Pozytywizm

Nazwa

Nazwa epoki pochodzi od tytułu dzieła Augusta Comte?a Kurs filozofii pozytywnej i ma bezpośredni związek z rozwijanymi w nim poglądami myśliciela. Filozofia pozytywna to nie tylko pewnego rodzaju ruch ideowy, ale też program konkretnych wskazań, mających na celu rozwój wszystkich komórek państwa. Terminu pozytywizm oznaczającego nazwę epoki literackiej używa się w zasadzie jedynie w Polsce. W pozostałych krajach europejskich mowa jest o literaturze realizmu.

Ramy czasowe

Epoka realizmu w Europie przypada nieco wcześniej niż w Polsce. Pierwsze przebłyski nowego stylu myślenia we Francji dają się zaobserwować już ok. 1850 r. Realizm europejski szybciej też znika z areny zainteresowań artystów i literatów. Ok. roku 1880 można już mówić o początkach modernizmu. W literaturze polskiej przyjmuje się umowne ramy czasowe pozytywizmu, również przypadające na drugą połowę XIX wieku, chociaż nieco później niż na zachodzie Starego Kontynentu. Pierwsze echa nowej mentalności i wzorów myślenia w duchu rozwijanych przez Comte?a poglądów dają się zaobserwować w kraju tuż po upadku powstania styczniowego 1863 r. Zwieńczenie pozytywizmu, a jednocześnie początek kolejnej wielkiej epoki w dziejach kultury ? Młodej Polski, określa się ? nieco uogólniając ? na rok 1890 i lata kolejne. Warto jednak zwrócić uwagę, że już u schyłku romantyzmu przewijały się w literaturze krajowej zapowiedzi nowego nurtu oraz pamiętać, że nawet w dojrzałej Młodej Polsce znajdą się epigoni pozytywizmu. Dlatego należy traktować tego typu cezury czasowe z dużym wyczuciem.

Pojęcia związane z epoką

Scjentyzm

Prąd myślowy stanowiący jądro nie tylko polskiego pozytywizmu. Radykalne przekonanie, że wszystko daje się wyjaśnić naukowymi sposobami. Traktowanie wiedzy i nauki jako złotych środków, umożliwiających rozwiązanie wszystkich bolączek dnia codziennego. Dążenie do rozwoju intelektualnego, gospodarczego, politycznego i społecznego, w oparciu o wiedzę i dzięki niej. Podstawowe znaczenie dla przedstawicieli tego nurtu filozoficznego ma poznanie naukowe, oparte na doświadczeniu i obserwacji (empiryzm). Dominującą rolę przypisuje się tu naukom przyrodniczym, marginalizując nieco humanistyczne ? są one bowiem w przekonaniu scjentystów o tyle użyteczne, o ile idzie za nimi postęp i konkretne działania. Scjentyzm wyrastał na podłożu XIX-wiecznej rewolucji przemysłowej, rozwoju wynalazczości, przewrotu w medycynie. Zwolennicy tego nurtu odrzucali dywagacje natury religijnej, metafizycznej, moralnej ? traktując je jako nieuzasadnione i bezużyteczne.

Ewolucjonizm

Kierunek w filozofii i socjologii, rozwijany głównie przez Darwina i Spencera zakładający ciągły, nieuchronny rozwój w każdej dziedzinie życia. Zarówno w odniesieniu do przyrody, jak i do człowieka czy całych społeczeństw, ewolucjoniści szukali wspólnych prawideł i uwarunkowań. Opierał się na sformułowanej przez Darwina teorii ewolucji gatunków, ale szedł o wiele dalej, stając się pewną ideologią, ogólną zasadą określającą formy i strukturę rzeczywistości. Ewolucjoniści opierali swą naukę na przekonaniu, że nowe wypiera stare, mniej doskonałe. Tym samym owa ewolucja oznacza jednocześnie postęp.

Darwinizm

Tak nazywa się prąd myślowy, powiązany z zagadnieniami ewolucji gatunków sformułowanymi w 1859 roku przez Karola Darwina. Uzasadnia ona zachodzące w danej grupie społecznej zmiany, doborem naturalnym i nieustanną walką o byt. Ów prąd myślowy bardzo silnie oddziaływał na kulturę drugiej połowy XIX wieku. Powstały w oparciu o teorie Darwina kierunek w literaturze nazywany jest naturalizmem. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Francuz Emil Zola, a w Polsce najlepsze jego realizacje dał Adolf Dygasiński.

Praca organiczna

Obok pracy u podstaw kluczowe i najchętniej podejmowane hasło programowe polskiego pozytywizmu. Wyznaczało ono drogi rozwoju działalności publicznej ludności kraju pozostającego pod zaborami. Opierał się na organicyzmie, przekonaniu, że wszystkie komórki danej grupy społecznej (niczym poszczególne członki organizmu człowieka) muszą zgodnie współdziałać i dążyć do postępu w każdej dziedzinie życia ? polityce, gospodarce, ekonomii, kulturze. Jako że pozytywiści postrzegali rzeczywistość dynamicznie, obserwując ją w ciągłym procesie ewolucji, praca organiczna pełnić miała funkcje profilaktyczne i rozwojowe zarazem. Z jednej strony chodziło bowiem o odnalezienie i ?wyleczenie? chorych ogniw danej grupy, z drugiej zaś miało to być usprawnienie, optymalizacja działań już podjętych. W koncepcji tej mieści się też wyobrażenia człowieka jako jednostki o nieprzeciętnym znaczeniu dla całego społeczeństwa, o ogromnej odpowiedzialności swoich poczynań. Program pracy organicznej nie zakładał działań zbrojnych, mających na celu walkę o niepodległość, ale wzrost gospodarczy i kulturalny kraju. Stąd przedstawiciele tego nurtu byli często atakowani jako zbyt kompromisowi. Echa ideologii pracy organicznej odnajdziemy w twórczości Orzeszkowej (publicystyka), Sienkiewicza czy Prusa (Faraon).

Praca u podstaw

Jedno z kluczowych haseł polskiego pozytywizmu. Niekiedy nazywane też zamiennie ?pracą dla ludu?. Było ono ściśle powiązane z założeniami pracy organicznej. Praca u podstaw była swoistą misją dziejową, zadaniem klas posiadających i uprzywilejowanych, by zajęły się one losem najuboższych. Chodziło przede wszystkim o rozwiązanie problemu niedoli ludności wiejskiej. Postulowane w teorii konkretne rozwiązania nie natrafiły na podatny grunt i nie spotkały się z szerszym zainteresowaniem. Tym samym reforma uwłaszczeniowa chłopów z 1864, jaką ideolodzy pracy u podstaw traktowali jako szansę rozwoju wsi, faktycznie nie spełniła swojego zadania. Główną areną, na której ujawniła się koncepcja pracy u podstaw była publicystyka; zaś najgorliwszym propagatorem owego hasła był Aleksander Świętochowski.

Organicyzm

Teoria socjologiczna, zgodnie z którą społeczeństwo jako suma jednostek jest podobne do organizmu ludzkiego, złożonego z członków, komórek i tkanek, które harmonijnie współdziałają. Tym samym na każdym przedstawicielu danej grupy społecznej spoczywa ogromna odpowiedzialność. Jego działania nabierają znaczenia wyższego rzędu i warunkują harmonijne trwanie, a optymalnie i rozwój, całej grupy. Przedstawicielami tego modelu myślenia byli August Comte i Herbert Spencer. Jedno z podstawowych haseł formułowanych przez polskich pozytywistów ? konieczność pracy organicznej ? jest bezpośrednio związane z teorią organicyzmu.

Mowa ezopowa

Podczas gdy Polska w II połowie XIX wieku jest podzielona pomiędzy zaborców, rozwija się tzw. mowa ezopowa. Jest to formułowanie wypowiedzi w taki sposób, by była ona czytelna dla zainteresowanych, a jednocześnie nie zwróciła na siebie uwagi cenzorów. Owa technika pisarska, którą posługiwali się w zasadzie wszyscy ważniejsi polscy literaci okresu pozytywizmu polegała na operowaniu alegoriami, czytelnymi symbolami, wprowadzaniem analogii. Jej nazwa pochodzi od imienia starożytnego bajkopisarza Ezopa, który wprowadzał do swych bajek stereotypowo ujęte postaci zwierzęce dla ukazania ludzkich przywar. Mowa ezopowa rozwija się też w każdej formie rządów totalitarnych, stąd była żywotna w Polsce również w okresie komunizmu.

Emancypacja kobiet

Istotne zagadnienie społeczne drugiej połowy XIX wieku, które znajduje swoje odzwierciedlenie nie tylko w publicystyce epoki, ale pojawia się również w literaturze pięknej. Najwięcej miejsca roli kobiety, jej nieprzystosowaniu i upośledzeniu w zdominowanym przez mężczyzn społeczeństwie poświęca Eliza Orzeszkowa, zwłaszcza w powieści Marta. Kwestię tę podejmuje również Bolesław Prus w Emancypantkach, co dowodzi, że emancypacja kobiet to znaczący problem społeczny polskiego pozytywizmu.

Kwestia żydowska

Jedno z podstawowych zagadnień, a zarazem problemów społecznych epoki. Narastający antysemityzm oraz niejednoznaczny stosunek Polaków do przedstawicieli mniejszości żydowskiej wkracza także na karty literatury polskiej. By przypomnieć tutaj tylko najważniejsze dzieła: Maria Konopnicka Mendel Gdański, Eliza Orzeszkowa Meir Ezofowicz.

Utylitaryzm

Jeden z podstawowym prądów myślowych pozytywizmu. Zapoczątkowany przez Anglika Milla, znalazł w Polsce ważnego kontynuatora ? Piotra Chmielowskiego. Głosił on postulat użyteczności każdego przejawu ludzkich poczynań. W odniesieniu do literatury przekonanie to wiązało się z ideą pracy organicznej. Propagowano mianowicie tworzenie dzieł, w których eksponowane byłyby wartości materialne i duchowe, a zatem w pewien sposób propagandowych, tendencyjnych.

Najważniejsze wydarzenia historyczne

Świat
1842 ? August Comte wydaje sześciotomowy Kurs filozofii pozytywnej
1853-1856 ? Wojna krymska
1860 ? Darwin publikuje rozprawę O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego
1863 ? Zniesienie niewolnictwa w Stanach Zjednoczonych
1867 ? Powstanie monarchii Austro-Węgier
1870 ? Wojna francusko-pruska
1871 ? Zjednoczenie Niemiec. Otto Bismarck kanclerzem II Rzeszy
1871 ? Komuna Paryska
1881 ? Zamach na cara Aleksandra I

Polska
1863-1864 ? Powstanie styczniowe, rozpoczęte 22/23 I, ostatnie walki na jesieni 1864 r.
1864 ? Stracenie ostatniego przywódcy powstania Romualda Traugutta na stokach cytadeli
1864 ? Reforma uwłaszczeniowa w Królestwie Polskim
1871 ? Początki tzw. Kulturkampfu ? na ziemiach zaboru pruskiego

Filozofia

Filozofia pozytywna wyraźnie propagowała pewne wzory myślenia, niekiedy zmierzała wręcz do radykalnych rozwiązań. Z teorią ściśle powiązana była tu praktyka, bowiem ideologii towarzyszyły konkretne możliwości działania.

Filozofia pozytywna ? cechy:


? Postrzeganie wiedzy i nauki jako złotego środka na niedolę świata, narzędzia prowadzącego do dobrobytu, postępu i ładu społecznego (scjentyzm);

? Propagowanie kultu nauki, dominacja nauk przyrodniczych nad humanistycznymi;

? Przyjmowanie, że wprawdzie mogą istnieć rzeczy niedostępne naukowemu poznaniu, ale należy wykluczyć je w myślowych dywagacjach (agnostycyzm);

? Przekonanie o praktycznym charakterze nauki (praktycyzm);

? Głoszenie konieczności użyteczności pracy, nauki, sztuki (utylitaryzm);

? Dowodzenie, że człowiek stanowi jedynie element przyrody (biologizm, monizm przyrodniczy).

Najwybitniejsi myśliciele epoki

August Comte (1798-1857)

Był francuskim matematykiem, filozofem, pisarzem politycznym i krytykiem religii. Pionier myśli społecznej i twórca nauki zwanej socjologią (on ukuł ten termin i jako pierwszy się nim posługiwał). Jego najważniejsze dzieło to opublikowany w 1842 r. w sześciu tomach Kurs filozofii pozytywnej ? od niego pochodzi nazwa kierunku w filozofii oraz socjologii, a także nazwa epoki literackiej w drugiej połowie XIX w. w Polsce. W swoich poglądach głosił przekonanie o konieczności praktycznego charakteru filozofii, mogącej posłużyć poprawie warunków życia.

Hipolit Taine (1828-1893)

Francuski filozof i historyk, członek Akademii Francuskiej. Główne dzieło: Filozofia sztuki. W swoich poglądach stał na stanowisku, że na dzieje ludzkości mają wpływ czynniki geograficzne, etniczne, środowiskowe i społeczne. Uznawany jest za twórcę determinizmu, opisał szczegółowo elementy, jakie mogą warunkować dalsze życie człowieka.

John Stuart Mill (1806-1873)

Angielski filozof, ekonomista i logik. Rozwijał ideologię utylitaryzmu (użyteczności) każdego wytworu rąk i umysłów ludzkich (więc także literatury czy sztuki).

Karol Darwin (1809-1892)

Angielski przyrodnik i myśliciel. Twórca teorii ewolucji, która odegrała potem ogromną rolę w rozwoju nauki, nie ograniczając się tylko do biologii. Sformułował koncepcję naturalnego doboru gatunków i konieczności nieustannej walki o byt. Główne dzieło: O pochodzeniu gatunków drogą doboru naturalnego.

Herbert Spencer (1810-1903)

Angielski filozof i socjolog. Rozwinął koncepcję determinizmu (zgodnie z którą każde zdarzenie jest określone przez ogół warunków) oraz organicyzmu (przekonanie, że społeczeństwo przypomina ludzki organizm, stąd istotne znaczenie dla rozwoju i dobrobytu danej grupy ma każda, najmniejsza nawet komórka społeczna). Przyjmował też, w oparciu o obserwację natury, ciągłą i nieuchronną zmienność rzeczywistości.

Karol Marks (1818-1883)

Niemiecki myśliciel i działacz rewolucyjny. Autor tzw. materialistycznego poglądu na świat. Na kartach swego głównego dzieła ? Kapitał ? poddaje krytycznej analizie ekonomię społeczeństwa kapitalistycznego. Przywódca I Międzynarodówki i autor Manifestu komunistycznego. Od jego nazwiska pochodzi określenie marksizm, z którego czerpał swe podstawy komunizm i socjalizm.

Kultura i sztuka

Architektura

Architektura XIX wieku jest bardzo złożona i składa się na nią wiele skrajnie różnych od siebie prądów. Przede wszystkim jest to czas odrodzenia wielkich styli w sztuce architektonicznej minionych epok ? prężnie rozwija się zatem neogotyk, neorenesans czy neobarok. Modny staje się wówczas eklektyzm ? kierunek architektoniczny o charakterze kompilacyjnym, polegający na łączeniu elementów przynależnych do różnych styli. Na rewolucję w architekturze, rozpoczętą przez hiszpańskiego architekta Gaudiego (secesję) przyjdzie jednak jeszcze poczekać.

Rzeźba

Rzeźba drugiej połowy XIX wieku powstaje, podobnie jak malarstwo, przede wszystkim w duchu realizmu. A zatem także tutaj praktykowane jest tworzenie dzieł maksymalnie obiektywnie oddających rzeczywistość. Tematykę czerpano ze zdarzeń dnia codziennego. Zwraca uwagę pieczołowitość i wierność odwzorowywania modela. Przedstawiciel: Francuz Meunier.

Malarstwo

W malarstwie owego okresu triumfy święci realizm i naturalizm. Charakterystyczne dla tych kierunków w sztuce jest dążenie do jak najwierniejszego odzwierciedlenia rzeczywistości, podjęcie nowych ?niemalarskich?, bo zwyczajnych, całkiem prozaicznych tematów, unikanie heroizmu i poetyckości. Najwybitniejszym przedstawicielem europejskiego realizmu był Francuz Gustaw Courbet, a w Polsce Wojciech Gerson, Aleksander Kotsis oraz bracia Gierymscy. Nieco później, bo od 1874 r. rozwija się, zapoczątkowany przez Moneta impresjonizm, sztuka oparta na chęci uchwycenia ulotnego wrażenia, który w Polsce znajdzie kontynuatorów jednak dopiero w okresie Młodej Polski. W kraju modny staje się wówczas natomiast nurt ?historyzmu?, przywoływanie na płótnie wielkich i wzniosłych wydarzeń z dziejów Rzeczpospolitej. Tutaj niezrównanym mistrzem jest Jan Matejko. Na sztalugi malarskie wkraczają także motywy powstańcze. Znany są np. cykle Artura Grottgera Polonia i Lithuania, eksponujące martyrologię i heroizm walczących w powstaniu styczniowym Polaków patriotów, którym nieobojętny jest los ukochanej ojczyzny.

Muzyka

Muzyka drugiej połowy XIX wieku jest różnorodna i trudno ją ująć w jakieś ogólniejsze ramy. Z jednej strony tworzy bowiem swój dramat muzyczny Ryszard Wagner (Tristan i Izolda, cykl Pierścień Nibelunga). To stulecie opery. Powstają wówczas najwspanialsze dzieła Bizeta (Carmen), Verdiego (Aida). To muzyka monumentalna, wzniosła, eksponująca potęgę uczucia ? możemy powiedzieć, że zachowuje swój romantyczny charakter. Nic w tym dziwnego, ponieważ nie mamy jako takiego pozytywizmu czy realizmu w muzyce, zachowuje więc ona swoją ciągłość. Prawdziwą rewolucję przyniesie dopiero przełom wieku XIX i XX, kiedy kulturę muzyczną zainspiruje impresjonizm.

Literatura

Europa

W Europie wiek XIX nazywa się nie bez racji czasem wielkich powieści. Tworzą wówczas w wielu krajach europejskich najwybitniejsi prozaicy i powieściopisarze nowych czasów. We Francji są to Stendhal ? nazywany niekiedy ojcem powieści realistycznej oraz Balzac, który tworzy monumentalny cykl dzieł Komedia ludzka. Najzręczniejszą bodaj powieścią z tego cyklu, stąd też należy ona do kanonu lektur szkolnych jest Ojciec Goriot. Tworzy w kraju nad Sekwaną również Aleksander Dumas ? autor powieści historyczno-sensacyjnych Hrabia Monte Christo i Trzej muszkieterowie. W Anglii pisze swoje wielkie powieści Karol Dickens, znany bardziej w Polsce z opowiadania Opowieść wigilijna. Wreszcie w Rosji pojawia się najwyższej klasy mistrz pióra, autor wspaniałych powieści, wiernie odwzorowujących psychologię postaci ? Fiodor Dostojewski. Jego Zbrodnia i kara czy Bracia Karamazow należą do absolutnej czołówki europejskiego kanonu literatury. Inny Rosjanin, Lew Tołstoj, tworzy wówczas swoje wielkie, epickie powieści ? Annę Kareninę i Wojnę i pokój.

Polska

Rodzima twórczość literacka pozytywizmu naznaczona jest przede wszystkim przez swoje zaangażowanie społeczne. Po upadku powstania styczniowego bardzo żywotne i chętnie dyskutowane stają się problemy Polaków zamieszkujących okupowane przez wrogie mocarstwa tereny porozbiorowe. Na znaczeniu zyskuje prężnie rozwijająca się publicystyka, której głównym przedstawicielem jest Aleksander Świętochowski. Pojawiają się też nowe tytuły prasowe ? takie jak ?Przegląd Polski? czy ?Przegląd Tygodniowy?. Nowa generacja twórców (Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz i inni) wyraźnie odcina się od idealizujących romantyków. Wyraźny staje się konflikt pokoleniowy, czego przykładem może być głośny artykuł Świętochowskiego My i wy. Romantykom zarzuca się nadmierną uczuciowość i wybujałą wyobraźnię. Zwraca się uwagę na znaczenie rozumu, nauki. Formułowane są we wczesnej fazie polskiego pozytywizmu manifesty programowe, postulujące konieczność upowszechniania oświaty, rozwiązania konfliktów społecznych epoki (biedota ludności wiejskiej, kwestia żydowska, problem emancypacji kobiet). Najchętniej wykorzystywaną wówczas formą gatunkową jest tzw. powieść tendencyjna, a w dramacie sztuka z tezą. Oznacza to, że twórczość tego okresu jest zaangażowana, po części propagandowa, służy bowiem postulowaniu poprawnych i piętnowaniu niewłaściwych zachowań. Po roku 1880 polski pozytywizm wkracza w swoją najdojrzalszą fazę ? wówczas ukazują się najlepsze dzieła wymienionej wcześniej trójki prozaików i pomniejszych twórców. Przełamana zostaje bowiem tendencyjność i następuje spóźniony rozwój wielkiej polskiej powieści realistycznej, nawiązującej do modelu gatunkowego uprawianego przez Balzaca czy Tołstoja. Wówczas pojawia się także, obok tej podejmującej tematykę współczesną, powieść historyczna (np. trylogia Sienkiewicza czy Faraon Prusa).


Bardzo chętnie podejmowaną w pozytywizmie formą gatunkową jest nowela. Krótkie utwory prozaiczne, związane z określonym programem społecznym, tworzą wszyscy ważniejsi polscy twórcy tych czasów. Pisanie nowel traktowano często jako pewnego rodzaju wprawkę pisarską, przygotowanie przed tworzeniem wielkich dzieł prozatorskich, tym niemniej owa forma gatunkowa zawsze stanowiła doskonały pretekst do uwypuklenia aktualnych w epoce problemów społecznych. W nowelach odnajdujemy wszystkie palące w pozytywizmie kwestie oraz prześledzimy niemal wszystkie podejmowane w literaturze owych czasów tematy. Znaleźć możemy nowele dotykające trudnego losu ludności wiejskiej (Janko muzykant) czy miejskiej (Kamizelka, Katarynka), żydowskiej (Mendel Gdański), filantropii (Dobra pani), upowszechniania wiedzy (A...B?C?) i wielu innych. Słowem, to w noweli najpełniej, bez upiększeń i umoralniania, odbija się XIX-wieczna rzeczywistość.


Pozytywizm w formułowanych programach estetycznych nie przewidywał miejsca dla poezji. Kojarzona była z minioną epoką, nadmiernym sentymentalizmem i oderwaniem od rzeczywistości. Echa powstającej wówczas we Francji liryki, realizującej nowe wzorce, operującej symbolami (Baudelaire) nie spotykają się w kraju z szerszym zainteresowaniem. Poezja rozwija się więc wówczas na uboczu wielkiej twórczości powieściopisarskiej i nowelistycznej, często jest epigońska w stosunku do romantyzmu, tym niemniej znaleźć można tu wspaniałe zjawiska literackie. Należą do nich niewątpliwie wiersze Marii Konopnickiej (często stylizowane na nutę ludową) oraz Adama Asnyka (poezja miłosna i refleksyjna).


Twórcy literatury polskiej okresu pozytywizmu często pokazują swoje zaangażowanie i elastyczność. Bardzo popularnym zjawiskiem jest łączenie pracy pisarskiej z publicystyką komentującą aktualne zjawiska społeczne (np. Orzeszkowa czy Prus).

Kontynuacje i nawiązania

Młoda Polska

W początkowym okresie Młodej Polski aktywna twórczo jest jeszcze znaczna część pisarzy pozytywistycznych. Warto pamiętać, że najpopularniejsza bodaj powieść Sienkiewicza W pustyni i w puszczy napisana została w 1911 r., a więc wówczas, gdy rodzimy modernizm ma już swą najbardziej dojrzałą postać. Przez przedstawicieli nowej epoki ostro atakowana jest zwłaszcza ideologia pozytywizmu (scjentyzm, praktycyzm, utylitaryzm). Wypiera ją hasło ?Sztuka dla sztuki? oraz przekonanie o wyższości wartości estetycznych dzieła. Prężniej niż w pozytywizmie rozwija się tu poezja, nawiązująca do odkryć francuskiego symbolizmu. Powieść młodopolska (Reymont, Żeromski) korzysta natomiast z rozwiązań wypracowanych przez poprzednią epokę i je umiejętnie rozwija.

Dwudziestolecie międzywojenne

W okresie dwudziestolecia międzywojennego ? a więc czasu tuż po odzyskaniu niepodległości ? martyrologia, apoteoza powstania styczniowego, ideologia pozytywizmu oraz jego nieaktualne konflikty społeczne odchodzą zupełnie na dalszy plan. Inna sytuacja dziejowa warunkuje rozwój literatury w zupełnie odmiennym kierunku. Mimo to wielcy polscy powieściopisarze XIX wieku są wówczas bardzo poczytni, a Trylogia Sienkiewicza stoi w niemal każdej domowej biblioteczce. Tworzy się nowy kanon dzieł, a Prus, Orzeszkowa, Konopnicka czy Sienkiewicz właśnie funkcjonują w świadomości Polaków początku XX w. raczej jako autorzy lektur szkolnych .

Współczesność

Dzisiejsza historia literatury traktuje pozytywizm jako zamkniętą epokę w dziejach polskiego piśmiennictwa. Zauważa się jej ważną rolę ? podtrzymywanie ducha narodowego Polaków pod zaborami. Krytykuje się ideologiczny charakter i tendencyjność, niekiedy zbyt daleko idące uproszczenia. Podkreślić należy jednak, że twórczość pozytywistyczna, uboga w zakresie poezji, poczyniła niebywałe postępy w dziedzinie prozy, zaś realistyczne, bardzo konkretnie ukazane postaci z XIX-wiecznych powieści stanowią też punkt wyjścia do rozważań o charakterze uniwersalnym.