Sztuka starożytna
1.Mezopotamia:
A)Sumeryjska:
Sztuka rozwijająca się od końca IV tysiąclecia p.n.e. w miastach-państwach Sumeru (Eridu, Uruk, Ur, Girsu, Lagasz, Nippur). W okresie wczesnosumeryjskim (3200–2600 p.n.e.) miasta otoczone murami obronnymi, w centrum — ośr. kultowy: świątynie (pocz. na wysokim tarasie, z którego rozwinął się zigurat (w starożytnej Mezopotamii budowla sakralna w kształcie kilkukondygnacyjnej, zwężającej się ku górze wieży, zwieńczonej świątynią; budowana z cegły suszonej, okładzina z cegły palonej; główna część okręgu kultowego; najlepiej zachowany w mieście Ur - częściowo zrekonstruowany.) i pałac władcy; budulcem — suszona cegła; znano łuk, sklepienie i fałszywą kopułę; rzeźba — figurki wotywne z terakoty lub alabastru, zgeometryzowane postaci ludzkie wykonane w kamieniu. Wazy reliefowe (waza z Uruk), z metalu (srebrna waza Entemeny), stele pamiątkowe i reliefy o kompozycji pasowej; znano technikę inkrustacji; wysoki poziom rzemiosła artysta (zwłaszcza złotnictwo, ceramika, wyroby z metalu, pieczęcie cylindryczne). Opanowanie Mezopotamii przez Akadów ok. 2400 p.n.e. kładzie kres rozwojowi sztuki starosumeryjskiej. Dzieła powstające w wiekach następnych świadczą o wykorzystaniu osiągnięć kultury sumeryjskiej przez
przybyszów.
B)Babilońska:
Rozwijała się ok. połowy II tysiąclecia–1. połowa I tysiącl. p.n.e. w środkowej i pd. Mezopotamii; podstawą jej rozwoju były bezpośrednie tradycje sztuki sumeryjskiej i akadyjskiej; okres starobabil. (1. poł. II tysiącl. p.n.e.) — ruiny wielkiego pałacu w Mari z cennymi malowidłami ściennymi, pozostałości świątyń (m.in. w Tell Harmal), relief starobabiloni reprezentuje stela Hammurabiego odznaczająca się wysokim poziomem artystycznym i nowatorstwem formy (portretowe ujęcia twarzy króla, próba trójwymiarowego modelunku postaci); z okresu średniobabilońskiego (2. poł. II tysiącl. p.n.e.), sztuka Kasytów, zachowały się gł. kamienne stele graniczne tzw. kudurru (w starożytnej Mezopotamii kamienne słupy graniczne stanowiące dokument aktu nadania przez króla majątku ziemskiego, często z napisem, zdobione reliefami (sceny figuralne, przedstawienia symbol.); znane od III tysiąclecia p.n.e.) ; wprowadzono dekorację arch. w postaci figuralnych fryzów z modelowanej cegły; ponowny rozwój sztuki babilońskiej w okresie nowobabilońskim (1. poł. I tysiącl. p.n.e.) — potężne budowle Babilonu z czasów Nabuchodonozora II, z dekoracją ścienną z glazurowanej, barwnej cegły przedstawiającą zwierzęta i stylizowany ornament roślinny (brama Isztar z drogą procesyjną, rekonstrukcja w Muzeum Pergameńskim w Berlinie), rzeźba — kudurru zdobione reliefem, drobne posążki wotywne z terakoty; w gliptyce — pieczęcie płaskie, stemplowe ze scenami kultowymi.
C)Asyryjska:
Sztuka państwa asyryjskiego obejmuje okres od pocz. II tysiącl.–1. poł. I tysiącl. p.n.e.; ukształtowana pod wpływem sztuki Sumeru, Akadu i Babilonii oraz sztuki ludów podbitych i ościennych; w okresie staroasyryjskim (1. poł. II tysiącl. p.n.e.) nie zaznaczyła się jeszcze jej odrębność; właściwy rozwój w okresie średnioasyryjskim (2. poł. II tysiącl. p.n.e.), w architekturze pojawiły się kamienne ortostaty (w architekturze starożytnej Wschodu prostokątne płyty kamienne, zwykle pokryte reliefem, zdobiące i wzmacniające cokoły budowli monumentalnych.), w okręgu świątynnym ziguraty, wykształcił się typ podwójnej świątyni asyryjskiej, miasta otoczone murami; z okresu nowoasyryjskiego (koniec II i 1. poł. I tysiącl. p.n.e.) pochodzą pozostałości zespołów pałacowych dawnych stolic (Kalchu, Niniwa, Durszarrukin), do których wejścia strzegły ogromne posągi kamienne lamassu — uskrzydlone byki lub lwy o ludzkich głowach; świątynie z ziguratem tworzą jeden kompleks; w rzeźbie — posągi władców, dostojników, bóstw i geniuszy ukazywane frontalnie w sposób hieratyczny; najbardziej rozpowszechniona płaskorzeźba, zazwyczaj związana z architekturą, przedstawiająca m.in. sceny kultowe, dworskie, batalistyczne o przejrzystej, najczęściej pasowej, kompozycji; fragmenty malowideł ściennych (m.in. w Aszur, Durszarrukin) o tematyce podobnej jak w płaskorzeźbie; małe pieczęcie cylindryczne z kamieni półszlachetnych zdobione przeważnie scenami kultowymi. Sz.a., mimo wielu zapożyczeń formalnych i oficjalnego charakteru, osiągnęła wysoki poziom artyst. i wywarła znaczny wpływ na dalszy rozwój sztuki Bliskiego Wschodu, a przez nią oddziałała również na sztukę grecką.
2.Sztuka egipska:
Rozwijała się na terenie starożytnego Egiptu od pocz. IV tysiąclecia p.n.e.; pozostając gł. na usługach władcy i religii, spełniała funkcję propagandy wizualnej w utrwalaniu ustalonego porządku społ.; cechą charakterystyczną sztuki Egipskiej była nieprzerwana ciągłość, trwałość i jednolitość artystyczna form; architektura gł. w kamieniu, także budownictwo skalne; budowle grobowe — mastaby, piramidy (Cheopsa), grobowce kute w skale; wielkie świątynie (najlepiej zachowane w Karnaku, Luksorze); rzeźba — w kamieniu i drewnie (gł. posągi władców, dostojników i urzędników), polichromowany relief; malarstwo ścienne, na papirusach; rzemiosło artystyczne — naczynia, przedmioty codziennego użytku, biżuteria, meblarstwo, wyroby ze szkła; Egipt był ośr. sztuki także w okresie hellenistycznym i rzymskim.
3.Sztuka grecka:
Twórczość artystyczna Greków rozwijająca się w XI–I w. p.n.e. na Płw. Bałkańskim, wyspach
M. Egejskiego, w Azji Mniejszej, pd. Italii, na Sycylii, wybrzeżach M. Śródziemnego i M. Czarnego; okres archaiczny (XI–VI w.) — gł. zabytki: ceramika malowana we wzory geometryczne, drobne figurki z terakoty, brązu i kości słoniowej, architektura — domy i małe świątynie w typie megaronu, od VII w. początek budownictwa monumentalnego i rzeźby. Okres klasyczny (V–IV w.) charakteryzuje umiar, harmonia, logika i jedność kompozycji. Po raz pierwszy powstały miasta (Milet, Pireus) o funkcjonalnym planie z prostokątną siatką ulic (Hippodamos z Miletu); rozwinęła się rzeźba wolno stojąca ukazująca ruch (Dyskobol Myrona), malarstwo ścienne (Polignot, Mikon), czerwonofigurowe malarstwo wazowe, rzeźba w brązie (m.in. Auriga delficki) i w kamieniu; w 2 poł. V w. Ateny pod rządami Peryklesa stały się gł. ośr. sztuki; działali tu wybitni architekci (Iktinos, Kallikrates), rzeźbiarze (Fidiasz, Alkamenes) i malarze (Agatarchos, Apollodoros); dokonała się synteza porządków arch.: doryckiego i jońskiego; pojawiła się kolumna koryncka; w rzeźbie Poliktet oprac. kanon postaci ludzkiej (Doryforos); pod koniec V w. powstał tzw. styl mokrych szat (m.in. Nike Pajonisa, Nike zawiązująca sandał); w IV w. zapoczątkowano monumentalizację architektury użytkowej (buleuterionu, teatru, stadionu), powstał nowy typ budowli sakralnej (tolosy) i świeckiej (hotele w Olimpii, arsenał w Pireusie); w rzeźbie pojawiły się nowe tematy (akt kobiecy); najwięksi mistrzowie tego okresu: Kefisodotos, Praksyteles, Skopas, Leochares, Bryaksis, Lizyp — twórca nowego kanonu proporcji (Apoksyomenos); w malarstwie sztalugowym pojawiła się nowa tematyka (m.in. sceny rodzajowe) i utrwalił się iluzjonizm (Zeuksis, Parrasjos, Apelles). W okresie hellenizmu (323–30 p.n.e.) grecka sztuka (zw. hellenistyczną) stała się różnorodna tematycznie i formalnie, bardziej laicka i uniwersalna. Nastąpił rozkwit urbanistyki i budownictwa użytkowego (szczytowe osiągnięcie — latarnia mor. na Faros); wznoszono monumentalne budowle świeckie i sakralne; w budownictwie mieszkalnym pojawił się dom z perystylem, malowidłami ściennymi, mozaikami posadzkowymi i urządzeniami kanalizacyjnymi; wprowadzono konstrukcję z ciosów klinowych; powszechnie stosowano porządek joński, rzadko — koryncki; w rzeźbie realizm, ekspresja: Ołtarz Pergameński, Nike z Samotraki, Laokoon; drobną plastykę reprezentowały m.in. figurki terakotowe z Tanagry; malarstwo sztalugowe odkryło nowe tematy (pejzaże, martwa natura); ceramika malowana ustąpiła reliefowej, wyciskanej z form; rozkwit rzemiosła artystycznego, m.in. toreutyki, złotnictwa, gliptyki.
Temat: SZTUKA ŚREDNIOWIECZNA
1.Sztuka islamu
Twórczość artyst. w krajach muzułm. pd.-zach. i środk. Azji oraz pn. Afryki od ok. pocz. VIII w. w niektórych okresach obejmująca także Płw. Pirenejski, Sycylię i Bałkany. W wyniku ekspansji Arabów w VII w. i pocz. VIII w. na obszarach podbitych zrodziła się sztuka, która wchłonęła i przetworzyła elementy sztuki wczesnochrześc., pers. i tur. i wytworzyła liczne zróżnicowane kierunki stylistyczne. Sz.i. znalazła najpełniejszy wyraz w architekturze i rzemiośle artyst., najbardziej charakterystyczną jej cechę stanowi niezwykły rozwój dekoracji (malowidła ścienne, mozaiki, płaskorzeźba); najczęstsze formy — ornament roślinny lub geom. (arabeska). Sztuka figuralna prawie nie istniała (rel. zakaz przedstawiania postaci), wyjątkiem jest Hiszpania. Doniosłą rolę odgrywało pismo arab. (inskrypcja dekor.). Architekturę cechuje dośrodkowa orientacja budowli (wewn. dziedzińce otoczone często arkadami), fasada zazwyczaj niepozorna. W konstrukcji częste użycie kolumn i filarów oraz łuków, sklepień i kopuł. Do typowych budowli należą: meczet (W. Meczet w Damaszku X w., Meczet Piątkowy w Isfahanie XIII w., meczet Bibi Chanum w Samarkandzie XIV w., meczet Sleymaniye Camii w Stambule XVI w. — architekt Sinan), szkoła rel. (madrasa), mauzoleum grobowe, szpital (bimarestan), łaźnia (hammam), zajazd (karawanseraj), kryty bazar (suk). Niezwykle były zróżnicowane budowle pałacowe z założeniami ogrodowymi (Alhambra i Generalife w Grenadzie, ogrody przy pałacach w Bagdadzie, Bucharze, Samarkandzie, Delhi i Agrze), obronne, mosty, cysterny, kanały, tamy itp. Wśród wyrobów rzemiosła artyst. wyróżniły się wyroby tkackie (kobierce pers., afgańskie i anatolijskie), ceramika, szkło, wyroby z metalu, a także sztuka kaligrafii oraz iluminowania (malarze miniatur Behzad, Reza Abbasi) i oprawiania rękopisów. Największe zbiory sz.i. w Muzeum Sz.I. w Kairze; w Polsce gł. w Krakowie (Muzeum Czartoryskich i Wawel).
2.Sztuka bizantyjska:
sztuka cesarstwa bizant.; wyrosła z połączenia tradycji sztuki hellenistycznej, sztuki schyłku cesarstwa rzym. i wczesnochrześc.; ukształtowała się w IV w., rozwijała do momentu upadku cesarstwa bizant. (1453); swym zasięgiem sz.b. objęła pocz. Płw. Bałkański, następnie Italię, pn. Afrykę, Armenię, Gruzję i Ruś; tradycje sz.b. przetrwały w sztuce Rosji i Bałkanów do XIX w. Ślady jej oddziaływania można także znaleźć na terenie Polski; dzieje sz.b. dzielą się na 3 okresy: 1) 324–843, 2) 867–1204, 3) 1261–1453; szczególny rozkwit sz.b. przeżywała w VI w. (panowanie ces. Justyniana I W.) i IX–XV w.: w architekturze (ceglane bazyliki kopułowe, np. kościoły Hagia Sophia 532–37 i Św. Apostołów 536–46 w Konstantynopolu), malarstwie (freski, mozaiki, ikony, miniatury) i rzemiośle artyst. (tkaniny, wyroby z kości słoniowej, złota, emalii); malarstwo cechował brak perspektywy, hieratyczność, monumentalność, koloryst. przepych i dekoracyjność; najbardziej typową dziedzinę twórczości mal. stanowiła ikona; rzeźba bizant. była związana niemal wyłącznie z architekturą.
3.Sztuka przedromańska:
twórczość artyst. wczesnego średniowiecza trwająca od starożytności do ukształtowania się w XI w. sztuki rom.; obejmuje sztukę: przedkarolińską — chrześc. państw barbarzyńskich (V–VIII w.), karolińską (2. poł. VIII–IX w.) i pokarolińską (X–1. poł. XI w.) — na terenie Niemiec zw. ottońską; wielorakość stylistyczna, łączenie tradycji późnoantycznych i starochrześc. z cywilizacją ludów barbarzyńskich zamieszkujących Europę.
4.Sztuka romańska:
styl w sztuce średniow.; powstał we Francji i trwał w Europie do XIII w.; gł. sztuka rel., związana z zakonami benedyktynów i cystersów; klasztory i kościoły o prostych, masywnych bryłach, kształtowane wg zasad geometrii; sklepienie krzyżowe i kolebkowe; łuki półkoliste; grube mury, małe okna; bogata dekoracja rzeźb. podporządkowana formom arch.; rel. malarstwo ścienne, malarstwo miniaturowe, tablicowe, tkactwo, snycerstwo, rzeźba w kości słoniowej, odlewnictwo w brązie, złotnictwo. Głównymi ośrodkami sz.r. były: Francja (kościoły w Tours, Poitiers, Tuluzie, Moissac, Vzelay — także słynne rzeźby; malowidła ścienne — Saint-Savin-sur-Gartempe, Tavant i Vic), Włochy (katedra w Pizie, kościół S. Miniato we Florencji, malowidła ścienne — San Angelo in Formis), Anglia (opactwo St. Albans, katedra w Lincoln), Hiszpania (katedry w Santiago de Compostela, Salamance, malowidła ścienne w Tahull i León). Zabytki sz.r. w Polsce to katedry (Gniezno, Płock, Poznań, Kraków), kolegiaty (Kruszwica, Tum pod Łęczycą), portale w Czerwińsku nad Wisłą, kościele Św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, Św. Trójcy w Strzelnie (także słynne kolumny); Drzwi Gnieźnieńskie z brązu.
5.Gotyk:
Styl w europejskiej sztuce średniowiecznej; powstał we Francji ok. połowy XII w., trwał w niektórych krajach do pocz. XVI w.; związany z kulturą rycerską, miejską i zakonną; g. wyraził się gł. w architekturze — system szkieletowy (sklepienia krzyżowo-żebrowe, przypory, łuki przyporowe, ostrołuk); typowe strzeliste kościoły z wielkimi oknami witrażowymi (katedry fr.: Chartres, Amiens, Reims, Paryż; niem.: Marburg, Ratyzbona, Kolonia; austr.: Wiedeń; ang.: Salisbury, Oksford, Wells, Lincoln; hiszp.: Burgos, Segovia; wł.: Mediolan, Siena, Florencja; w Polsce: Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk); zamki i zespoły miejskie; w sztukach plast. ewolucja od stylizacji ku realizmowi i ekspresji; wieloskrzydłowe malowane i rzeźbione ołtarze; iluminacje; rzemiosło artyst. (złotnictwo, tkactwo, meblarstwo); twórcy często anonimowi, wśród znanych m.in.: P. Parler, C. Sluter, W. Pacher, Wit Stwosz, bracia Limburg, J. Fouquet, S. Lochner, K. Witz.