Malarstwo historyczne II połowy XIX wieku
"Główną cechą naszego wieku jest zmysł historyczny.
Musimy się właśnie dlatego ograniczyć do zdawania
sprawy z faktów."
Gustave Flaubert
W sztuce drugiej połowy XIX wieku pojawiło się kilka prądów i kierunków. Rozwinął się w tym czasie akademizm, realizm, symbolizm, impresjonizm i neoimpresjonizm. Jednak cały wiek XIX to epoka historyzmu - stulecie opanowane chęcią poznania i przedstawiania Historii Ludzkości i Historii Narodu. Najbardziej rozpowszechnionym i trwałym prądem tego okresu był akademizm. Sztuka akademicka wypowiadała się przede wszystkim w dziełach o tematyce i treści historycznej. Moda na historyzm głęboko przeniknęła w codzienne życie i zaznaczyła się również w literaturze - powieść historyczna, sztuce i w urządzaniu wnętrz różnych pomieszczeń.
Z okazji ważnych świąt państwowych organizowano gigantyczne pochody. W setną rocznicę rewolucji francuskiej urządzono "cricoramę", czyli malowidło na ścianach wewnętrznych kolistego budynku, wzbogacone w wychodzące z tła realne przedmioty. Zabieg ten miał przyczynić się do stworzenia iluzji przedstawianej sytuacji. W Polsce tego typu pomysłem była "Panorama Racławicka" wykonana przez Kossaka, Stykę i Wywiórskiego.
Jednym z przedstawicieli akademizmu był Polak, Henryk Siemiradzki (1843-1902) wykształcony w Petersburgu i Monachium, a mieszkający w Rzymie. Stworzył takie dzieła , jak "Taniec wśród mieczów", "Pochodnie Nerona", "Dirce chrześcijańska", "Jawnogrzesznica". Twórczość tego artysty posiada wszystkie charakterystyczne cechy akademizmu europejskiego. Jego wielkie kompozycje o tematyce historycznej są związane z przeszłością antyczną, zwłaszcza Italii. Celem artysty jest stworzenie formy doskonałej, o wzniosłej i umoralniającej wymowie. Mimo okrucieństwa niektórych tematów, artysta operuje kształtami miłymi dla oka, unika zbyt drastycznych ujęć i ekspresji, gdyż to malarstwo ma się zarazem podobać. Artysta zaprojektował tez malowaną kurtynę dla teatru Słowackiego w Krakowie.
Realizm spełnił niezwykle ważną rolę w sztuce polskiej, którą po klęsce powstania styczniowego pojmowano jako rodzaj służby narodowi. Powieści i malarstwo historyczne budziły i podtrzymywały świadomość narodową.
Artur Grottger (1837-1867) w swoich pracach podejmował tematykę narodową - walki wyzwoleńczej i łączył w nich elementy akademizmu i realizmu z założeniami romantycznymi. Znany jest przede wszystkim z cyklów rysunkowych wykonanych czarną i białą kredką na żółtym papierze. Są to cykle "Warszawa I" i "Warszawa II", "Polonia", "Lituania", "Wojna". Rysunek artysty jest opisowy i obfitujący w szczegóły, ale niekiedy staranny, akademicki opis zostaje poddany zabiegom artystycznym, które dramatyzują akcję i z wyidealizowanych kształtów wydobywają maksimum wyrazu. Nigdy jednak granica tzw. dobrego smaku nie została przekroczona. Malował również kompozycje historyczne, jak np. "Ucieczka Walezego" starając się godzić dawny idealizm z realistycznym przedstawieniem.
Rolę szczególną w historii malarstwa polskiego pełni twórczość Jana Matejki (1836-1893). Był on malarzem historycznym tak, jak większość artystów epoki, w której żył. Ku tej tematyce kierowała go pasja historyka i archeologa, ale pragnął również by jego sztuka spełniała rolę posłanniczą w uczeniu narodu jego własnej godności i przypominaniu mu jego dziejów i tradycji. Twórczość artysty można podzielić na dwa okresy. Pierwszy, w którym jego dzieła ukazywały przyczyny upadku i rozbiorów Polski oraz drugi, w którym przedstawiał lata sławy i chwały oręża polskiego. Matejko był wybitnym pedagogiem i miał ogromny wpływ na malarstwo historyczne w Polsce. Jego dzieła są powszechnie znane i rozpoznawane : "Stańczyk", "Kazanie Skargi", "Rejtan", "Kopernik", "Bitwa pod Grunwaldem", "Hołd pruski", "Kościuszko pod Racławicami", poczet królów polskich. Obrazy mistrza Matejki służyć miały "pokrzepieniu serc", tak samo jak "Trylogia" Sienkiewicza.
Jan Matejko tak określił cele swojej twórczości: "Sztuka jest obecnie dla nas pewnego rodzaju orężem w ręku: oddzielać sztuki od miłości ojczyzny nie wolno, kto tak czyni, ten tylko połowicznie służy krajowi, bo sztuka nie tylko jest służbą dla kraju, ale jest obowiązkiem, ofiarą, w ostatnich zwłaszcza czasach."
Henryk Rodakowski (1823-1894) był najlepszym portrecistą swoich czasów. Jest autorem "Portretu gen. Dembińskiego", który namalował bardzo skromnymi, nieefektownymi środkami. Obraz powstał po upadku Wiosny Ludów i ukazuje wodza wewnętrznie dojrzałego i gorzko zadumanego. Wśród jego kompozycji historycznych najbardziej znana jest "Wojna kokosza".
Juliusz Kossak (1824-1899) uprawiał malarstwo historyczne, rodzajowe, ale przede wszystkim był malarzem koni. Stosował technikę olejną i akwareli, wykonywał również ilustracje do książek. Przykłady jego dzieł: "Wyjazd księcia Poniatowskiego na polowanie", "Stadnina na Podolu".
Wojciech Gerson (1831-1901) był świetnym pejzażystą, który po powstaniu styczniowym zajął się malarstwem historycznym. Jednak do najbardziej znanych jego dzieł należą pejzaże Tatr.
Józef Brandt (1841-1915) był autorem scen historycznych i batalistycznych malowanych z wielkim temperamentem oraz reprezentantem nurtu batalistyczno-rodzajowego, o ulubionym motywie jeźdźca i konia. Głównym tematem prac artysty były sceny ze zbrojnej i konnej przeszłości kresowej oraz ze wsi ukraińskiej, jak np. "Pochód Lisowczyków", "Czarniecki pod Koldynką." Obrazy te cechuje rzetelne studium realiów i biegłość w odtwarzaniu natury.
Maksymilian Gierymski (1846-1874) był świetnym pejzażystą i autorem licznych scen z polowań. Malował również sceny z powstania styczniowego, którego był uczestnikiem. Najbardziej znane są "Alarm w obozie powstańczym" i "Pikieta powstańcza". Te obrazy namalowane są skromnie i rzeczowo ukazują życie powstańców. Kompozycje te przypominają migawkowe zdjęcia fotograficzne, zwłaszcza "Pikieta powstańcza". Artysta ukazuje proste, jakby przypadkowe sytuacje. Gama barwna obrazów jest spokojna i wyciszona.