Średniowiecze dokładne opracowanie epoki, zagadnienia maturalne!

1. Zaprezentuj najdawniejsze zabytki piśmiennictwa średniowiecznego w Polsce – cechy języka, wartości literackie – oraz polskie dziejopisarstwo

Gall Anonim
Przybył do Polski na początku XII wieku. Przez kilka lat pracował w kancelarii księcia Bolesława Krzywoustego. Jako podziękowanie za gościnę, „by za darmo nie jeść chleba polskiego”, podjął się spisania dziejów dynastii piastowskiej.

„Kronika”
Składa się z trzech ksiąg:
1. Zaczyna się od opisu ziem polskich i dziejów pierwszych, legendarnych władców (Popiela, Piasta, Ziemowita, Leszka i Siemomysła), kończy się na cudownym poczęciu Bolesława Krzywoustego
2. Opisuje młodość księcia
3. Opisuje jego czyny jako dojrzałego władcy; kończy się na roku 1113

Dzieło Galla Anonima można nazwać kroniką trzech Bolesławów. Pisarz nadaje dziejom dynastii pewien sens. Pochodzi ona z bożego wyboru (legenda o tajemniczych gościach odwiedzających chatę piasta i o odzyskaniu wzroku przez Mieszka I, co symbolizuje jego nawrócenie się na chrześcijaństwo). Jej rozkwit następuje za czasów Bolesława Chrobrego, który jest przedstawiony jako idealny rycerz, podkreślona jest jego dzielność, szlachetność, sprawiedliwość, potęga i pobożność. Upadek dynastii wywołuje próżność, pycha i gwałtowność Bolesława Śmiałego, który pochopnie każe stracić biskupa Stanisława. Odnowicielem potęgi Piastów jest Bolesław Krzywousty, zwycięzca licznych wojen z Pomorzanami, Niemcami, Czechami i Prusami.

Dzieło Galla Anonima należy do najwybitniejszych kronik średniowiecznej Europy.
Cechy języka: rytmiczna proza, dużo epitetów, porównań, metafor, aliteracje. W prozę wplecione są wiersze.

Wincenty Kadłubek (ok. 1150-1223)
To pierwszy znany z imienia polski pisarz, biskup krakowski. Jako pierwszy opowiedział historie o smoku wawelskim i królewnie Wandzie.

„Kronika polska”
Powstała w okresie rozbicia dzielnicowego. Jest pierwszą kroniką narodową. Kronikarz był związany z księciem krakowskim Kazimierzem Sprawiedliwym, który jest głównym pozytywnym bohaterem dzieła, średniowiecznym władcą idealnym. Kronika jest podzielona na 4 części, z których duża część ma formę dialogu – jeden rozmówca opowiada dzieje Polski, a drugi komentuje wydarzenia, wysnuwając z nich moralny sens.
Cechy języka: personifikacje, alegorie, język trudny, przeładowany ozdobami.

„Kronika wielkopolska”
(Janka z Czarnkowa) pochodzi z końca XIII wieku, obfituje w wątki bajeczne, jest w niej wiele opowieści rycerskich. Zawdzięczamy jej legendę o Lechu, Czechu i Rusie.

„Roczniki” Jana Długosza (1415-1480).
Przez wiele lat współpracował z biskupem krakowskim Zbigniewem Oleśnickim, który wywierał decydujący wpływ na politykę polską doby Jagiellonów. Po śmierci biskupa Długosz związał się z dworem króla Kazimierza Jagiellończyka, który powierzał mu nie tylko misje dyplomatyczne, ale też opiekę nad edukacją synów.

„Roczniki” składają się z 12 ksiąg. Autor ściśle przestrzega chronologii wydarzeń i w sposób krytyczny próbuje ustosunkować się do źródeł, które posiada. Pisze prostą, jasną, pozbawioną prawie naleciałości średniowiecznych łaciną. Dzięki „Rocznikom” Długosza wiemy, że rycerstwo polskie śpiewało pod Grunwaldem „Bogurodzicę”. Ten sam utwór towarzyszył koronacji Władysława Warneńczyka. Już wtedy pieśń uchodziła za bardzo starą, a niektóre użyte w niej formy były niezrozumiałe.

„Bogurodzica”
Dziś przyjmuje się, że dwie pierwsze strofy „Bogurodzicy” pochodzą z połowy XIII wieku. „Bogurodzica” zaczyna się od modlitewnej prośby do Matki Boskiej o pośrednictwo między jej synem a ludźmi. W drugiej strofie modlitwa jest skierowana bezpośrednio do Jezusa, by przez wzgląd na Jana Chrzciciela dał ludziom szczęśliwe życie na ziemi, a potem wieczne bytowanie w raju. Obie strofy kończą się refrenem Kyrie elejson (gr. Panie, zmiłuj się nad nami).

„Psałterz floriański”
Pierwszy znany polski przekład psałterza, pochodzi z przełomu XIV i XV wieku. Nazwa pochodzi od miejsca przechowywania rękopisu – opactwa św. Floriana w Linzu. Jest to pięknie zdobiony trójjęzyczny (łacińsko-polsko-niemiecki) kodeks (czyli napisana ręcznie książka), przeznaczony prawdopodobnie dla Królowej Jadwigi (wskazują na to zdobiące rękopis lilie – herby dynastii Andegawenów, z której wywodziła się królowa). Przekład cechuje się pięknym, bogatym, plastycznie konkretnym językiem.

„Psałterz puławski”,
Mniej wyszukany język. Niegdyś należał do księgozbioru Czartoryskich, który znajdował się w ich rezydencji w Puławach.

„Biblia królowej Zofii”
W połowie XV wieku powstało pierwsze tłumaczenie Biblii, przeznaczona dla wdowy po Władysławie Jagielle. Do dziś zachował się tylko pierwszy tom rękopisu oraz pojedyncze karty z drugiego. Nie wiemy, więc, czy dzieło obejmowało także „Nowy Testament”.

„Kazania świętokrzyskie”
Pochodzą z przełomu XIII i XIV wieku, odkryte przypadkowo przez filologa Aleksandra Brcknera. Jedno z tych kazań pisanych w języku polskim zachowało się w całości, a kilka we fragmentach.

Pod koniec XIV wieku powstały „Kazania gnieźnieńskie”, składające się ze 103 kazań łacińskich i 10 polskich.

2. Na wybranych przykładach przedstaw ideały epoki

Asceta
Z greckiego askesis – ćwiczenie, wyrzeczenie się; asceza to doskonalenie się w cnocie poprzez surowy tryb życia, wyrzeczenie się przyjemności, a nawet umartwianie ciała. Jest wynikiem tęsknoty za religijnością, równością i ubóstwem pierwszego okresu chrześcijaństwa.
Z punktu widzenia średniowiecznych myślicieli, podporządkowujących wszystko Bogu, życie ziemskie było jedynie okresem próby przed życiem wiecznym w zbawieniu lub potępieniu

Prowadząca do świętości asceza to heroiczne wyrzeczenie się wszystkich rozkoszy i przyjemności życia, a także umartwienie własnego ciała, które jest tylko przejściowym więzieniem dla nieśmiertelnej duszy

„Legenda o św. Aleksym”
św. Aleksy był synem rzymskiego księcia. Jego rodzina była bardzo wierząca i bardzo bogata. Ojciec kazał mu się ożenić, więc Aleksy, jako dobry i posłuszny syn, ożenił się. W noc poślubną młodzi małżonkowie rozmawiali. Następnego dnia Aleksy opuścił młodą żonę, rozdał swój majątek biednym, a sam zamieszkał pod kościołem i został żebrakiem (żebrak nie pracuje, więc ma dużo czasu na modlitwę; nie ma pieniędzy – ludzie dając mu je spełniają dobry uczynek). Wiódł samotne życie, odwrócił się od świata doczesnego, poświęcił się doskonaleniu ducha, pogardzał tym, co ziemskie. Jego życie obfitowało w cuda – Matka Boska interweniowała u zakrystiana w sprawie Aleksego, któremu było zimno. Zakrystian wpuścił go do kościoła i Aleksy stał się znany. Po 17 latach życia pod schodami Aleksy zmarł, ściskając w ręku kartkę, na której spisał dzieje swojego życia. Kartkę tą znalazła żona. W dniu jego śmierci biją dzwony w całym Rzymie, a rozchodząca się woń ma uzdrawiającą moc. Za trumną Aleksego idzie papież z kardynałami i „cesarz z swoimi kapłany” oraz cały tłum ludzi.

Rycerz
Główna cnota: absolutna wierność feudalnemu zwierzchnikowi

Roland z „Pieśni o Rolandzie”
Świetnie urodzony, piękny, dzielny, silny. Jego postępowanie opiera się na kilku prostych zasadach: wierze w Kościół, miłości do „Słodkiej Francji”, wierności dla władcy i solidarności wobec towarzyszy broni

Lennik Karola Wielkiego i jego siostrzeniec. Dowódca tylniej straży wojsk, które wracają z Hiszpanii po walce z Saracenami. W rękojeści mieczu Rolanda są relikwie, które mają gwarantować zwycięstwo w walce

Roland nie może cofnąć się z pola bitwy, nie może też poniżyć się wezwaniem pomocy Rycerz chrześcijański nie może zostać pokonany przez poganina. Poganin może wygrać tylko dzięki zdradzie. Roland nie zginął z ręki wroga, tylko w wyniku odniesionych ran.

Roland nie użył rogu, który dostał od Karola Wielkiego. Dla średniowiecznego rycerza ważne było nie osiągnięcie celu – zwycięstwo w walce, ale to, jak się walczyło. Śmierć w bitwie – szczególnie w świętym boju z niewiernymi – była przecież powodem do chwały, bo zapewniała rycerzowi miejsce w niebie.

Roland umiera podobnie jak Jezus:
Na wzgórzu

Pod drzewem – krzyż – wskazuje na jego drogę /do nieba/
Są z nim św. Michał, archanioł Gabriel i cherubin, którzy niosą jego duszę do raju
Na wzgórzu są 4 głazy, które symbolizują 4 cnoty kardynalne (męstwo, roztropność, sprawiedliwość, umiarkowanie)

Władca

Bolesław Krzywousty
(z kroniki Galla Anonima)

Jego narodziny poprzedzają modły mnichów z klasztoru. Już w dzieciństwie dawał przykłady niezwykłej siły, odwagi i waleczności – Gall Anonim nazywa go „synem Marsa”. Walczył z poganami. Znał rycerskie rzemiosło i był dobrym wodzem. Był wytrzymały fizyczne. Wzbudzał wśród wrogów przerażenie, ale był dla nich również autorytetem – tak samo jak dla swoich poddanych. Dbał o potęgę swojego państwa

3. Światopogląd epoki – filozofia, stosunek do śmierci. Obowiązkowa znajomość „Wielkiego Testamentu” F. Villona

Najwybitniejszymi przedstawicielami filozofii średniowiecznej byli: św. Augustyn, św. Tomasz i św. Franciszek.

Augustynizm
Doktryna i zarazem nurt w średniowiecznej teologii, której twórcą był św. Augustyn, najsłynniejszy z Ojców Kościoła (354-430), biskup Hipony (Afryka Północna). W swych dziełach – „Państwo Boże”, „Wyznania” – przedstawia człowieka jako istotę o niejasnym statusie, umiejscowioną gdzieś między zwierzętami a aniołami (człowiek jest istotą tragiczną, bo nie wie, gdzie jest jego miejsce), w której dusza dominuje nad ciałem, z natury ułomnym, niedoskonałym, podatnym na pokusy – dualizm; stąd wynika krytyczny stosunek augustynizmu do tego, co zmysłowe i cielesne.

Podział świata:
1.Bóg,
2.Człowiek,
3.Zwierzęta.

Do prawdy o sobie, świecie i Bogu człowiek dochodzi nie za pomocą świadectwa łatwych do zmylenia zmysłów, lecz na drodze boskiego oświecenia, iluminacji, wewnętrznej refleksji. Wg św. Augustyna zło to po prostu brak dobra, skutek odwrócenia się od dobra najwyższego, czyli Boga, co jest efektem wolnej woli, która góruje często nad rozumem – dlatego podkreślał konieczność wpływu łaski bożej jako siły pomagającej człowiekowi w moralnym życiu. Historię pojmował jako odwieczną walkę niebieskiego Państwa Bożego z ziemskim państwem szatana, która zakończy się ostatecznym podziałem ludzkości na te dwa wrogie obozy. Św. Augustyn jest twórcą teodycei – Bóg jest twórcą dobra, stworzył dobry świat, zło pochodzi od wolnych stworzeń. Jest też twórcą predestynacji – ludzkość dzieli się na zbawionych i potępionych. Człowiek rodzi się i jego los jest z góry przeznaczony. Augustynizmowi przeciwstawia się tomizm.

Tomizm
Prąd zapoczątkowany przez św. Tomasza z Akwinu (1225-1274), który w swej doktrynie próbował pogodzić filozofię Arystotelesa z wiarą chrześcijańską: zakładał istnienie harmonii między tym, co się „wie”, a tym, w co się „wierzy” – do wiary człowiek powinien się odwoływać wtedy, gdy zawodzi refleksja filozoficzna. Św. Tomasz uważał, że szczebel w hierarchii bytów, zajmowany przez człowieka, jest dla niego naturalny i z góry przewidziany – drabina społeczna; gradualizm – świat jest uporządkowaną hierarchią bytów – od najwyższego do najniższego; każdy powinien z godnością sprostać swej roli, walczyć z pokusami oraz kształcić się w moralności i cnocie. Człowiek powinien zadowolić się tym miejscem, jakie mu zostało wyznaczone i godnie wypełniać swoje zadania, co zapewni mu harmonijne funkcjonowanie w społeczeństwie, a tym samym nada światu rozumny ład. Najwyższym szczęściem dla człowieka jest poznanie Boga.

Franciszkanizm
Program wiary i zarazem postawa wobec świata, wynikające z poglądów św. Franciszka z Asyżu (1182-1226), głoszącego miłość do Boga wyrażaną w miłości do świata i wszelkiego stworzenia. Św. Franciszek i jego uczniowie uprawiali rodzaj czynnej ascezy, gdyż łączyli surowe ubóstwo i posty ze służbą ubogim i chorym, prowadzili też aktywną działalność kaznodziejską, głosząc po świecie Dobrą Nowinę – kazania św. Franciszka do ryb i ptaków przeszły do legendy i stały się ulubionym tematem w sztuce. O cudach i czynach św. Franciszka opowiada zbiór 53 opowieści „Kwiatki świętego Franciszka”.

Miłość do świata wyrazem miłości do Boga
Afirmacja życia
Przez cierpienie poznajemy smak radości
Powrót do ewangelicznych źródeł wiary – postawa chrześcijańska polega na miłości

Piotr Abelard i jego produkty poznania:
1.Wrażenia zmysłowe- działania duszy skierowane z konieczności na świat materialny
2.Wyobrażenia
3.Mniemania
4.Wiedza
5.Rozumienie

Stosunek do śmierci
Śmierć była ciągle obecna w życiu ludzi w średniowieczu – przecież średnia długość życia wynosiła 30 lat. Ludzie żyli z myślą o śmierci i przyszłym życiu. Kościół przekonywał, że człowiek, który żyje godnie nie musi obawiać się śmierci, która jest tylko rozstaniem z ciałem, kresem życia doczesnego i przestąpieniem bramy wieczności. Życie było sztuka umierania.

Danse macabre
Taniec śmierci, alegoryczny motyw w plastyce i literaturze średniowiecznej, zaistniały w XIV wieku we Francji, zapewne pod wpływem epidemii dżumy. Przedstawia korowód ludzi wszystkich stanów prowadzonych do grobu przez spersonifikowaną (i od XV wieku ukazywaną jako szkielet z kosą) śmierć. Miało to przypominać ludziom, że każdego czeka taki sam koniec (zgodnie z maksymą memento mori) i że nie znamy dnia ani godziny, co w średniowieczu, epoce wojen, epidemii, głodu i prymitywnej medycyny, wydawało się szczególnie aktualne. Danse macabre, reprezentujący ideę powszechnej równości wobec śmierci, ukazujący jej swoisty demokratyzm, pełnił funkcję krzepiącą i pouczającą, bardzo istotną w podzielonym na stany społeczeństwie – przypominał, że przyjdzie czas, gdy wszyscy, bogaci i biedni, zostaną zrównani przez śmierć.

Ars moriendi – sztuka umierania.

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”
Śmierć przedstawiona jest jako rozkładający się szkielet kobiety. Mistrz z wielkiego uczonego staje się głupim uczniem i zadaje jej sześć naiwnych pytań. Śmierć mówi, że wszystko, co żyje, musi w końcu umrzeć.

Franois Villon (1431-1463) był poetą, uczonym – studiował na Sorbonie. Nie wiadomo, jak brzmiało jego prawdziwe nazwisko – był adoptowany przez kanonika Villona. Franois spędzał życie na ucztach i zabawach, był „człowiekiem paryskiej ulicy”, kradł, a nawet zabił. Został skazany na śmierć przez powieszenie, ale darowano mu wyrok, który zamieniono na więzienie i tortury. Zmarł młodo – w wieku około 30 lat.

Poemat „Wielki testament” złożony ze 173 ośmiowierszy z wplecionymi balladami i sądami to najważniejszy utwór Villona. Jest parodią testamentu – Villon nie miał za bardzo co rozdawać. Ziemi zapisuje swoje ciało, przechodniów, którzy będą przechodzili nad jego grobem, prosi o modlitwę. Poemat jest spowiedzią poety, który jest rozdarty między cnotą a złem, duszą a ciałem, pięknem a brzydotą. Śmierć jest ukazana jako rozkład ciała i zgnilizna. Obraz fizycznego zgonu jest makabryczny i naturalistyczny. Villon ukazuje wszechwładną śmierć wprowadzając motyw danse macabre. Siebie przedstawia jako grzesznika, który pragnie nawrócenia i żałuje swoich błędów. Wierzy w możliwość odpuszczenia win, stąd częste apostrofy do Matki Boskiej i Chrystusa z błaganiem o zmiłowanie.

Głównymi tematami twórczości Villona są:
przemijanie urody
przemijanie świata
nieuchronność śmierci

Towarzyszy im smutna refleksja, że wszyscy podlegamy prawu przemijania, młodość zawsze szybko się kończy, człowiek jest bezsilny wobec upływu czasu.

Stosunek do śmierci:
wszyscy jej podlegają. Wg założeń średniowiecza, po śmierci cierpi ciało. Villon planuje napis na swoim nagrobku, prosi, by nie potępiać go po śmierci. Ze względu na swój tryb życia ma małe szanse na zbawienie w „Piosence” („Rondo”) Villon mówi o śmierci swojej ukochanej.

Śmierć jest okrutna, bo rozłącza kochanków we fragmencie, w którym mówi o napisie na swoim nagrobku, ujawnia się ironiczny stosunek do śmierci – Villon robi z siebie niewiniątko, mówi, że przez całe życie musiał się tułać, nie miał swojego miejsca

Koniec „Wielkiego testamentu” to rozmowa duszy z ciałem. Nie za bardzo potrafią się dogadać. Ciało rozumie, że prowadziło występne życie.

4. Motywy Maryjne w literaturze i sztuce

Matka Boska była w średniowieczu otaczana szczególną czcią, uważano ją bowiem za ludzką orędowniczkę u Boga.

Literatura:

„Bogurodzica”
Matka Boska jest przedstawiona jako pośredniczka między Bogiem a ludźmi. Pośrednikiem jest również Jan Chrzciciel. Treść utworu to prośba do Matki Boskiej o pośrednictwo między ludźmi a jej synem.

„Lament świętokrzyski”
(albo „Żale Matki Boskiej pod krzyżem” albo „Posłuchajcie, bracia miła”) – Matka Boska została ukazana jako zwykła kobieta, której dane było oglądać męczeńską śmierć swego syna. Jej ból jest bardzo ludzki, cierpi fizycznie, gdy widzi, jakie jej syn przechodzi na krzyżu katusze – „Spróchniało we mnie ciało i moje wszytki kości”. Nie sądziła, że urodziła go po to, aby tak cierpiał – pragnie mu pomóc, otrzeć krew, dać pić, ale nie może nic zrobić. Zwraca się do innych matek, żeby modliły się, aby ich dzieci nie spotkał podobny los.

„Stabat Mater Dolorosa...”
(„Stała Matka Boleściwa...”) – Trzynastowieczna pieść łacińska, wielokrotnie tłumaczona w Polsce.
Utwór z XV wieku, zaczynający się od słów „Mocne Boskie tajemności”, którego autorem jest mistrz Maciej. Jest to pochwała Matki Boskiej.

Sztuka:
Madonna z dzieciątkiem z kościoła w Skrzynnie (ok. 1420)
Pietà (wł. miłosierdzie) – np.: z kościoła w Lubiążu
Madonna z Krużlowej (początek XV wieku)
Giotto „Madonna z dzieciątkiem”
Arnolfo di Cambio „Madonna” – Florencja, XIV wiek, marmurowa rzeźba Matki Boskiej z dzieciątkiem, majestatycznie siedzącej na tronie

5. Poetyka średniowiecza – z uwzględnieniem terminów: „pareneza”, idealizacja, dualizm, kontrast, alegoria, symbol i ich literacka/malarska/rzeźbiarska egzemplifikacja

Pareneza
Upowszechnianie ideałów osobowych, wzorców postaw i zachowań ludzkich godnych naśladowania. Upowszechniono trzy podstawowe wzorce osobowe: świętego, rycerza i władcy. Elementy parenezy można odnaleźć w wielu utworach średniowiecznych, np.: w kronikach, eposach rycerskich czy hagiografiach. Obraz „Walka św. Jerzego ze smokiem” z kościoła w Słowicie koło Złoczowa, powstał około 1450. Przedstawia św. Jerzego w zbroi, z aureolą nad głową, który zabija smoka. Smok jest symbolem zła. Z lewej strony obrazu jest Matka Boska z rękami złożonymi jak do modlitwy.

Idealizacja
Sposób przedstawienia rzeczywistości, polegający na konstruowaniu określonego wzorca estetycznego czy moralnego, który uznawany jest za idealny i godny naśladowania. Średniowiecze ściśle łączyło estetykę z etyką, dlatego każdy bohater był idealizowany pod każdym względem – Roland był, więc wspaniałym, honorowym rycerzem, dobrym poddanym, gorliwym katolikiem i oddanym sługą damy swojego serca. Rzeźba gotycka z 1400 roku z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu przedstawia typ tzw. „Pięknej Madonny” – Matka Boska przedstawiona jest jako ideał kobiecej urody – postać o pięknym, młodym i pogodnym obliczu, w misternie udrapowanych szatach. Przedstawiona jest we wdzięcznej, zatrzymanej w ruchu pozie. Na rękach trzyma Jezusa.

Dualizm
Człowiek jest rozdarty między dobrem a złem, niebem a ziemią. Człowiek średniowiecza był cały czas rozdarty między tym, czego chciała dusza, a tym, co chciało grzeszne ciało. Tristan i Izolda cierpią, bo wiedzą, że grzeszą, ale też, dlatego, że jeszcze większe cierpienie sprawia im próba wyrzeczenia się miłości. Dualizm jest to również podział na sferę sacrum i profanum na jak na obrazie Hansa Memlinga „Sąd Ostateczny”. Tryptyk powstawał między 1467 a 1473 rokiem. Scena główna skomponowana jest dwustrefowo. U góry postać siedzącego na tronie na tęczy Chrystusa ukazanego na złotym tle. Towarzyszą mu Maria Panna, św. Jan Chrzciciel i apostołowie. W górnych narożnikach anioły niosące symbole pasyjne, między niebem a ziemią postacie aniołów obwieszczające dzień Sądu Ostatecznego. U dołu rozległa łąka z rozświetloną linią horyzontu, na której usytuowany centralnie Archanioł Michał waży dusze powstających z grobów.

Kontrast
Pomiędzy niebem a piekłem na obrazie Hansa Memlinga „Sąd Ostateczny”. Na tym tryptyku wizja raju utrzymana jest w pięknych, jasnych barwach z dominacją żółci, łagodnej czerwieni, zieleni i błękitu, przenika ją nastrój pogodnej zadumy. Oczekujący na przekroczenie niebiańskiej bramy są zatopieni w modlitwie. Ubrany w czerwony płaszcz św. Piotr trzyma w dłoni ciężki klucz, traktowany jako alegoria władzy odpuszczania grzechów. W obrazie piekła dominują palące czerwienie i żółcie płomieni, ciemny brąz, czasem zieleń szatańskich postaci, czernie otchłani piekielnych, na których tle widać bezbronne, jasne, nagie ciała potępieńców.

W „Bogurodzicy” syn Matki Boskiej jest zarówno jej Panem i Bogiem (Gospodzin). Życie ziemskie to chwilowy „pobyt”, któremu autor pieśni przeciwstawia wieczne przebywanie w niebie („rajski przebyt”).

Alegoria
Symbol poddający się jednoznacznemu przekładowi. Średniowiecze to epoka alegorii. Alegoryczne znaczenie mają
Rośliny: róża – miłość; lilia – niewinność
Zwierzęta: pelikan – ofiara Chrystusa; pies – pokusa, zawiść; lis – chytrość, obłuda
Przedmioty: młot – męczeństwo; drabina – droga do nieba
Liczby
Kolory: zieleń – odrodzenie, nadzieja; błękit – niebo; czerwony – miłość, żółty – zdrada

Dlatego na średniowiecznych obrazach Matka Boska (u której stóp wyrasta lilia) ubrana jest w czerwoną szatę, a Judasz w żółtą (na obrazie Giotto „Pocałunek Judasza” na pierwszym planie widzimy Jezusa w niebieskiej szacie symbolizującej niebo i obejmującego go Judasza w żółtej szacie, który składa mu pocałunek zdrady. Obie postacie patrzą sobie w oczy znaczącym wzrokiem. W tle widzimy ciemne niebo, na tle którego wyrastają nad tłumem postaci promieniście włócznie, potęgujące wrażenie grozy).

W „Boskiej Komedii” Dantego w pieśni pierwszej wędrowcowi zastępują drogę: pantera – rozwiązłość, lew – pycha i wilczyca – chciwość.

Sztuka średniowiecza z upodobaniem posługiwała się symbolem. Rzeczy widzialne traktowano jako znaki tego, co niewidzialne. Katedry pokryte były rzeźbami, które miały być wykładem wiary dla ludzi nie umiejących pisać. Katedry były ogromne, bo symbolizowały wielkość i potęgę Boga, ich strzelistość – dążenie do Boga, ostre łuki – złożone do modlitwy dłonie, światło przenikające przez witraże – dobroć i doskonałość Boga.

W „Tristanie i Izoldzie” magiczny napój symbolizuje potęgę miłości. Krzak głogu, który łączy ich groby jest symbolem mocy miłości.