Sztuka Islamu

SZTUKA ISLAMU


Islam, jedna z trzech wielkich monoteistycznych religii, przyjął się na skutek podbojów na rozległym obszarze rozciągającym się od Hiszpanii po Indie. Wystarczyło jedno stulecie, aby zapoczątkował nową i wspaniałą cywilizację. W odróżnieniu od innych kultur islam jest religia, która ma ściśle określona datę powstania, a jego rozwój i ekspansja nastąpiły bardzo szybko. Począwszy od VII wieku wyznawcy Allacha droga podbojów podporządkowali sobie tereny całego Półwyspu Arabskiego, ziemie od Palestyny po Syrie i Irak, zachodni Iran oraz Egipt. Następnie dotarli przez Azję Środkową do Kaukazu na północy i Amu-darii na i Hindukuszu na wschodzie. Potem zajęli Taszkient i oparli się o Indochiny.1
Terytorialny rozrost państwa sprawił, że w obrębie zdobyczy Arabów znalazły się kraje o bardzo rozwiniętej kulturze i wielkich tradycjach cywilizacyjnych. Arabowie okazali się rzadkim rodzajem zdobywców, którzy, stojąc pod względem kulturalnym o wiele niżej od ludów podbitych, nie tylko nie zahamowali postępu cywilizacji, z jaką przyszło im się zetknąć, ale potrafili ją przejąć i stać się nawet jej gorliwym propagatorem. Dotyczy to w równej mierze kultury materialnej, jak nauki i sztuki.
Wiele elementów złożyło się na to, by stworzyć kulturę i cywilizację muzułmańską: nauki zawarte w Koranie, elementy kulturalno-obyczajowe dawnej Arabii, filozofia i nauka grecka, hellenizm, kultury semickie i niesemickie starożytnego Bliskiego Wschodu, religia i kultura Iranu, nauka i filozofia Indii. Osiągnięciem muzułmanów było to, że potrafili oni zlać w jedna całość, odpowiednio ja przetworzyć i zapewnić im dalszy rozwój i dynamizm. Ośrodkiem tej jednoczącej siły w islamie było prawo muzułmańskie, które regulowało wszystko, od modlitwy do praw własności, od moralności jednostki do polityki. Prawo islamu dało jedność społeczności muzułmańskiej, rozciągającej się na rozległym obszarze od Kordoby w Hiszpanii do Multany W Azji Środkowej.2
Style sztuki muzułmańskiej wyodrębnia się wg chronologii okresów oraz na zasadzie geograficznej. Nazwy pochodzą od poszczególnych dynastii. Najważniejsze z nich to: sztuka okresu Umajjadów(tereny Syrii VII/VIII w.), Abbasydów(Irak VIII- Xw.), Fatymidów(Egipt X-XIIw.), Turków seldżuckich(Persja, Anatolia XI-XIIIw.), Mameluków( Egipt, Syria XIII-XVw.), Mongołów(Persja XIII-XVw.), Turków osmańskich(Anatolia, Bałkany XIV-XIXw.), Safawidów(Persja XVI-XVIIIw.).Maghreb posiada swój indywidualny styl, który często nazywa się mauretańskim. W sztuce islamu dążenia twórców idą w kierunku dekoracji ornamentalnej. Niezwykle wysoki poziom osiąga tutaj kaligrafia i miniatury. Bardzo ważną częścią sztuki islamu jest architektura, pokryta kolorowymi mozaikami z ornamentem(arabeska), gdzie często w ornament wplecione jest pismo.3
Sztuka muzułmańska jest sztuką abstrakcyjną, artyści zaś wykazują ogromną wyobraźnię tworząc arabeski i figury geometryczne w niezliczonych i urzekających pięknem odmianach. Istnieje również sztuka figuratywna- miniatura, uprawiana przede wszystkim przez artystów perskich i tureckich. Pragnąć zatuszować nieposłuszeństwo wobec zakazu przedstawiania postaci ludzkich, rygoryści odwoływali się do konwencji graficznej: na wysokości szyi malowali kreskę, oznaczającą symbolicznie, że nie jest to osoba żywa, albowiem Bóg tylko może dawać życie.4
Kariera sztuki islamu jest dosyć dziwna. Istniała bowiem uzasadniona wrogość muzułmanów wobec obrazów. Koran wyraźnie zabraniał tworzenia wizerunków ludzi. Jednakże przywódcy muzułmańscy, którzy ośmielili się pogwałcić nakazy tradycji, czynili to jedynie w swoich prywatnych apartamentach. Rażąco naruszyli je kalifowie, Umajjadzi(661-750), którzy ozdabiali swe pałace freskami przedstawiającymi lwy, psy, byki. Kalifowie z następnej dynastii, Abbasydzi(750-775), wystawili w Bagdadzie figurę jeźdźca, nadali kształty lwów, orłów czy delfinów barkom pływającym po Tygrysie. Kalif al.- Muktadir (908-932) kazał wznieść rzeźbę, która przeszła do legendy. Była ona ze złota i srebra o osiemnastu gałęziach, na których wisiały klejnoty i siedziały złote i srebrne ptaki.5
Dokądkolwiek sięgnął islam, jego władcy nieśli ze sobą zamiłowanie do sztuki. Bogate dziedzictwo pozostawili w Hiszpanii i krajach Maghrebu. Na przykładzie tych obszarów widać jak daleko pozostał surowy islam beduinów z Arabii. Umajjadzi zaszczepili tu swoje umiłowanie ogrodów, fontann, sadzawek. Surowy dotąd krajobraz południa Hiszpanii stał się bardziej malowniczy. Język wzbogacił się o słowa arabskie, miasta zachowały meczety i pałace, które nadal przynoszą im chlubę, jak na przykład wielki meczet w Kordobie budowany od 785r. a ukończony w Xw. Jest on największym dziełem sztuki arabskiej w Hiszpanii z pierwszych wieków panowania islamu na tym obszarze. Dynastia Umajjadów hiszpańskich postanowiła wznieść meczet, który przyćmiłby najsłynniejsze meczety Orientu i nawiązywał do tradycji meczetu w Damaszku. Meczety, z zewnątrz zachowują styl surowej prostoty, ale wewnątrz są bogato zdobione malowanym i rzeźbionymi ornamentami, mozaikami, inkrustacjami(wykładanie powierzchni ścian wzorami dekoracyjnymi z innego materiału niż cała ściana). Czworoboczna sala modłów meczetu w Kordobie jest podzielona na 19 naw przez 856 kolumn połączonych łukami jej wnętrze jest pełne ozdób. Kolumny są niskie, ale tworzą je różnobarwne marmury, bazalty, porfiry. Łuki w kształcie podków przeplatają się jak gałęzie.
W XIII wieku meczet zamieniono na kościół katolicki.6
Równie wspaniały jak meczet w Kordobie jest meczet al-Azhar w Kairze zbudowany w latach 970-972. Składa się on z sali modłów oraz dziedzińca ze studnią, potrzebną do rytualnych obmywań, które muzułmanie łączą z modlitwą. Nad świątynią górują minarety, smukłe wieże z galeryjkami, z których pięć razy w ciągu dnia zwołuje wiernych na modlitwę muezzin, sługa świątyni.7
W Sewilli , słynna La Giralda katedry to nic innego, jak tylko minaret dawnego meczetu zbudowanego na planie kwadratu 13,6/13,6 metra i murach grubych na 2,5 metra, w których wykuto okna o pięknych łukach. Jego styl stał się charakterystyczną cechą architektury krajów Maghrebu, odmiennej od stylu arabskiego wschodu.8
Jednym z najwspanialszych przykładów architektury muzułmańskiej jest Alhambra górująca nad Grenadą, pałac-twierdza mauretańskich władców i przykład twórczego geniuszu architektów. Pałac jest istnym labiryntem zacienionych krużganków, dziedzińców, wspaniałych arkad, marmurowych kolumn, fontann i sadzawek. Jego ściany udekorowane są wzorami przypominającymi delikatne koronki oraz kolorowymi płytkami glazurowanymi. Najbardziej niezwykłe są „dekoracje stalaktytowe”, które zwisają z sufitów niczym wybuchające gigantyczne gwiazdy.
Nie na darmo na jednej ze ścian Alhambry widnieje arabski napis „ nie ma okrutniejszej rzeczy w życiu, niż być ślepcem w Grenadzie.”9 Plan zespołu Alhambry ukazuje wspólny wszystkim pałacom władców muzułmańskich podział na trzy podstawowe kompleksy: otwarty dla publiczności maszwar, w którym sułtan odprawiał sądy i przyjmował petentów; dywan, czyli zespół z sala tronową, w której odbywały się wielkie przyjęcia i ceremonie, oraz harem- część niedostępną dla obcych, obejmująca prywatne pokoje władcy i jego żon. Cała dekoracja Alhambry była kolorowo pomalowana- na sztukateriach, arabeskach i inskrypcjach na murach widać resztki farb i złoceń.
Andaluzyjski styl muzułmański zachował się w Maroku; istniej tam jeszcze budowle w stylu Alhambry. Jednak pałac w Grenadzie pozostał niezmieniony od czasów ostatniego arabskiego królestwa w ziemi hiszpańskiej, podczas gdy wszystkie rezydencje od Maroka po Persję zostały przebudowane. Alhambra jest dziś pałacem bardziej orientalnym niż budowle zachowane w Oriencie.10
Trudno sobie wyobrazić miasta muzułmańskie bez łaźni (hammam), służących higienie i wypoczynkowi. Podobnie jak rzymskie termy, były one miejscami spotkań i rozrywki, klubami i kasynami muzułmańskich mężczyzn i kobiet. Wszystkie hammamy są budynkami użyteczności publicznej, wyposażonymi z wielkim luksusem. Innym typem budowli był karawanseraj, dom zajezdny dla karawan pielgrzymów i kupców. Do najokazalszych należy Rabat-i Malik z IX wieku. Mimo, ze zrujnowany zachował ślady dawnej świetności.
Od połowy wieku XIII przyjmowali islam Mongołowie, całkowicie obcy Arabom. Spokrewnieni z nimi Turcy, podbili chylący się ku upadkowi kalifat w Bagdadzie, a potem Bizancjum. Z tego okresu pochodzą meczety w Konyi i Bursie. Stanowią one rozwinięcie wschodniomuzułmańskich wzorów , ale o tureckim charakterze. Są to budowle wielonawowe z dużą ilością filarów, małymi kopułami i wysokimi cylindrycznymi minaretami.11
Ostatnia i zarazem najświetniejszą zdobyczą islamu były Indie podbite w XII-XIII wieku. Tam sztuka islamu uległa zmianom. Każdy mongolski sułtan w Indiach budował sobie wspaniały pałac oraz mauzoleum, gdzie chciał spocząć po śmierci. Najsłynniejsze zbudowano w Agrze, pochodzi ono z XVI wieku. Starsze nieco jest mauzoleum w Dehli z ogromna kopuła z białego marmuru. Biały marmur i czerwony piaskowiec to materiały, którym fasady tych budynków zawdzięczają nadzwyczaj efektowną kolorystykę.12

Epokę przed wystąpieniem Mahometa nazywali Arabowie wiekiem ciemnoty. Rozpoczynając zwycięskie podboje nie mieli oni własnej nauki i sztuki. Jako zdobywcy potrafili jednak narzucić swój język ludom niejednokrotnie na bardzo wysokim stopniu rozwoju kultury. W krótkim czasie język proroka, tzn. arabski, przyjął się nie tylko w życiu państwowym i religijnym, ale przeniknął także do nauki i sztuki. Język ten, będący językiem Koranu, został otoczony szczególną dbałością i stał się wkrótce przedmiotem badań i dociekań. Tak więc studia nad Koranem dały początek językoznawstwu. Powstały więc szkoły gramatyczne, pojawiła się pierwsza systematyczna gramatyka klasycznego języka arabskiego. Studia te dały początek nauce prawa.13
W celu głębszego zrozumienia myśli Mahometa zawartych w Koranie, zaczęto się interesować twórczością poetycką, pochodząca z epoki proroka. Ukazały się zbiory beduińskich poematów, chętnie nawiązywano do staroarabskiej liryki opisowej, niezwykle barwnej i pełnej fantazji (Opowieści z tysiąca i jednej nocy, Przygody Sindbada Żeglarza). Była ona klasycznym wzorem, do którego chętnie powracano. Już za czasów Umajjadów na dworze w Damaszku utrzymywano całe zastępy poetów. Osiągnęli oni w społeczeństwie olbrzymi wpływ.14
Najwyższą forma sztuki islamu i najbardziej typowym wyrazem jej ducha jest kaligrafia. Jako że Bóg przemówił po arabsku, a jego słowa zostały po raz pierwszy zapisane w języku arabskim, język arabski i pismo stały się wspólnym skarbem wszystkich muzułmanów. Kaligrafia stała się tego odzwierciedleniem. Tamerlan i jego potomkowie roztaczali nad tą dziedziną sztuki szczególny patronat, podobnie jak władcy innych dynastii. Formy dekoracji kaligraficznej można spotkać wszędzie: na płytach nagrobnych, tkaninach, na dzbanach, broni i płytkach ceramicznych. Kaligrafia przybiera często niezwykłe kształty w dekoracji budowli. Słowa zaczerpnięte z Koranu są równie ważnym elementem ozdabiania meczetów, jak figury Chrystusa w kościołach chrześcijańskich. Symbolizują one dar Boga przekazany ludziom.15
W zakresie nauk ścisłych- matematyki, chemii, medycyny- a także filozofii, intelektualiści muzułmańscy poczynili wielkie postępy. Najwybitniejszym uczonym okresu Umajjadów był Abd Allah ibn Abbas, słynny ze swych objaśnień Koranu. Al-Kindi stał się czołowym filozofem islamu. Posiadał rzetelną wiedze na temat prac i idei starożytnych Greków, które wywarły głęboki wpływ na islamskie myślenie. Z kolei od matematyków hinduskich matematyk al-Chwarizmi przejął cyfry arabskie. Wprowadził także zwyczaj zapisywania obliczeń, zamiast posługiwania liczydłem oraz rozbudował algebrę. To właśnie dzięki Arabom algebra dotarła do Europy.
Również dociekania medyczne stały w centrum zainteresowań nauki islamskiej; co najmniej 70 uczonych napisało prace z tej dziedziny. Na Zachodzie stały się głośne imiona najwybitniejszych uczonych: Razesa, encyklopedysty w dziedzinie medycyny, Haly Abbasa i Awiceny, XI- wiecznego lekarza i filozofa.
Ludzie ci przyczynili się ogromnie do ponownego odkrycia wiedzy klasycznej przez Europę.
W wielu dziedzinach kultury duchowej i materialnej świat islamu przewyższył Europę chrześcijańską. Starsze cywilizacje Egiptu, Grecji, Persji i Indii wtopiły elementy swojej kultury w kulturę islamską czyniąc ja doskonalszą i bardziej uniwersalną.16