Komunikacja niewerbalna.

Typy ekspresji niewerbalnych i ich informacyjna wartość w stosunkach interpersonalnych.

Ekspresja - ogólnie : jest to każde uzewnętrznione okazywanie czegoś. Zawężając to nieco: okazywanie czegoś co jest przyjmowane za oznakę określonego stanu wewnętrznego. Mówiąc o ekspresji mówimy również o aktach mowy, które są ogólnie stosowane bez żadnej określonej funkcji z wyjątkiem utrzymywania płynności interakcji społecznych. Zalicza się tu takie wyrażenia, jak „proszę”, „dziękuję”, „przepraszam”. W odróżnieniu od wielu innych aktów mowy, wydaje się, że tych wyrażeń dzieci uczą się w sposób czysto mechaniczny. W rzeczywistym komunikowaniu się nie da się tak naprawdę rozdzielić tego, co werbalne, i tego, co niewerbalne. W prawdziwym życiu „ nie ma osobnych rozdziałów”. Jest jednak ograniczona stosowalność w praktyce innego rozróżnienia, którym posługujemy się myśląc i mówiąc o komunikacji - podziału na ekspresję, czyli produkcję znaków czy wskazówek („wydech”), i ich odbiór („wdech”). Rozróżnienie to pomocne jest w uporządkowaniu naszej wiedzy o komunikowaniu się niewerbalnym w zrozumiałą całość.

Ted Grove pod hasłem „funkcje ekspresyjne” umieszcza takie rodzaje czy typy komunikowania się niewerbalnego jak „wokalika”, czyli tempo, wysokość, głośność i warianty tonalne głosu ludzkiego, „kinezyka”, czyli ruchy ciała. Rozróżnia również znaki według pełnionych przez nie funkcji - ilustrujące, adaptujące, okazujące emocje itd,. Omawia on również pięć własności znaków niewerbalnych, które pomagają zrozumieć ich działanie. Następnie Grove przechodzi od perspektywy „wydechu” do perspektywy „wdechu” i mówi o sposobach interpretacji komunikatów niewerbalnych. Na przykład ze znaków niewerbalnych wnioskujemy o wrażliwości danej osoby i o równowadze sił (lub jej braku) miedzy nią a nami. Znaki niewerbalne pozwalają nam również wejrzeć w uczucia drugiej osoby. Grove mówi o tym, jak w komunikacji działają „przecieki niewerbalne” i w jaki sposób interpretujemy znaki niewerbalne w celu wykrycia, kiedy ktoś kłamie. Grove podkreśla fakt, że żaden znak niewerbalny nie „znaczy” nic sam z siebie ponieważ każdy z nich należy interpretować w związku z kontekstem, w który go doświadczamy.

Znaki, które mają największy wpływ na konwersację to znaki niewerbalne. Podobnie jak elementy werbalne, zachowanie niewerbalne jest częścią ekspresyjnej i interpretacyjnej sfery interakcji w diadzie. Elementy niewerbalne jako takie mają wielce istotny udział w przebiegu epizodów interakcji co za tym idzie, w przebiegu rozmowy i w definicji relacji. Jednakże kody niewerbalne pod wieloma istotnymi względami różnią się ogromnie od kodów werbalnych. Zachowanie niewerbalne, jest pierwotnym elementem interakcji w diadzie. Zachowania niewerbalne w interakcji dzieli się na wokalikę i kinezykę. Inne kategorie niewerbalne, które mają ważny, ale w pewien sposób bardziej pośredni związek z interakcją, to wygląd fizyczny, czyli przedmiotowość osoby, sposób wykorzystania czasu, czyli chronemika, oraz obiekty fizyczne i ich uporządkowanie.

Wokalika - obejmuje dźwięk naszego głosu w czasie tworzenia wypowiedzi oraz inne, nielingwistyczne wokalizacje, jak ziewnięcia, odchrząknięcia i pauzy znaczące. na czynniki wokaliczne składają się barwa głosu, tempo mowy, wysokość, głośność, czas trwania wypowiadania głosek, czas latencji odpowiedz, wahanie, dialekty, regionalizmy i inne. Wiele tych zmiennych wokalicznych łączy się tworząc to, co potocznie określa się jako „modulację”.

Kinezyka - odnosi się do ruchów i obejmuje szeroki zakres zachowań opartych na ruchu. Składają się na nie zachowanie postularno - gestowe, mimika, spojrzenia, proksemika i haptyka. Zachowanie posturalno - gestowe obejmuje pozycję i ruchy głowy, kończyn, dłoni, torsu, bioder, jak również ogólną postawę ciała, jej zmiany oraz skierowanie głowy i ramion względem partnera konwersacji.

Mimika - obejmuje wszystkie rodzaje wyrazu twarzy, zarówno wyraźne, jak subtelne, które wytwarzamy manipulując mięśniami twarzy w czasie interakcji włącznie z tak zwanym wyrazem beznamiętnym, kiedy to twarz pozostaje całkiem nieruchoma. Określenie wytwarzamy może zasugerować czytelnikowi świadomą manipulację ekspresyjną twarzy. Nie zawsze się tak dzieje. Określony wyraz twarzy pojawia się często automatycznie w związku z doznawaniem i ekspresją rozmaitych uczuć i emocji.


Spojrzenie to sposób w jaki posługujemy się oczami w trakcie konwersacji: w którą stronę patrzymy, jak często nawiązujemy kontakt wzrokowy czy z rozmówcą patrzymy na siebie wzajemnie, czas trwania spojrzenia oraz warunki towarzyszące zmianom w spojrzeniu. Badano spojrzenia niemowląt i małych dzieci, a także w interakcjach matka-dziecko i w sytuacjach konwersacji dorosłych.

Proksemika ma związek z posługiwaniem się przez uczestników interakcji przestrzenią i dystansem fizycznym. Zostało stwierdzone, że zróżnicowanie dystansu między ludźmi jest funkcją ich poziomu bezpośredniego zaangażowania w konwersację, ich relacji i wielu czynników sytuacyjnych.

Haptyka odnosi się do badania zachowań dotykowych, które - jak stwierdzono - odpowiadają specyficznym kontekstom i służą do przekazania stronom interakcji całej gamy znaczeń. Zidentyfikowano dwanaście odrębnych znaczeń: podtrzymanie na duchu, uznanie, wspólnota, zainteresowanie lub intencje seksualne, uczucie, żartobliwe uczucie, żartobliwą agresję, zgodę, zwracanie uwagi, zapowiedź odpowiedzi, powitanie i pożegnanie.

Kryterium innej powszechnie znanej klasyfikacji zachowań niewerbalnych jest rodzaj znaczenia, które ma przekazywać dane zachowania - jakie są jego skutki dla interakcji. Pięć tych klasyfikacji to:
Ilustratory są to takie gesty, które wspierają lub uzupełniają znaczenie wypowiedzi. Na przykład ktoś używa ilustratora, kiedy wskazuje w lewo mówiąc: „... i wtedy skręcisz w lewo...”
Regulatory odnoszą się do sposobów używania całego ciała, a nawet głowy, oczu i głosu, do regulacji przebiegu naszej interakcji. na przykład kiedy dotykamy kogoś, żeby zwrócić jego uwagę, zwracamy się ku komuś kiedy mu przerywamy albo odwracamy się kończąc rozmowę - używamy regulatorów.
Na emblematy składają się głównie sygnały głowy, barków, ramion i dłoni, które mają precyzyjne, zwykle całkiem konkretne znaczenie takie jak machanie na dowidzenia, wzruszenie ramion „nie wiem” i potakujące kiwnięcie głową. Emblematy różnią się od pozostałych interakcyjnych zachowań niewerbalnych tym, że tak jak symbole językowe posiadają konkretną wartość denotacyjną - względnie stałe znaczenie desygnacyjne, niezależnie od kontekstu.
Adaptatory w niewielkim stopniu mają związek z kontekstem konwersacji, jednakże niekiedy obserwowano ich użycie do podkreślenia jakiegoś stwierdzenia. Niektóre adaptatory są stosowane powszechnie. Przykłady to pocieranie karku podczas zastanawiania się nad odpowiedzią werbalną oraz dotykanie własnego policzka lub czoła w czasie interakcji. Inne adaptatory to zachowania idiosynkratyczne, być może powstałe u jednostki w wyniku warunkowania jako nawyki nerwowe, a następnie włączone w jej zachowania interakcyjne.
Ekspresje afektu wreszcie są niewerbalnym przekazem emocji, przede wszystkim za pośrednictwem wyrazu twarzy. Studiując mimiczne ekspresje afektu w różnych kulturach, badacze ustalili pewne uniwersalne wzorce ruchów twarzy w czasie wyrażania emocji radości, strachu, zaskoczenia, smutku, gniewu i odrazy. O ile publiczne ekspresje mimiczne tych emocji mogą być odmienne w różnych kulturach, o tyle ekspresje prywatne są całkiem podobne. Wyróżniono cztery reguły ekspresji, które rządzą, jak się wydaje, publicznym wyrażeniom poszczególnych emocji w konkretnych kulturach.
Jedną z reguł ekspresji jest intensyfikacja - ukazanie własnego zaangażowania emocjonalnego jako większego niż w rzeczywistości. Na przykład mimiczna ekspresja przyjemności przy powitaniu zaproszonych gości w naszej własnej kulturze sugeruje regułę intensyfikacji: „Tak baaaarrdzo się cieszymy, że mogliście przyjść!”.
W przeciwieństwie do tego zdajemy się dezintensyfikować publicznie nasze rozczarowanie lub smutek z powodu pominięcia nas przy przydzielaniu pożądanych zaszczytów lub nagród, niekiedy także dezintensyfikujemy radość z osiągnięcia zaszczytu.
W pewnych sytuacjach i pewnych rolach publicznie eksponowanych wypada neutralizować mimiczne ekspresje pewnych emocji. Na przykład zachowanie sędziów na sali rozpraw i arbitrów zawodów sportowych rzadko zawiera radość z wyniku procesu lub meczu, które prowadzą, chociaż prywatnie muszą przedkładać pewne rezultaty nad inne. Na koniec pewne sytuacje zdają się wymagać tłumienia ekspresji jakiejś emocji przez maskowanie jej jakąś inną. Przegrane w konkursie Miss Ameryki uśmiechają się promiennie podczas gdy zwyciężczyni płacze. Zaobserwowano też np., że w obecności dziewczyny czy kolegów amerykańskie nastolatki lub dorośli „macho” maskują strach gniewem. Podczas gdy wiele emocji wyrażanych jest poprzez pewną ekspresję mimiczną, powyższe reguły niekiedy wpływają specyficznie na mimiczny wyraz emocji. Na przykład dezintensyfikacja albo niezręczna próba neutralizacji prowadzą czasem do częściowej aktywności mimicznej. Nieudolne próby maskowania mogą prowadzić do koktajlu mimicznego, wzajemnego przenikania emocji tłumionej z tą, która ma ją maskować. Na przykład część twarzy może wyrażać zaskoczenie podczas gdy druga część ujawnia gniew, który ktoś rzeczywiście odczuwa.

Zestawienie zachowań niewerbalnych z zachowaniami językowymi w interakcjach ukazuje kilka fundamentalnych właściwości funkcjonowania kodów niewerbalnych.

1. W działania niewerbalne jesteśmy w toku konwersacji zaangażowani bez przerwy - w równym stopniu kiedy nie mówimy i kiedy mówimy. Marszczymy nos, drapiemy się, obracamy głowę ku drugiej osobie lub odwracamy się od niej, kiwamy głową potakująco, przestajemy potakiwać, itp. Każda ze stron konwersacji jest zatem nieprzerwanie zaangażowana w zachowanie niewerbalne, bez względu na to, czy mówi czy słucha wypowiedzi drugiej osoby.

2. Wyjąwszy pewne aspekty nieinterakcyjnie, na przykład wygląd fizyczny, zachowania niewerbalne jednostki wytwarzane są raczej bez udziału myśli, a więc w porównaniu z bardziej świadomie wybieranymi zachowaniami werbalnymi, pozostają w znacznym stopniu poza świa-domością zachowania. Ta właściwość ma wiele ważnych implikacji dla postrzegania zachowania niewerbalnego partnera. Można sądzić, że jesteśmy mniej świadomi jednych zachowań niewerbalnych niż innych. Mamy tendencję do bycia świadomymi bardziej twarzy i głowy niż tego co się dzieje z resztą naszego ciała. Na przykład jesteśmy zdolni do „uśmiechów towarzyskich” w stosownych momentach interakcji. Ponadto można sądzić, że niska samoświadomość odnosi się do niższych, w sensie dosłownym, partii ciała - jest niższa dla nóg i skrajnych części ciała (dłonie i stopy) niż dla głowy i ramion.

3. Podczas gdy związek naszych słów z tym, co mają reprezentować, jest arbitralny, to znacze- nie jednostkowych zachowań niewerbalnych, z kilkoma wyjątkami (jak emblematy) nie jest do nich przypisane. Są one ikonicznymi reprezentacjami znaczeń i nie mają desygnacyjnego charakteru słów. Na przykład słowo mówione „krzesło” jest posiadającym desygnaty zbiorem dźwięków, który może być zastąpiony przez słowo „spurk” albo jakikolwiek inny arbitralny zbiór dźwięków pod warunkiem, że wszyscy członkowie społeczności językowej są zgodni co do takiego użycia. Znaczenie jest na zewnątrz rzeczywistego zachowania. Jeśli natomiast wskażę krzesło, kiedy ty wchodzisz do pokoju, to mój gest modeluje dosłownie działanie, które reprezentuje.

4. Podczas gdy znaczenia przywoływane przez słowa i wypowiedzi językowe są tylko do pewnego stopnia zależne od kontekstu, w którym się pojawiają, znaczenie zachowań niewerbalnych jest w wyższym stopniu funkcją wyłącznie czynników kontekstowych po prostu dlatego, że zachowania te nie mają konwencjonalnych definicji. Nawet rozmaite znaczenia kojarzone z prostym aktem dotykania lub bycia dotykanym są silnie uzależnione od kontekstu, obejmujące go zachowania werbalne i inne zachowania niewerbalne, a także czynniki relacyjne i sytuacyjne. Bez względu na wywoływanie zróżnicowanych konotacji u różnych słuchaczy słowo „ ojciec” odnosi się do ustalonego związku biologicznego - ten rdzeń znaczenia denotacyjnego jest względnie stały niezależnie od konotacji czy kontekstu. Natomiast poszczególnym aktom niewerbalnym brak jest takiej ustalonej językowo stabilności- brak spójnego rdzenia znaczeniowego. Te same zachowania są stosowane w powiązaniu z całkiem odmiennymi, czasami przeciwstawnymi znaczeniami, znaczenia te zaś są zakorzenione w kontekście, w którym pojawia się zachowanie. Na przykład zależnie od drobnej różnicy kontekstu, wskazanie drzwi może oznaczać „szczęśliwej drogi!” lub „precz z mojego gabinetu!”. Z wyjątkiem emblematów żaden drobny ruch nie ma znaczenia sam w sobie. Z tego i innych powodów uczeni mają nie wiele zaufania do koncepcji zachowań niewerbalnych typu język ciała.

5. Konkretne zachowania niewerbalne są wytwarzane zawsze jako część szerszego wzorca
- wraz z innymi zachowaniami tego typu
- czyli są z nimi zintegrowane.
Oznacza to, że zazwyczaj wytwarzamy zachowania niewerbalne we współwystępujących zbiorach i skoordynowanych sekwencjach, a nie w postaci pojedynczych izolowanych aktów.

Na przykład typowy uśmiech może obejmować poza wygięciem w górę ust, zmarszczenie skóry skroni, ruchy policzków, itp. Śmiechowi może towarzyszyć ruch całego ciała obejmujący zmiany jego pozycji i chwilowe przerwy w kontakcie wzrokowym. Chociaż słowa w naszych wypowiedziach są także zgodne z wzorami kombinacji przypisanymi regułami syntaktyki, je steśmy w stanie wybrać i wypowiedzieć dowolne pojedyncze słowo lub wyrażenie werbalne niezależne od innych słów.

Możemy dobierać segmenty językowe do uwzględnienia w naszej wypowiedzi, lecz trudno byłoby nam selekcjonować mięśnie do wytworzenia uśmiechu tylko wargami. Mimo usilnych starań nasze mięśnie policzków, nosa, szczęk i podbródka, a może i oczu, prawdopodobnie włączyłyby się do akcji. Nasze interpretacje zachowań niewerbalnych są niewątpliwie kluczową częścią procesu komunikacji interpersonalnej. Na podstawie analizy rezultatów 24 studiów porównujących zachowanie werbalne i niewerbalne Philpott ustalił, że interakcja werbalna była skojarzona tylko z 31% wywoływanych znaczeń, interakcja niewerbalna, występująca osobno i w połączeniu z werbalną, była odpowiedzialna za pozostałe 69%.

Aspekt językowy wypowiedzi innych może dostarczyć nam bardzo precyzyjnych informacji i rozróżnień nie osiągalnych przez obserwację tylko zachowania niewerbalnego. Nasze oceny aktualnych uczuć drugiej strony opierają się zazwyczaj w większym stopniu na obserwacji zachowania niewerbalnego niż na tym, co ta osoba mówi. Oceny te wyrabiamy sobie poprzez obserwację mimicznej ekspresji afektu, cech postawy, itp. Słowa musimy zdekodować odpowiednio do znaczeń denotowanych w naszym systemie językowym. Znaki niewerbalne natomiast, nie wymagają takiego przetwarzania. Nasze reakcje na kombinacje często, postawy ciała, tonu głosu i ekspresję mimiczną dostarczają natychmiastowych wskazówek co do stanów uczuciowych partnera. Kiedy ktoś zaczyna opowiadać, co czuje, najczęściej mamy wyrobiony pogląd na jego stan emocjonalny jeszcze przed zakończeniem tej wypowiedzi.

Podczas interakcji zachowania niewerbalne:

1) są wytwarzane bez przerwy,
2) są wytwarzane względnie często poza kontrolą świadomości,
3) maja charakter niearbitralny,
4) ich znaczenie jest zdeterminowane kontekstem oraz
5) są wytwarzane w zintegrowanych zbiorach.