Opracowanie książki pt. "Trzy Europy", autor: Jeno Szuc

Opracowanie książki pt. „Trzy Europy”, której autorem jest Jen Szcs

Praca „Trzy Europy” po raz pierwszy ukazała się na początku lat osiemdziesiątych w ZSRR ale bez wiedzy i zezwolenia władz, prawdopodobnie w postaci maszynopisu. Kilka lat później wydano ją po angielsku, francusku i niemiecku. W 1995 udostępniono ją polskim czytelnikom. Książka ta jest poświęcona pamięci węgierskiego myśliciela i politologa Istvna Bibó, którego Szcs był wielkim zwolennikiem. W tej książce autor stara się przybliżyć czytelnikowi podział Europy na trzy części: Zachodnią, Środkowo-Wschodnią i Wschodnią, jednak w szczególności skupia się na Europie Środkowo-Wschodniej: Polsce, Węgrzech i Czechach. Analizuje on w jaki sposób zmieniają się granice poszczególnych części Europy w ciągu wieków. Pokazuje także odmienności rozwoju w obu częściach Europy, rozważał także różnice tempa rozwoju społeczno-gospodarczego pomiędzy Wschodem i Zachodem.
Jen Szcs był jednym z najbardziej znaczących węgierskich historyków tzw. „międzypokolenia”, które zdobywało wykształcenie akademickie w latach powojennych, w czasach przełomów społecznych i politycznych. Urodził się 13 lipca 1928 roku w Debreczynie jako syn prawnika. Jednakże wśród jego przodków byli także rzemieślnicy, mieszczanie i nauczyciele broniący tradycji narodowych i ideałów obywatelskich. Studia ukończyła w 1953 roku w budapesztańskim uniwersytecie Lornt Etvs. Jego nauczycielami byli m.in. Sndor Karcsony, Imre Szentptery, Emma Lederer i Domokos Kosry. W latach 1952-1960 Jen Szcs pracował jako archiwista w węgierskim Archiwum Państwowym, a następnie w Instytucie Historycznym Węgierskiej Akademii Nauk. W 1987 roku został mianowany profesorem historii średniowiecznej w uniwersytecie Lornt Etvs. Już w swej pierwszej publikacji Miasta i rzemiosło na Węgrzech w XV wieku (Budapeszt 1955) Jen Szcs zajął główne stanowisko swych późniejszych badań: na przykładzie węgierskiej historii miast i cechów badał „szczególny bieg” środkowoeuropejskiej historii pomiędzy procesami dokonującymi się na Zachodzie i Wschodzie Europy. Nawet jeśli sam autor uznał potem tę rozprawę za przestarzałą, to w latach pięćdziesiątych należała ona na Węgrzech do najważniejszych prac z dziedziny historii społeczno-gospodarczej. Zachęcony przez Eryka Molnara Jen Szcs zwrócił się w latach sześćdziesiątych ku ideowym podstawowym kształtowania się w węgierskiej świadomości narodowej. Jego rozprawa anukowa „Naród w perspektywie historycznej i narodowy aspekt historii” (Budapeszt 1970) wywołała na Węgrzech trwającą do dziś dyskusję na temat typowego – nie tylko dla węgierskiej historii idei – nakładania się konkurujących ze sobą pojęć narodu jako wspólnoty państwowej i narodu jako wspólnoty kulturowej. W swej nowej, oryginalnej interpretacji źródeł europejskiego średniowiecza szuka początków nowożytnego patriotyzmu stanowego i mieszczańskiego nacjonalizmu na terenie Węgier oraz poza ich granicami. W wydajnej w 1983 roku książce Szkice o trzech historycznych regionach Europy Jen Szcs, kontynuując pracę Istvna Bibó, porusza problem społecznych, gospodarczych i politycznych przyczyn opóźnionej demokratyzacji Węgier. Ten ważny głos w podjętej na nowo dyskusji „o Europie Środkowej” stanowi jednocześnie historyczną analizę sytuacji regionu, który – jak twierdzi Jen Szcs – mimo wyraźnego od XV wieku zacofania wynikającego z przyczyn zewnętrznych i wewnętrznych, ze względu na tradycje kulturowe i społeczne, należy do Europy Środkowej, co potwierdził nawet w niesprzyjających okolicznościach. Równolegle do tego kompleksu zagadnień w ostatnich latach życia Jen Szcs zajął się znów społeczną i gospodarczą historią średniowiecza. Jego „Początki drugiego okresu feudalizmu na Węgrzech 1242-1310” bliskie było ukończenia, gdy zmarł 24 listopada 1988 roku. Dzieki staraniom Pla Engela przesłanie wielkiego uczonego „Ostatni Arpadowie” zostało opublikowane pośmiertnie w 1993 roku.
Autor w opisywanej książce dzieli Europę na trzy regiony, które mają odmienne fazy rozwojowe i reprezentują różne struktury społeczne, polityczne i gospodarcze. W ciągu wieków zmieniają się one. Natomiast Europa Środkowo-Wschodnia – jej rozwój, który jest głównym celem rozważań autora, przez wszystkie analizowane okresy czerpie z obu tak różnych, pod wieloma względami, zewnętrznych części Europy.
Według Szcsa Europa Zachodnia, czyli ta część pojmowana jako Bizancjum, to te kraje, gdzie w średniowieczu pojawił się system lenny. Prywatny kontrakt między seniorem a wasalem był rodzajem zabezpieczenia w warunkach dezintegracji państwa. Stosunki społeczne nie rozwijały się w ramach państwa, ale poza nim. W takiej sytuacji pojęcie państwa zostało zastąpione pojęciem stosunków społecznych, tzw „społeczeństwo obywatelskie”. Decentralizacja władzy politycznej i rozdrobnienie terytorialne umożliwiły powstanie gęstej sieci miast.
Natomiast Europa Wschodnia to Rosja lub też część pojmowana jako kraj Arabów, ten region Europy, gdzie nastąpiło połączenie tradycji bizantyjskiej i świata barbarzyńców. Jednakże te cechy w Rosji rozwinęły się jedynie częściowo, bądź też wcale. W przeciwieństwie do Europy Zachodniej nie istniała tu żądna forma kontraktów ani współzależności, polityka i ideologia nie działały koło siebie, nie istniał tu dualizm. Nie było także niezależności Kościoła ani autonomicznych miast. Dopiero najazd Mongołów zahamował rozwój społeczno-gospodarczy i utrwalił Wschodnioeuropejski model feudalny.
Europa Środkowo-Wschodnia z kolei, to obszar między wschodnią granicą cesarstwa Karola Wielkiego a kresami wschodnimi późniejszego Królestwa Polskiego i Królestwa Węgierskiego. Był to obszar, który od około 1000r. został włączony kulturowo i częściowo społecznie i politycznie do Europy Occidens (pojęcie to odnosiło się do starożytnego „świata” basenu Morza Śródziemnego), a na początku wieku XVI poprzez rozwój był bliższy Europie Wschodniej.
Europa Środkowo-Wschodnia ze względu na to, że była wciśnięta pomiędzy Europę Zachodnią i Wschodnią skazana była na prowadzenie polityki defensywnej i ciągłe bycie pomiędzy dwoma kolosami oraz na przyjmowanie raz rozwiązań zachodnich a raz wschodnich. Ten brak równowagi niszczy tą cześć Europy, a w szczególności jej struktury. Skutkiem takiej sytuacji było to że wykształciła ona swój własny model rozwojowy, pośrednio podobny do Wschodu i Zachodu. Wyglądało na to, że ten region chce sprawdzić wszystkie możliwe rozwiązania, zaczynając od skrajnego absolutyzmu, poprzez skrajny model szlachecki a także zahaczając o pośrednie rozwiązania Habsburgów. Jednakże z położenia Europy Środkowo-Wschodniej pomiędzy dwoma innymi częściami spowodował to, że – w przeciwieństwie do pozostałych części – Europa Środka nigdy nie będzie mieć szansy poszerzenia swych granic terytorialnych, ponieważ jest osaczona z każdej strony przez sąsiadów. Można to zobaczyć gdy analizujemy rozwój Wschodu, który poszerza się kosztem Azji, a także rozwój Zachodu, który otwiera się na Atlantyk, zdobywa Amerykę.
Według Szcsa kryzys feudalizmu w XIV wieku to początek gospodarki światowej oraz narodziny międzynarodowego podziału pracy. Każda cześć Europy odpowiedziała inaczej na te zmiany. Przykładem tego może być to jak Europa Zachodnia zniosła poddaństwo, wprowadziła renty i dzierżawy oraz częściowo absolutyzm państwowy.
Europa Środkowo-Wschodnia na kryzys, który dotknął Europę Zachodnią, z którą w tym czasie była bardziej związana ze względu na fakt, że była zapleczem rolniczym tej części Europy, odpowiedziała wtórnym poddaństwem.
Autor stara się w tej książce wyjaśnić przyczyny odmienności rozwojowej i opóźnienia Europy Środkowo-Wschodniej. Jak rynek światowy wpłynął na rozwój różnych części Europy. W całej swojej analizie autor rozpatruje dzieje całej Europy począwszy od średniowiecza. A także w jakim stopniu zmiany społeczne i gospodarcze w krajach usytuowanych w centrum Europy wpłynęły na pozostałe kraje. Autor chce także ukazać jak poszczególne regiony odpowiadały na kryzysy w zależności od gospodarki, która cały czas się kształtowała.
Moim zdaniem, ogólnie ujmując, cała książka jest interesująca, jednakże autor bardzo szybko przeskakuje z jednego zagadnienia na drugie. Gdy autor porównuje Europę Zachodnią i Wschodnią nie zawsze można dostrzec o której części Europy aktualnie jest mowa. Z drugiej strony problem poruszony przez autora jest bardzo ważny dla współczesnej Europy, a także dla Polaków. Ukazuje on całą genezę teraźniejszej struktury europejskiej, granice terytorialne oraz podobieństwa kulturowe niektórych państw. Ukazuje w jaki sposób powstawały dane struktury, kultura, a także zależności w społeczeństwach. Tak naprawdę pokazuje czym jest Europa i jej jedność. W jaki sposób ta jedność powstała i jak rozbieżne sytuacje były w jej historii. Głównym założeniem, celem autora było nie tylko wykazanie odmienności dwóch części Europy, ale także pokazanie czytelnikom, że Europa Środkowo-Wschodnia ma swoją własną tożsamość, chociaż kształtowaną przez długi czas i porównywaną w poszczególnych okresach bądź do Europy Zachodniej, bądź do Wschodniej. Książka jest na jeden temat, ale rozpatrywanych jest wiele aspektów. Można by rzec, że jest monotematyczna, jednakże ze względu na tak dużą ilość poruszanych aspektów i sytuacji nie wiem czy to stwierdzenie jest słuszne. Wszystkie rozważane zagadnienia są opisywane w kolejności chronologicznej, zaczynając od średniowiecza, i w szczególności skupiając się właśnie na tym okresie, a także na wczesnym okresie nowożytnym. Zagadnienie, którego wyjaśnienia podjął się autor jest bardzo szerokie i nie można go ostatecznie ocenić, gdyż do takiej oceny potrzeba by opinii innego historyka.