Istota i pojęcie prawa

Istota i pojęcie prawa

Istota prawa ? cechy prawa uznawane za ważne i wyróżniające

? Kierunek pozytywistyczny
? Kierunek prawnonaturalny
? Kierunek realistyczny

1. Kierunek pozytywistyczny (druga połowa XIX w. i początek XX w.) ? najwybitniejsi przedstawiciele - J. Austin, G. Jellinek

Prawem jest zespół norm (wypowiedzi o powinnym zachowaniu) ustanowionych i sankcjonowanych przez państwo, posługujące się środkami przymusu (prawo pozytywne).

Normy prawne cechują się tym, że:
? Dotyczą zewnętrznych zachowań ludzi względem siebie,
? Ustanawiane są przez uznany przez ludzi i zewnętrzny wobec nich autorytet,
? Przestrzeganie norm zagwarantowane jest przymusem państwowym (sankcja).

2. Kierunek prawnonaturalny

Prawo pozytywne nie jest wyłącznym, ani najwyższym wzorem zachowań, ludzie związani są także prawem natury, które nie jest wytworem ludzkiej działalności

? Św. Tomasz z Akwinu ? (1225 r. -1274 r.)

Prawo natury wywodzi się z objawionej woli Boga odbijającej się w naszych sumieniach (ujęcie tomistyczne). Prawo pozytywne nie może być sprzeczne z prawem natury, sprzeczność taka pozbawia prawo pozytywne mocy obowiązywania.

? Współczesne koncepcje prawa natury:

Nie odwołują się do prawa objawionego lecz do godności człowieka, kultury. Prawo natury tworzy i konstruuje rozum ludzki. Za prawo natury uznaje się sprawiedliwość, prawa człowieka itp.

? Prawo natury o zmiennej treści ? najwybitniejszy przedstawiciel- Imanuel Kant (1724 r.- 1804 r.)

Szkoła prawa natury o zmiennej treści związana jest z myślą filozoficzną I. Kanta.
Prawo natury nie ma treści raz na zawsze i z góry danej, lecz jest zespołem zmiennych historycznych, będących wytworem ludzkiego intelektu, odpowiadających wrażliwości moralnej danej epoki, wyobrażeń o należnym ładzie społecznym i sprawiedliwości. Wartości te powinny znaleźć odzwierciedlenie w prawie pozytywnym.

3. Kierunek realistyczny

Neguje oba powyższe kierunki. Koncepcje realistyczne wyrażają się w dwóch zasadniczych teoriach:

? Funkcjonalizm ? pierwsza połowa XX w., zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych

Traktuje prawo jako czynnik faktycznego kształtowania zachowań ludzi.
Dla istoty prawa mało istotne jest czy norma prawna została należycie odtworzona na podstawie przepisów prawnych i jaka była jej podstawa kompetencyjna, jakie zamiary prawodawcy. Ważne jest czy i jak norma kształtuje zachowanie ludzi.

? Psychologizm ? najwybitniejszy przedstawiciel ? L. Petrażycki- druga połowa XIX w. i pierwsza połowa XX w.

Kierunek ten sprowadza prawo do określonych zjawisk społecznych, występujących w społeczeństwie, a związanych z normą prawną. Norma prawna jest zatem zjawiskiem ze sfery psychicznej- normy prawne ujawniają się w psychice ludzkiej, są wyobrażeniem sposobów zachowania.

4. Prawo w znaczeniu prawniczym

Współcześnie w Europie przyjmuje się stanowisko kompromisowe.
Prawo jest zespołem reguł ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie organy państwa, które poparte są przymusem państwowym.
Dominujący jest tu kierunek pozytywistyczny, jednak porządek prawny nie może być oderwany od tworzonych w kulturze ideałów, wzorów zachowań i sposobów rozumowania, bowiem prawo spotyka się z pełnym posłuchem tylko wtedy, gdy instytucje stanowiące prawo cieszą się niezbędnym autorytetem.

Prawo jako zjawisko społeczne

? Pojawia się, gdy mamy do czynienia z relacjami między jednostkami ludzkimi w ramach mniej lub bardziej zorganizowanej grupy społecznej
? Ma charakter heteronomiczny, nie dotyczy stosunku człowieka do samego siebie, zjawisk przyrody
? Wyraża wartości i potrzeby o szerszym lub węższym zasięgu społecznym, ma je chronić i urzeczywistniać
? Powstaje jako produkt procesu decyzyjnego, toczącego się w ramach grup społecznych ( w szczególności państwa)
? Jest formułowane i bronione przez społeczeństwo za pośrednictwem jego instytucji: parlamentu, rządu, sądów?
? Obowiązywanie norm prawnych uzależnione jest od społecznego przyzwolenia dla prawa, tzn. od tego w jakim stopniu społeczeństwo jest gotowe przestrzegać je i sankcjonować.

Naczelną cechą prawa jest jego normatywny charakter.

Prawem są normy prawne ustanowione przez kompetentne organy państwa, wyrażające wzór powinnego zachowania, określające nakaz, zakaz lub przyzwolenie określonego zachowania. Normy prane poparte są przymusem państwowym.
Prawo a inne regulatory zachowań społecznych- normy społeczne

Normy społeczne regulujące zasady współżycia ludzi w zbiorowościach-grupach społecznych- posiadają trzy istotne cechy:
? Są tworzone przez samo społeczeństwo, a wić źródłem tych norm jest społeczeństwo należące do grupy społecznej,
? Mają powszechny (ogólny) i abstrakcyjny charakter,
? Ich modyfikacji dokonuje samo społeczeństwo w procesie rozwoju historycznego.

W skład grupy społecznej jaką jest państwo wchodzi społeczeństwo globalne (naród). Rządzi się ono całym szeregiem norm społecznych, które można podzielić na dwie grupy.

1. Normy, których funkcjonowanie nie jest bezpośrednio związane z państwem, ani poprzez swoją genezę, ani poprzez ich oddziaływanie i stosowanie:
? normy moralne
? normy obyczajowe
? normy religijne
? normy estetyczne
2. Normy związane z działalnością państwa:
? normy polityczne
? normy prawne.
Normy moralne ? odnoszą się do zewnętrznych zachowań człowieka, oraz do jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra

Normy obyczaju ? odwołują się do pewnej konwencji społecznej, dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach: jest-nie jest przyjęte, wypada-nie wypada czynić w danych okolicznościach, w danym środowisku.

Normy religijne ? mogą pokrywać się treściowo z:
a) normami moralnymi i prawnymi, np.: norma nie zabijaj, nie kradnij,
b) mogą pokrywać się z niektórymi normami obyczajowymi, np.: regulujące sposoby zachowania podczas ceremonii czy świąt religijnych.
Wśród norm religijnych wyróżnia się normy regulujące funkcjonowanie danego kościoła jako instytucji, czy normy o charakterze wewnątrzorganizacyjnym, np. Kodeks prawa kanonicznego.

Różnice między normą prawną a normą moralną

Podstawa różnicy Norma prawna Norma moralna
Przedmiot regulacji Odnoszą się tylko do zewnętrznych zachowań człowieka, relacji między ludźmi Odnoszą się nie tylko do zewnętrznych zachowań człowieka, ale także do jego pobudek i intencji;

Odnoszą się nie tylko do relacji między ludźmi, ale także dotyczą stosunku człowieka do samego siebie, Boga, zjawisk przyrody.

Geneza norm Istnieją, gdyż zostały powołane do życia mocą decyzji państwa- mają charakter heteronomiczny. Maj charakter autonomiczny- istnieją z nakazu własnego sumienia i przekonania o ich słuszności. O istnieniu tych norm jednostka dowiaduje się w procesie wychowania i przyjmuje je jako własne.
Sposób ogłaszania i formalizowania norm o ich istnieniu dowiadujemy się z odpowiednich dzienników urzędowych, w których ogłaszane są akty prawne. Z reguły nie są spisane, uporządkowane i ogłaszane w postaci sformalizowanych zbiorów.
W różnych grupach społecznych mogą być odmiennie interpretowane (subkultura moralna).
Sposób sankcjonowania W przypadku jej naruszenia należy spodziewać sięc) reakcji państwa w postaci sankcji, która ma charakter sformalizowany, skupiony W przypadku jej naruszenia następuje odrzucenie, potępienie społeczne, powoduje także wyrzuty sumienia.
Sankcja ma charakter rozproszony.

Związki między prawem a moralnością

? funkcjonalne ? ujawniają się w procesie tworzenia prawa, stosowania oraz jego przestrzegania
? treściowe- regulują te same zachowania ludzi i mają tę samą treść

Państwo i prawo

Państwo jest organizacją polityczną, hierarchiczną, przymusową, terytorialną i suwerenną , obejmująca całe społeczeństwo.

? Państwo jest organizacją społeczną, sformalizowaną , wyposażona w instytucje władztwa publicznego i opartą na sformalizowanym członkostwie (obywatelstwie). Jest ona organizacja społeczeństwa, gdyż obejmuje całą ludność zamieszkałą na danym terytorium (naród). Naród można rozumieć jako wspólnotę zorganizowaną przez państwa a także jako wielką grupę społeczną zjednoczoną przez wspólną kulturę, na którą składają się: wspólny język, wielopokoleniowa tradycja narodowa, wspólne symbole, bohaterowie, religia. Zazwyczaj zbiorowość narodowa związana jest z określonym terytorium.

? Państwo jako organizacja polityczna ? państwo prowadzi działalność polityczną, a polityka to rodzaj działalności społecznej związanej z :
a) walką o władzę,
b) utrzymaniem władzy,
c) wykorzystaniem jej w określonych interesach społecznych, grupowych, środowiskowych, a nawet jednostkowych.
W państwie występuje ścisły związek polityki z władzą.
Władza to możliwość skutecznego narzucania swojej woli innym (możliwość narzucania woli innym, skuteczność owego narzucenia, wola narzucana innym).

? Państwo jako organizacja hierarchiczna ? skuteczność narzucania swojej woli innym zagwarantowana jest mechanizmem rządzenia zwanym aparatem państwa.

Aparat państwa- to grupy ludzi zespolonych w struktury organizacyjne o różnych nazwach (organy, instytucje) dysponujących odpowiednimi kompetencjami władczymi w normach prawa i działających w imieniu państwa
W państwie istnieje rozbudowany aparat władzy państwowej, tworzony najczęściej w oparciu o zasadę trójpodziału władzy:
- władza ustawodawcza,
- władza wykonawcza,
- władza sadownicza.
Obok nich powoływane są inne organy, np.:
- organy kontroli i ochrony prawa,
- siły zbrojne,
- wywiad,
- organy władzy lokalnej.
Aparat władzy tworzą osoby podejmujące decyzje w imieniu całego narodu. Każdy z członków tego aparatu posiada inne kompetencje rozdzielone w sposób hierarchiczny. Oznacza to, że decyzje poszczególnych organów władzy są uporządkowane w sposób hierarchiczny, co znajduje odzwierciedlenie w hierarchii norm prawnych.

? Państwo jako organizacja przymusowa- państwo może dysponować przymusem, jeżeli władza państwowa jest prawowita, tzn. jeżeli została powołana do życia w sposób zgodny z prawem (jest legitymowana) i jeśli jej decyzje są przynajmniej biernie respektowane przez społeczeństwo (bez wymuszania posłuchu siłą)

1. Przymus państwowy:
a) może być stosowany tylko przez organy państwowe, działające zgodnie z prawem,
b) jest przymusem sformalizowanym, czyli ujętym w ścisłe ramy procedur przewidzianych przez prawo,
c) państwo ma monopol na jego stosowanie- dla wyegzekwowania własnych decyzji może posłużyć się przemocą fizyczną (pozbawić człowieka wolności, ograniczyć ją, pozbawić mienia).
2. Przymus państwa dotyczy wszystkich osób, które znajdują się na jego terytorium.
3. Przynależność do organizacji państwowej ma charakter przymusowy ? obywatelem państwa człowiek staje się w momencie urodzenia, bez wyrażania woli.

? Terytorialny charakter państwa. Każde państwo związane jest z określonym terytorium.

Terytorium państwa- obszar wyznaczony granicami państwa, przez która rozumie się płaszczyznę pionową przechodzącą przez linię graniczną, która oddziela terytorium państwa od terytoriów innych państw i od pełnego morza. W skład terytorium państwa wchodzi: obszar lądowy, wody morskie przybrzeżne (morze terytorialne i morskie wody wewnętrzne), wnętrze ziemi, oraz przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskimi wodami przybrzeżnymi.

Uprawnienia państwa odnoszą się nie tylko do ludzi znajdujących się na jego terytorium, ale także do rzeczy, np. do bogactw mineralnych.

? Państwo jako organizacja suwerenna ? suwerenność oznacza zwierzchność i niezależność władzy.
a) suwerenność zewnętrzna ? oznacza, że władza nie podlega władzy innych państw,
b) suwerenność wewnętrzna ? oznacza, że władza państwowa ma możliwość stanowienia i zmieniania prawa, jest władzą najwyższą, zwierzchnią wobec innych podmiotów i instytucji występujących w społeczeństwie.

Związki prawa i państwa

1. Państwo działając za pośrednictwem kompetentnych organów i w przewidzianych przez prawo formach jest głównym twórca prawa.
2. Tworząc i stosując prawo, państwo realizuje swoje funkcje polityczne wobec wszystkich podmiotów podległych jego władzy suwerennej.
3. Państwo stoi na straży ustanowionych przez siebie norm.
4. Prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa.
5. Prawo wyznacza status jednostki w państwie (uprawnienia i obowiązki zwłaszcza w stosunkach z państwem).
6. Prawo jest instrumentem sprawowania władzy publicznej.
7. Prawo wyraża określone treści aksjologiczne preferowane przez władzę, kształtując w ten sposób postawy i zachowania adresatów.

Praworządność- odnosi się do przestrzegania prawa przez organy władzy publicznej.

Koncepcje praworządności:
? Koncepcja formalnej praworządności
? Koncepcja materialnej praworządności