Dualizm gospodarczy europy

Do końca XV w. tendencje rozwoju gospodarczego w całej Europie były zbliżone. Ustrój feudalny prowadził do zacierania się istotnych różnic jakie istniały w starożytności, różnic cywilizacyjnych jakie istniały pomiędzy płd. zach. częścią Europy, którą cywilizowało cesarstwo rzymskie a całym ogromnym obszarem pozostałej części Europy. Obszary pozostałej części Europy to obszary zamieszkałe przez ludzi u progu osiadłego trybu życia. Dla tej części Europy ustrój feudalny oznaczał ogromny awans cywilizacyjny, powodował on powstanie państw. W okresie średniowiecza był to ogromny postęp dla ludów zamieszkujących te tereny.
Od wielkich odkryć geograficznych drogi rozwojowe Europy zaczęły się znowu rozdzielać.
Od przeł. XV/XVI w. zaczęło rysować się innego rodzaju zróżnicowanie między Europą wsch. a Europą zach. Linia podziału biegła południkowo, natomiast dotychczas biegła inaczej.
Rozwój gospodarczy zaczął zmierzać w różnych kierunkach. Przede wszystkim:
1) kształtowanie się różnych ustrojów rolnych,
2) kolonizacja nowo odkrytych kontynentów dała impuls do rozwoju przemysłowego Europy zach.. tego impulsu nie miała Europa wsch.
3) w Europie zach. i wsch. zaczęły występować istotne różnice w strukturze gospodarczej a zatem w strukturze społeczno-zawodowej ludności,
4) początkowo rolnictwo stanowiło podstawowy dział gospodarki każdego państwa – dualizm
agrarny (od łacińskiego „agrarius” = tyczący rolnictwa czyli rolny),
5) w Europie zach. nadal rozwijały się rynki lokalne, regionalne. XVII w., XVIII w. to kształtowanie się rynków narodowych; w Europie wsch. rynki wewnętrzne stopniowo upadają,
6) ustaliły się różne role obu części Europy w stosunku do siebie
Europa zach. do Europy wsch. eksportowała produkty rolnictwa i leśnictwa, importowała natomiast wyroby przemysłowe i przedmioty zbytku, art. luksusowe. Zaczęło się to właśnie na przeł. XV/XVI w. i pogłębiało się w szybkim tempie przez cały wiek XVI, XVII, XVIII. To zróżnicowanie obu części Europy zaciążyło na ich rozwoju na wiele stuleci i odczuwamy to do dziś.

Jak biegła linia podziału Europy?
Linią podziału była rzeka Łaba, przedłużenie na płd., przez podnóże Alp Julijskich, Gratz, Lublana, aż do Triestu. Było to linia umowna, która nie uwzględnia łagodności przejść, linia orientacyjna. Spod tej granicy wymykały się niektóre regiony, np. region Włoch płd., obszar zamieszkały przez Węgrów. Specyfiką odznaczały się także Bałkany, które opanowali Turcy.

W Europie zach. postępowanie rewolucji ustroju rolnego zapoczątkowano u schyłku średniowiecza czyli rozwój renty pieniężnej. Coraz więcej świadczeń feudalnych przeliczano na pieniądze i właściciele ziemscy pobierali świadczenia w pieniądzu. Czynsz pieniężny zmuszał chłopa do prowadzenia gospodarki towarowej, przyczyniał się do specjalizacji gospodarstw chłopskich. Chłop kalkulował co mu się bardziej opłaca uprawiać. Konsekwencją tego była samowystarczalność gospodarstwa chłopskiego.
W Europie zach. upowszechnienie się czynszu pieniężnego prowadziło do:
1) wzrostu towarowości gospodarstwa chłopskiego i przestawało być ono samowystarczalne,
2) rozwarstwienia wsi
Powstają gospodarstwa zamożniejsze, bogatsze a z drugiej strony dochodzi do ruiny tych gospodarstw, które nie radziły sobie z wymogami gospodarki rynkowej.
Dochodzi do zmiany gospodarstwa pańskiego. Właścicielom ziemskim opłacało się zmniejszać obszar gospodarstwa i dzielić go na działki, osadzać na nich chłopów i pobierać czynsz. To co zostawiali sobie właściciele ziemscy to zastawiali, żeby produkować na rynek. W gospodarstwach pańskich pracowali pracownicy najemni, robotnicy rolni.
Inaczej rozwijał się ustrój rolny w Anglii niż na kontynencie.
W rezultacie upowszechnienia się świadczenia w pieniądzu nastąpiło rozluźnienie zależności gruntowej. Pojawiła się wolna dzierżawa gruntów. Coraz częściej zdarzało się, że zamożni chłopi wykupywali ziemię na własność. Chłopi nadto mogli swobodnie swoje gospodarstwa poddzierżawiać innym, mogli je zamieniać, zastawiać, np. za kredyt. Dzięki temu nastąpiło w rolnictwie zach. europejskim spontaniczna komasacja gruntów czyli łączenie części gospodarstw w jedną zawartą całość.
Te procesy zmian własnościowych wpłynęły na złagodzenie [poddaństwa, a następnie na jego zanik. Chłopi uzyskali swobodę opuszczania wsi i pełną wolność osobistą – przeł. XVI/XVII w. w Anglii, Niderlandach, Hiszpanii, na terenie płn. Włoch. Na tych terenach chłopi przestawali podlegać sądownictwu pańskiemu. Podlegali już sądownictwu państwowemu z wyj. Francji.

W zupełnie innym kierunku rozwijał się ustrój rolny Europy wsch.
Do schyłku XV w. upowszechniła się także renta pieniężna, ograniczeniu uległa pańszczyzna, złagodzono także poddaństwo.
Od przeł. XV/XVI w. nastąpiło cofnięcie wsteczne, nastąpił tzw. proces refeudalizacji – okres wtórnego poddaństwa chłopów, okres rozwoju folwarku pańszczyźnianego.

Ten dualizm gospodarczy Europy miał podłoże de3mograficzne i agrotechniczne.
Podłoże demograficzne – na przeł. XV/Xvi w. gęściej zaludnione rejony Europy znajdowały się na płd. (dawne cesarstwo rzymskie) ale także na terenie Francji, Nadrenii i w Niderlandach. Pod względem gęstości zaludnienia Niderlandy wysunęły się na I miejsce w Europie. Średnio Europa zach. 30 mieszkańców na km², Europa wsch. – 20 osób na km². Na większości obszarów mniej niż 15 osób na km². Ludność Europy zach. wzrosła do takiego poziomu, że rolnictwo epoki feudalnej nie było w stanie jej wyżywić. Wydajność rolnictwa obniżała się ze względu na wyjałowienie gleb. Możliwość zagospodarowania nowych obszarów w Europie zach. praktycznie już nie istniała. Wzrost powierzchni upraw w Europie zach. a zatem i wzrost plonów nie nadążały za wzrostem ludności. Zaczął więc narastać deficyt ludności. Zaczęło brakować zbóż chlebowych i mięsa. W znacznym stopniu przyczyniła się do tego towarowa gospodarka chłopska, dlatego że chłopi samodzielnie decydowali co będzie uprawiane i decydowali się na to co przynosiło będzie im najwięcej pieniędzy. W Anglii, Hiszpanii – na hodowlę owiec, drobiu. W Niderlandach – na hodowlę bydła, mleczarstwo, sery. Francja, Portugalia – winorośl, winogrona. We Włoszech – na uprawę owoców cytrusowych, warzyw. Produkcja zboża w rezultacie rosła wolniej niż ogólna produkcja rolna. Poza tym chłop konsumował więcej więc mniej było na rynek. Deficyt żywności odczuwały rozwijające się szybko miasta Europy zach. Likwidacja deficytu żywnościowego Europy zach. możliwa była dzięki importowi zbóż z Europy wsch.. W Europie wsch. istniały duże możliwości zwiększenia produkcji zbożowej, duże rezerwy gruntowe. Ta produkcja w Europie wsch. była bardziej opłacalna im był większy deficyt w Europie zach.

W historiografii pojawiły się różne teorie, które starały się wyjaśnić przyczyny tego dualizmu gospodarczego.
1) Teoria militarna
Próbowała ona go wyjaśnić tym iż władcy europejscy od XV w. zaczęli rezygnować ze służby rycerskiej na rzecz wojsk zaciężnych i najemnych. W związku z tym rycerstwo mogło zająć się uprawą roli.
2) Teoria monetarna
Jej autorzy wskazywali na to iż napływ kruszców dewoluował stopniowo nie tylko pieniądz ale także realną wartość renty pieniężnej. Było to z korzyścią dla chłopa, który uiszczał rentą ale z niekorzyścią dla właścicieli. W tej sytuacji szlachta sama wzięła się za działalność gospodarczą.
3) Teoria przyrodnicza
Wskazywała ona, że Europa wsch. miała korzystniejsze warunki do uprawy zbóż niż Europa zach. (ukształtowanie terenu, klimatu, gleb). Należało zatem jedynie organizować produkcję zbóż przy zastosowaniu organizacyjnym folwarku pańszczyźnianego.
4) Teoria polityczna
Podkreślająca zwłaszcza pozycję polityczną szlachty wschodnio europejskiej, dzięki której można było wprowadzić gospodarkę opartą na pracy chłopów i zaostrzyć poddaństwo.
5) Teoria socjologiczna
Teoria ta zwracała uwagę iż na zach. Europy upowszechnił się duch kapitalistyczny, który wyrażał się w zaborczości, w bezwzględności, w przemocy. Zwłaszcza Max Weber (niemiecki historyk i socjolog) w książce „Etyka protestancka a kapitalizm” podkreślał, że dla rozwoju kapitalizmu ważne znaczenie miała etyka protestancka, jej zasady. Zwracał uwagę na malarstwo holenderskie tej epoki, skromność wyposażenia świątyń protestanckich.

Jedną z ostatnich prób wyjaśnienia przyczyn dualizmu podjął prof. Jerzy Topolski. Próbował on połączyć w strukturę całościową teorie wyjaśniające przyczyny dualizmu agrarnego. Zwrócił uwagę, że ta dewaluacja spowodowana nagłym napływem kruszców pogorszyła sytuacją materialną właścicieli ziemskich. Szlachta spróbowała więc zmusić kościół ażeby płacił podatki publiczne, ażeby nie pobierał dziesięciny, zaczęła domagać się by dobra kościelne zostały zsekularyzowane (zeświedzczenie), by zostały przejęte przez państwo. Udało się to szlachcie Europy zach. za wyjątkiem Francji, w Polsce też nie. W 2 etapie szlachta Europy wzięła inicjatywę we własne ręce. W Europie zach. warstwa burżuazyjna zaczęła się powiększać o najbardziej aktywnych gospodarczo reprezentantów stanu szlacheckiego. W Anglii o tzw. nową szlachtę. W Europie zach. szlachta zaczyna czerpać w państwach kolonialnych pożytki z handlu kolonialnego, zaczyna inwestować w przemysł manufakturowy. We Włoszech, w państwach niemieckich szlachta zaczyna organizować produkcję rolną ale z wykorzystaniem sił najemnych.
Aktywność gospodarcza szlachty wsch. wyraziła się w organizowaniu produkcji zbożowej – forma organizacyjna to folwark pańszczyźniany.
Motorem przemian była szlachta, była siłą motoryczną w Europie. Mimo, że aktywność szlachty w Europie poszła w różnych kierunkach to w niej wyraziła się obrona dotychczasowego statutu, obrona przed zdeklasowaniem, przed utratą dotychczasowej pozycji materialnej.
Topolski oparł się na ustaleniach socjologii i teorii zachowań różnych grup społecznych , wskazując że duże grupy społeczne w sytuacji zagrożenia swojej pozycji podejmują kontrakcje.