Patologie społeczne występujące wśród młodzieży

PATOLOGIE SPOŁECZNE WYSTĘPUJACE WŚRÓD MŁODZIEŻY


PEDAGOGIKIA RESOCJALIZACYJNA
R. LEMAŃCZYK - ĆWICZENIA
Wraz z gwałtownymi przemianami, które zachodziły we wszystkich dziedzinach życia społeczno – ekonomicznego w XX wieku, nastąpił wzrost przestępczości i zjawisk patologicznych. Przestępczość zaczęła przybierać nowe, coraz groźniejsze i bardziej skomplikowane formy. Walka z nią stała się jednym z podstawowych zadań państw i społeczeństw. Aby skutecznie jej przeciwdziałać, należy dokładnie poznać czynniki będące przyczynami patologii społecznych. Do tych podstawowych czynników zalicza się między innymi alkoholizm i narkomanię. Warto również zwrócić uwagę na takie negatywne zachowania, jak działania o charakterze zorganizowanej przestępczości, agresję i przemoc.
Przeciwdziałanie wielu problemom, które powstają na skutek używania przez młodzież i dzieci substancji psychoaktywnych, lub, przez które mogą stać się ich użytkownikami, wymaga wzbogacenia procesu wychowania o działania profilaktyczne. Oprócz rodziny, najbliższego środowiska, instytucji wyznaniowych czy grup rówieśniczych ważnym miejscem do pracy jest szkoła. Tam dziecko spędza dużo czasu, spotyka rówieśników, rozwija się pod względem intelektualnym i społecznym, poznaje dorosłych, którzy mogą stać się autorytetami i wzorcami do naśladowania. Szkoła jest również miejscem, gdzie młody człowiek styka się z różnymi oczekiwaniami, zadaniami, specyficznym rodzajem kontroli, co oddziałuje na jego spojrzenie na świat i realizację zadań rozwojowych. Działania zapobiegawcze podejmowano w szkołach już w latach ubiegłych. Koncentrowały się one jednak tylko na uzależnieniach od różnych substancji psychoaktywnych. Dopiero niedawno zaczęto dostrzegać szerszy zakres problemów związanych z używaniem tych substancji. Na plan pierwszy wysunęły się tzw. straty bieżące, czyli konflikty z dorosłymi i rówieśnikami, wypadki, urazy, agresja, a następnie szkody zdrowotne, w tym uzależnienia. Uznano również, iż używanie środków uzależniających tj. alkoholu, papierosów, narkotyków to tylko jedna z dróg zagrożeń zdrowia i prawidłowego rozwoju dzieci i młodzieży. Istnieje cała grupa zachowań problemowych młodego pokolenia, która często występuje w powiązaniu z używaniem tych substancji, jak: akty przemocy, samobójstwa, łamanie prawa.
PROBLEM PATOLOGII W LITERATURZE
Zjawiska patologii społecznej stanowią szczególnie trudny problem w każdym społeczeństwie. Odzwierciedlają one negatywne zjawiska społeczne i zależą od wielu uwarunkowań przede wszystkim biologicznych, kulturowych, historycznych, ekonomicznych i politycznych. ,,Termin ,,patos” w języku greckim oznacza między innymi cierpienie, logos – m. in. naukę. Wprowadzony zastał jako nazwa nauki o cierpieniu, o choroba organizmu, natomiast patologia społeczna odnosi się do organizmu społecznego.” (Kwaśniewski J., 2000, s. 88). „Patologia społeczna jest zespołem zjawisk szkodliwych i to zarówno w aspekcie indywidualnym jak i grupowym, o określonej genezie, zasięgu społecznym i negatywnych skutkach. Jest też dyscypliną naukową zajmującą się negatywną dewiacją społeczną; Jest nauką o przyczynach, objawach i zwalczaniu takich chorób społecznych jak przestępczość, pijaństwo, lekomania i inne.” (Tamże, s. 88). Według A. Podgóreckiego patologia społeczna to ,,ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który zostaje zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane.” (Podgórecki A., 1969, s. 67). Autor wyodrębnił patologie indywidualną, a w jej ramach takie między innymi zjawiska jak: samobójstwa, zabójstwa, hazard, alkoholizm i prostytucje, oraz patologie grupową: rozwód, kazirodztwo i przestępczość zorganizowaną. Coraz częściej spotykamy się z badaniami dotyczącymi także patologii instytucjonalnej, szczególnie w odniesieniu do środków izolacyjnych, penitencjarnych, korekcyjno – wychowawczych i innych. Często pojęcie patologii społecznej występuje niejako równolegle z innymi określeniami, takimi jak np. przestępczość, nieprzystosowanie społeczne, demoralizacja, dysfunkcyjność zachowań, zachowania dewiacyjne. L. Patyka podkreśla, iż ,,pojęcie patologii społecznej jest najobszerniejsze /.../ i pozostałe pojęcia w dużym stopniu obejmuje swoim zakresem znaczeniowym. Mimo, że nie każde zjawisko patologiczne jest przestępstwem ani nie każdy rodzaj nieprzystosowania społecznego patologią, to jednak częściowo zakresy pamięciowe wymienionych terminów na siebie nachodzą.” (Patyka L., 1999, s. 176). Ten sam autor wymienia przykłady patologii indywidualnej powodującej destrukcję osobową: alkoholizm, narkomanie, samobójstwa, hazard, prostytucje, promiskuityzm; do patologii grupowej wlicza takie zjawiska jak: dezorganizacja, przestępczość zorganizowaną, - mafijną, dyskryminacja polityczna, religijna i rasowa. ,,Patologia instytucjonalna może dotyczyć np. korupcji, przemytu zorganizowanego, wytwarzania się struktur nieformalnych czy rozrost podkultur młodzieżowych (sataniści, anarchiści, wandale, chuligani).”(Tamże, s. 198) J. Wódz podkreśla, że ,,społecznie patologiczne zjawiska to te, które są niezgodne z normami przyjętymi w danej społeczności, występują w coraz większym nasileniu, są dysfunkcjonalne, mają zakłócający wpływ na istotne w danej zbiorowości elementy dokonujących się zmian społecznych.” (Wódz J., 1973, s. 13-14).
Jeszcze dokładniej określił to A. Gaberle, który określił warunki pozwalające potraktować jako społecznie patologiczne. Powinny one obejmować: jednolitą klasę zjawisk, wskazywać kryteria pozwalające odróżnić zjawiska określone jako patologiczne od niepatologicznych, obejmować krąg zjawisk nie pokrywający się z okręgiem zjawisk obejmowanym przez pojęcia zbliżone. Biorąc pod uwagę powyższe kryteria, autor określił ,,zjawisko społecznie patologiczne jako zachowanie działające destruktywnie na społeczeństwo (lub jego elementy), a przy tym niezgodne z wartościami powszechnie uznawanymi w danym kręgu kulturowym.” (Gaberle A., 1991, s. 7).
Zjawisko patologii społecznej, szczególnie przestępczości towarzyszy ludzkości od dawna, a zwłaszcza od czasu, gdy egzystuje ona w postaci zorganizowanych społeczeństw. Spełniając pewne warunki, zjawiska te mogą nawet ,,odgrywać pozytywną rolę, integrując ludzi wokół wspólnych wartości, a zarazem wskazując na ich znaczenie; zjawiska patologiczne będą istniały również w przyszłości, ponieważ są one następstwem zarówno indywidualnych, zróżnicowanych zachowań ludzkich, odbiegających od obowiązujących norm, jak i dysfunkcjonalność w działaniu struktur społecznych” (Szymański T., 1991, s. 7) jak podkreśla T. Szymański. Innym bardzo istotnym problemem jest patologia społeczna na pograniczu. W. Misiak wymienia ,,obecność uchodźców próbujących nielegalnie przekroczyć granicę, możliwość nielegalnych zarobków, bliskość granicy, słabe więzi wśród mieszkańców, obniżoną samokontrolę społeczną, nasilony ruch turystyczny, handel uliczny i bazarowy, obecność Niemców” (Misiak W., 1997, s. 14) - jako cechy sprzyjające nasilaniu się patologii na pograniczu.
RODZAJE PATOLOGII SPOŁECZNYCH
Proces transformacji ustrojowej w naszym kraju zapoczątkowany w 1989 roku, spowodował demokratyzację życia, wprowadzenie mechanizmów rynkowych, ale jednocześnie przyczynił się do powstania licznych zagrożeń, do których najczęściej zalicza się: wzrost niepewności, bezrobocie, zagrożenia bezpieczeństwa socjalnego i równości, rozszerzenie się strefy biedy i niedostatku, pogorszenie dostępu do usług społecznych w sferze edukacji, ochrony zdrowia, mieszkalnictwa, opieki nad dzieckiem, kultury, wypoczynku, wzrost zagrożenia przestępczością i nasilenie alkoholizmu. Powszechnie w naszym kraju uważa się, że spożywanie alkoholu stanowi normalny składnik życia dorosłych, a abstynencja jest charakterystyczna przede wszystkim dla dzieci bądź osób dorosłych z powodów zdrowotnych, przekonań osobistych itp. W odniesieniu do dzieci spożywających alkohol adekwatne jest pojęcie alkoholizacji. Definiuje się je jako ,,zjawisko będące faktem spożywania napojów alkoholowych bez względu na okoliczności, motywy i sposoby picia.” (Markowski A., Pawelec R., 2001, s. 27). Alkoholizacja odnosi się zarówno do osób pijących w sposób umiarkowany, którzy w zasadzie nie wpadają w chorobę, ani nie stają się niebezpieczni dla otoczenia, jak dla pijących nadmiernie, u których może wystąpić jedna z tych cech lub obydwie. Alkoholizowanie się dzieci w naszym kraju nie jest czymś wyjątkowym. Spożywanie alkoholu przez dzieci jest przede wszystkim wynikiem naśladowania ludzi dorosłych i ich obyczajów. W parze z powszechnością upijania się kroczy społeczna aprobata picia alkoholu. Powszechność picia w domu i poza domem, na spotkaniach, zebraniach, wczasach, wycieczkach, szkoleniach i zjazdach, przy najróżniejszych innych okazjach – przybrały rozmiary zastraszające. Uczestnicy pijaństwa nie widzą tego zjawiska – społeczeństwo nie chce, woli nie widzieć, gdyż różne grupy społeczne w różnym czasie postępują identycznie. Dzieci widzą, obserwują i wyciągają wnioski z faktu, że alkohol pije się przy każdej okazji. Zaczynają więc same próbować. Wystarczy impreza sportowa lub koncert muzyczny by spotkać tłum nastolatków obładowanych butelkami piwa czy taniego wina.
Łatwość kupna alkoholu, dostępność zakupu, nieograniczony czas sprzedaży powoduje, że państwo, co pewien czas wprowadza reformy, polegające bądź na podwyżce cen alkoholu bądź na pewnych ograniczeniach sprzedaży. Dorośli nie potrafią wyegzekwować przestrzegania przepisów, które sami stworzyli. Społeczna aprobata picia wytwarza obojętny stosunek do pijących dzieci. Dorośli nie przeszkadzają pić dzieciom. Z reguły obojętnie przechodzą obok pijących, a czasami sami zachęcają do picia alkoholu.
Zjawisko narkomanii, sporadyczne i bardziej o charakterze jednostkowym niż społecznym występowało zawsze w dziejach ludzkości. Rozwój tego zjawiska związany jest z rozwojem cywilizacji, który oprócz wielu osiągnięć w różnych dziedzinach życia, spowodował również skutki negatywne. Gwałtowne tempo życia, wymagające nadmiernego wysiłku psychicznego, ustawiczne napięcie nerwowe z tym związane, stały się przyczyną wielu niepowodzeń życiowych, konfliktów interpersonalnych oraz związanych z tym zaburzeń nerwowych u wielu ludzi. Szukanie sposobów rozwiązywania problemów życiowych i rozładowywania napięć, prowadzi do masowego występowania uzależnień między innymi narkomanii.
Chociaż zjawisko narkomanii znane jest od setek lat, mimo to żadne dotychczasowe działania zmierzające do jego usunięcia lub choćby ograniczenia jego negatywnych skutków nie przyniosły pożądanych efektów. Zjawisko to obejmuje swym zasięgiem coraz młodsze pokolenie, bowiem granica wieku osób mających pierwszy kontakt z narkotykami ciągle się obniża. Duży wpływ na popularyzację narkotyków mają również mass media. Filmy, czasopisma, Internet ze swoim przewodnikiem po świecie narkotyków. Młodzież pod ich wpływem utożsamia się z bohaterami i pragnie naśladować ich postawy i styl życia. Często to naśladownictwo wiąże się właśnie z sięganiem po narkotyki. Można, więc stwierdzić, że młodzi ludzie coraz częściej i chętniej sięgają po narkotyki pod wpływem niewłaściwej atmosfery rodzinnej, grupy rówieśniczej i massmediów, ale także w celu poznania czegoś nowego, chęci ucieczki od rzeczywistości. Sięgają po nie ci, którzy są słabi psychicznie, ale także ci, którzy radzą sobie świetnie i mają silną osobowość. Narkotyk stał się kolejnym rodzajem używki, ale jednocześnie w przeciwieństwie do kawy, herbaty czy nawet alkoholu dokonuje ogromnego spustoszenia w organizmie ludzkim.
Samobójstwo jest rezygnacją człowieka z życia społecznego. Przyczyny podejmowania przez młodzież prób samobójczych nie różnią się od motywacji dorosłych. Najczęściej są to: odrzucenie, poczucie krzywdy, niezrozumienie, brak odporności na stres, nieumiejętność radzenia sobie z sytuacją finansową, samotność, choroba. ,,Dość często można spotkać się ze stwierdzeniem, że zdecydowana większość młodych samobójców pochodziła z rodzin, które nie wypełniały prawidłowo swych funkcji pełnych konfliktów, rodzin rozbitych. Takich rodzin, w których rodzice stosują przemoc lub jawnie okazują lekceważenie w stosunku do swoich dzieci, gdzie nie ma autorytetu lub nie uznaje się autorytetu osób najbliższych. To w rodzinie właśnie powinny być wytwarzane takie postawy jak: miłość, szacunek, wzajemna akceptacja, uznawanie własnych i cudzych praw oraz poczucie własnej i cudzej wartości. Jeżeli te potrzeby nie zostaną zaspokojone, to często w późniejszych latach występują skłonności do zachowań agresywnych, autoagresywnych, destruktywnych i samobójczych.” (Jabłoński R., 2001, s. 34). Inną z przyczyn podejmowania przez młodzież prób samobójczych są kłopoty szkolne. Nie są to tylko problemy z nauką, lecz także odrzucenie przez kolegów szkolnych, brak poprawnych stosunków z nauczycielami i kolegami, brak sukcesów w zajęciach pozaszkolnych.
Kolejnym powszechnym zjawiskiem patologii społecznej jest prostytucja. Według L. Starowicza prostytucja to ,,różnorodne w formie kontakty hetero i homoseksualne uprawiane w celach zarobkowych z większą liczbą osób. Stosunek prostytucyjny jest traktowany w kategoriach rzeczowych (usługowych) i wyklucza więź emocjonalną.” (Starowicz L., 1990, s. 74). Prostytucja wywołuje określone sądy moralne i różnorodne opinie społeczne. Obecnie często spotkać można doniesienia prasowe, radiowe czy relacje reporterów telewizyjnych na temat handlu młodymi kobietami, wywożeniu ich i sprzedaży do domów publicznych na Zachodzie. ,,Przyczyną, dla której kobiety (przede wszystkim) oddają się prostytucji jest: ubóstwo i nędza, pogoń za zyskiem, brak odpowiednich wzorców moralnych, dysfunkcjonalność rodziny, własna wola kobiety, przymus czy namowa innej osoby.”(Pawłowska R., Jundziłł E., 2002, s. 122). Prostytucja wywołuje wiele następstw. Są to między innymi: wzrost zachorowalności na choroby przenoszone drogą płciową, zaburzenia osobowości, zanik szacunku dla pracy i inne.
Coraz częstszym problemem, z jaki spotykamy się na co dzień jest przestępczość. Dotyczy ona nie tylko dorosłych, ale również dzieci i młodzież. W ostatnich latach wzrosła liczba nieletnich sprawców najcięższych przestępstw, takich jak: pobicia z ciężkim uszkodzeniem ciała, zabójstwa, rozboje i wymuszenia. Coraz częstsze stają się przestępstwa popełniane przez bandy nieletnich. Są to grupy, które specjalizują się w popełnianiu określonych rodzajów przestępstw. Działanie w grupie zachęca do czynów zuchwałych, większej agresywności, a nawet do ataków okrucieństwa wobec ofiar. Napady rabunkowe i wymuszenia rozbójnicze wiążą się z reguły z pobiciami ofiar niejednokrotnie ze skutkiem śmiertelnym. Ofiarami są najczęściej ludzie starsi, nietrzeźwi i małoletni. Innym niepokojącym zjawiskiem jest wzrost recydywy wśród nieletnich sprawców. Szczególnie groźna jest tendencja wzrostowa przestępczości dzieci od lat 13. Nieletni sprawcy pochodzą najczęściej z rodzin rozbitych, żyjących w ubóstwie, niezdolnych do zaspokajania elementarnych potrzeb materialnych i wychowawczych dzieci. Brakiem czasu tłumaczą się również robiący karierę rodzice nieletnich przestępców. Innym środowiskiem wychowawczym wpływającym na powstawanie patologii jest szkoła z przepełnionymi klasami, rozbudowanym programem nauczania. Nauczyciele coraz rzadziej reagują na coraz częstsze zjawiska przemocy uczniów starszych wobec młodszych. Szkoła i jej otoczenie stają się miejscem popełniania kradzieży, bójek wymuszeń, handlu narkotykami. Zachowania agresywne band szkolnych występują nie tylko wobec uczniów słabszych fizycznie, lecz także w stosunku do nauczycieli. Dużym problemem, jeśli chodzi o nieletnich przestępców jest problem wandalizmu. Niszczą oni i uszkadzają oni wyposażenie szkół, boisk sportowych, sal kinowych, autobusów, pociągów. Podłożem większości najcięższych przestępstw są motywy materialne. Następną przyczyną jest odwet (szczególnie wśród osób nietrzeźwych), kolejna to przyczyny mające podłoże seksualne. Wobec wszystkich nieletnich sprawców czynów karalnych stosuje się Ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich, której celem jest zapobieganie i zwalczanie przestępczości nieletnich, stworzenie warunków powrotu do normalnego życia oraz dążenie do umacniania funkcji opiekuńczo – wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowania nieletnich.
CZYNNIKI DETERMINUJĄCE POWSTAWANIE PATOLOGII
W toku dokonujących się w kraju przemian, zagubiła się gdzieś wychowawcza funkcja szkoły, domu, organizacji młodzieżowych czy placówek kulturalnych. Przestępstwa popełniają też dzieci z tzw. dobrych domów. Zapracowani rodzice nie mają czasu zajmować się swoimi dziećmi. Trudne warunki życia powodują, że walka o mieć zastępuje rodzinne uczucia. Dzieci często czują, że ich rodzice uparcie dążą by odpowiadały one ich wyobrażeniu. Bunt przeciwko tym postawom powoduje często zachowania przestępcze, czy na pozór niewinne szukanie odskoczni w grupie rówieśniczej. Na wzrost brutalności w życiu codziennym wpływa nieodpowiednie środowisko rówieśnicze, pokazywanie w filmach scen przemocy, okrucieństwa, tortur i zabijania, nieodpowiedni sposób wychowania i zły przykład w rodzinie bądź zbyt łagodne kary za przestępstwa, nadmiar wolnego czasu. Maleje liczba miejsc, w których młodzież mogłaby spędzać wolny czas po lekcjach. Wciąż za mało jest w szkołach kół zainteresowań (wiele ze względów oszczędnościowych została zlikwidowana). Błędy wychowawcze powodują, że dziecko nie odróżnia dobra od zła. Wzorce wyniesione z domu dzieci przenoszą do szkoły.
Mamy do czynienia z dużym deficytem wychowawczym i emocjonalnym. Pogłębia się przepaść między biedą a bogactwem. ,,Przyczyn wielu negatywnych zjawisk winno się szukać m. in. w ogólnym kryzysie wartości i autorytetów, a także w kryzysie prawie wszystkich instytucji. Trzeba otoczyć kompetentną opieką dzieci i młodzież zagrożone demoralizacją, a nie stosować środki nadmiernie represyjne. W nowych czasach wiele się zmieniło i dziś wychowankowie nie chcą być traktowani przedmiotowo, lecz z całym poszanowaniem ich osobowości.” (Pospiszyl K., 1998, s. 241).
RODZINA
Coraz częściej można spotkać w naszym kraju przejawy głębokiego kryzysu moralnego, który obejmuje też dorastającą młodzież. Daje o sobie znać zachwianie wielu norm i wartości, nasilenie agresji i brutalności. Obok najczęstszych zjawisk patologicznych, takich jak: alkoholizm, prostytucja, potęgują się nowe – przestępczość, narkomania. Do zjawisk, z którymi jeszcze kilka lat temu nie spotkaliśmy się na tak wielką skalę trzeba zaliczyć: bezrobocie, korupcję, bezdomność.
Niewydolność wychowawcza rodzin i instytucji oraz ich dysfunkcje powodują zachowania dewiacyjne i zaburzenia wśród dzieci i młodzieży. Chodzi tu o takie zjawiska jak: ucieczki z domu, wagarowanie, częste kontakty ze środowiskiem zdemoralizowanych kolegów, dokonywanie kradzieży i innych przestępstw, picie alkoholu, nadużywanie środków odurzających, demoralizację seksualną, wandalizm, zachowania agresywne, zamachy samobójcze, samookaleczenia i pozostawanie poza nauką i pracą. Coraz częściej występujące poczucie zagrożenia jest reakcją na narastające od kilku lat zjawiska przemocy i agresji, także wśród dzieci i młodzieży oraz wobec niej. Młodzież coraz trudniej adaptuje się do nowych i ulegających szybkim zmianom warunków życia. Niebezpieczne jest szczególnie to, że powstawanie zjawisk patologicznych rozpoczyna się zazwyczaj od drobnych, negatywnych zachowań, na które nie reaguje się lub uważa się je za mało istotne. Maria Jarosz podkreśla, iż ,,Dewiacyjne zachowania dzieci i młodzieży są przejawem ich społecznego nieprzystosowania, reakcją na sytuację, w której przyszło im żyć, której nie akceptują, i którą chcą zmienić. Zachowania te są przeto swoistą manifestacją zaburzeń we wchodzeniu w określone role społeczne i protestu przeciw przyjętej drodze osiągania akceptowanych celów życiowych.” (Jarosz M., 1992, s. 34). Przyjmuje się, że zjawiska społecznie negatywne są wynikiem rozkładu więzi i zachwiania równowagi w funkcjonowaniu istniejących instytucji, upadku tradycyjnych autorytetów i nieadekwatności wzorców zachowań w nowych warunkach. Jako przyczynę powstania przestępczości wśród nieletnich bardzo często podaje się czynniki niezależne od jednostki – zaburzenia zdrowia psychicznego dziecka lub jego rodziny, zaniedbania wychowawcze, demoralizujący wpływ środowiska rodzinnego czy rówieśniczego oraz niewydolność funkcjonowania instytucji opiekuńczo – wychowawczych. Przez dłuższy czas uważano, że decydującą rolę w kształtowaniu dziecka odgrywa rodzina. Aktualnie reprezentowany jest pogląd, że istotny wpływ na proces socjalizacji wywierają także inne środowiska: grupy rówieśnicze, szkoła, mass media, środowisko lokalne.
Dysfunkcjonalny dom rodzinny staje się źródłem przykrości, podłożem napięć i frustracji. ,,Badania dowodzą, że zdecydowana większość nieletnich przestępców wychowuje się w rodzinie o skumulowanych czynnikach negatywnych: przestępcze wzorce zachowań, alkoholizm rodziców lub rodzeństwa, brak pozytywnych wzorców stosunku do pracy i realizowania ról społecznych, brak emocjonalnej więzi rodzinnej, zachowania agresywne, porzucenie rodziny przez jednego z rodziców.” (Żebrowski J., 2000, s. 13). Do tego dochodzą takie negatywne zjawiska jak: prostytucja i narkomania, stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych (niekonsekwencja i rygoryzm, niewłaściwe zaspokajanie potrzeb dziecka), złe pożycie rodziców, niski poziom wykształcenia rodziców i niski poziom kultury rodziny, pozbawienie opieki, brak środków materialnych (wzrastające dziś bezrobocie), brak dostatecznej opieki i kontroli w związku z pracą zawodową rodziców, zaburzenia funkcjonalne rodziny. Według Marii Ziemskiej dezintegracja rodziny staje się ,,kolebką zaburzeń osobowości, psychopatii, nerwic, schorzeń psychosomatycznych, a jedynym ratunkiem dla jednostki, której zagraża rodzina jest izolacja od patologicznego wpływu.” (Ziemska M., 1988, s. 8). Ta sama autorka dokonując typologii postaw rodzicielskich mających wpływ na kształtowanie osobowości dzieci i młodzieży, wyróżniła cztery niekorzystne postawy: ,,odrzucająca, nadmiernie wymagająca, nadmiernie chroniąca, unikająca.” (Tamże, s. 9). Zły wpływ na rozwój psychospołeczny dzieci i młodzieży mają zaburzenia w zachowaniu rodziców. Często są one następstwem niedostatku, złych warunków mieszkaniowych, nieudanego małżeństwa, niepowodzeń doznawanych w działalności zawodowej czy życiu osobistym, niespełnionych często planów i aspiracji. W konsekwencji sytuacje te często są naśladowane przez dziecko. Rodziny tzw. przestępcze, w których występowała karalność rodziców, opiekunów czy rodzeństwa, dostarczają negatywnych wzorców postępowania. Ucieczki z domów prawie zawsze wiązały się z manifestacją negatywnego stosunku młodych do rodziny. ,,Większość uciekającej młodzieży wywodzi się bądź z rodzin zaniedbujących swą funkcję wychowawczą, bądź z rozbitych lub niepełnych. Obawa za niepowodzenia szkolne, nieudane próby nawiązania pozytywnych kontaktów w środowisku szkolnym, nieporozumienia między rodzicami, kary cielesne, stosowane zbyt często przez rodziców, a także chęć wyrwania się spod kontroli dorosłych i ciekawość poznawcza to główne powody ucieczek z domu rodzinnego.” (Tamże, s. 11). B. Hołtys stwierdza ,,zaburzona struktura rodziny w wyniku rozwodu, śmierci czy separacji może, ale nie musi doprowadzić do zaburzeń procesu uspołeczniania dziecka, bowiem osoba pozostająca z dzieckiem może stwarzać warunki wychowawcze kompensujące brak ojca lub matki. Najgorsza wychowawczo sytuacja występuje w rodzinach, w których rozbicie rodziny poprzedzone jest konfliktami na podłożu głębokich antagonizmów między rodzicami. Atmosfera wychowawcza w takiej rodzinie wpływa niekorzystnie na psychikę dziecka, może być przyczyną zaburzeń w zachowaniu (agresji, wagarów ucieczek z domu itp.)” (Hołtys B, 1993, s. 344). Niezaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych takich jak: pewność, bezpieczeństwo, łączność z bliskimi osobami, miłość, akceptacja i uznanie wywołuje poczucie zagrożenia, lęk, niepewność. Patologiczne zachowania młodzieży stanowią reakcję na sytuację, w której przyszło jej żyć, której nie akceptują, i którą chcą zmienić.
GRUPY RÓWIEŚNICZE
Dojrzewająca młodzież, która często znalazła się w konflikcie z dorosłymi przede wszystkim z rodzicami lub nauczycielami tworzy różnego rodzaju grupy rówieśnicze. Przyczyny konfliktu występującego dość powszechnie to narzucanie wzorów zachowania jako jedynie słusznych i wypróbowanych. Młodzież czyni próby tworzenia własnych, nieformalnych wzorów zachowania w dziedzinie doświadczeń seksualnych, koleżeńskiej wymiany myśli, intymnych więzi przyjaźni, wyłaniania własnych przywódców cieszących się autorytetem. W następstwie takiej sytuacji w sposób żywiołowy tworzą się nowe wzory zachowania. Tego rodzaju sytuacje często wywołują zakłócenia w międzypokoleniowym procesie przekazu norm i wartości kulturowych. Grupy rówieśnicze bardzo często zaprzestają swoją działalność z chwilą wejścia młodych w fazę pełnego uczestnictwa społecznego, ale pewna część trwale wiąże się z grupami odrzucającymi prawnie regulowany porządek społeczny.
Grupy rówieśnicze w przypadku respondentów to grupy młodzieżowe, które ,,tworzone są przez młodzież, w porównaniu z grupami osób dorosłych wskazujące niższy stopień operacyjności wspólnych celów, wyższy stopień nonkonformizmu wobec akceptowanych przez grupę norm i zasad postępowania oraz niechętne postawy wobec kontroli osób dorosłych. Obok grup formalnych (organizacje młodzieżowe, klasy szkolne, koła zainteresowań itp.) silny wpływ na młodzież wywierają grupy przyjacielskie, kilki (paczki), grupy towarzyskie, czasem także bandy; są to najczęściej grupy nieformalne, powstające samorzutnie, zwykle spełniające funkcję grup odniesienia.” (Szewczuk W., 1985, s. 94).
W Polsce najbardziej znane subkultury młodzieżowe to: chuligani, punki, skini sataniści, szalikowcy i rastamani. Chuligani pojawili się w latach pięćdziesiątych jako mniej lub bardziej zorganizowane grupy młodzieży nieprzystosowanej. ,,Członkowie tych grup zaczęli organizować meliny, wspólne rozrywki, w tym spotkania kończące się bójkami. Często atakowali przypadkowych przechodniów, demolowali sklepy, świetlice, napadali na szkoły i instytucje państwowe. Obecnie grupy chuliganów zmieniły swoje oblicze. Ich aktywność ogranicza się do organizowania gangów, kradzieży samochodów, włamań do piwnic, picia alkoholu, organizowania bójek na stadionach sportowych.” (Muller T., 1987, s. 112).
Ruch punków powstał w Polsce około 1978 roku. ,,Uczestnicy tego ruchu odrzucali dotychczasowy styl życia, normy społeczne i kryteria moralne. Nosili celowo podarte spodnie. Kolorowe suknie ozdabiane paskami, zwisającymi frędzlami, agrafkami. Golili z boku głowy, pozostawiając po bokach grzebieniowatą fryzurę ułożoną w czub Irokeza. W ostatnich latach liczba punków wyraźnie zmalała, chociaż ruch ten ma jeszcze wielu zwolenników, szczególnie wśród członków zespołów muzycznych. Punki usiłują nadal protestować, chociaż nie wiedzą do końca przeciwko czemu i o co mają dziś walczyć.” (Tamże, s. 113).
Pierwsi skinhedzi (skini) pojawili się w Polsce około 1980 roku. Głoszą hasła niekiedy skrajnie nacjonalistyczne i faszystowskie. Propagują kult siły. ,,Skini czasem bez powodów napadają na przechodniów, przeważnie wieczorem lub w nocy, bijąc i kopiąc ofiary do utraty przytomności. W walce używają noży, brzytew, żyletek. Grasują po boiskach sportowych, w pobliżu dworców kolejowych, kościołów, wszędzie tam gdzie jest szansa na zadym (rozróby, demolowanie, kontrmanifestacje). Z ich grona wywodzą się bojówki terrorystyczne i szowinistyczne.” (Tamże, s. 115).
Satanizm swoimi korzeniami sięga starożytności. W Polsce ruch satanistyczny nasilił się w 1985 roku. Sataniści mają swoje grupy w Szczecinie (stolica polskiego satanizmu), we Wrocławiu, Olsztynie, Łodzi oraz wielu innych miastach i miasteczkach. ,,Ulubioną ich muzyką jest heavy metal, black metal, hard rock. W obrzędach posługują się antybiblią, antymodlitwami lub parodią mszy i ceremonii chrześcijańskich. Celem działalności satanistów jest niszczenie wszelkich symboli chrześcijańskich. Wielu uczestników tego ruchu jest uzależnionych od alkoholu i narkotyków. Sataniści wyróżniają się spośród subkultur młodzieżowych propagowaniem najbardziej destrukcyjnych idei. Dążą do rozkładu wszelkiego porządku – społecznego, estetycznego i moralnego. Występują przeciw organizacjom państwowym, religijnym i społecznym.”(Tamże, s.116).
,,Szalikowcy od kilkunastu lat pojawiają się na stadionach sportowych. Występują w ciemnych strojach i długich białych szalach lub w kolorach klubów sportowych, którym kibicują. Usiłują podporządkować sobie lub wręcz sterroryzować środowisko rówieśnicze. Łączy ich między innymi takie zachowanie, jak: brutalność, wulgaryzmy językowe, wandalizm. Dla szalikowców najważniejsze jest bycie w grupie, w masie. Łączy ich wspólny styl zachowania się, skandowanie, strój, język. Ich aktywność wzmaga się pod koniec meczu i po jego zakończeniu. Następuje wtedy wyładowanie nagromadzonych emocji w postaci agresji (m. in. niszczenie autobusów, wagonów kolejowych i elewacji budynków, napadanie na podróżnych i obsługę pociągów).” (Tamże, s. 118).
Odrębną grupę stanowią rastamani zwani też rastafarianami. Jest to mała subkultura. ,,Można ich poznać po dredach (rodzaj warkoczyków). Rastamani mają pokojowe podeście do życia. Część z nich to wegetarianie. Filozofią ich życia jest bezkonfliktowe współistnienie wszystkich ludzi. Wiąże ich muzyka reggae i marihuana, którą uważają za roślinę pochodzącą od Boga.” (Tamże, s.119).
Wśród subkultur występujących w Polsce można wyróżnić jeszcze: depeszowców, słuchaczy muzyki ska, rapowców i entuzjastów deskorolek podpisujących się sprejami na murach. Często są to jednak krótkotrwałe mody. Punkowcy, skini i rastamani gardzą nimi, uważają, że jest to tylko zmieniająca się moda, a nie subkultura.
Na ulicach miast i coraz częściej wsi widzimy młodych ludzi przypominających swym wyglądem członków wymienionych subkultur. Często są to ich członkowie. Równie często zauważamy tylko bardzo charakterystyczne elementy w wyglądzie, które mogą bardziej wskazywać na modę niż na przynależność do danej grupy. Świadczy to o braku wiedzy na temat ideologii poszczególnych subkultur.
SZKOŁA
Szybki postęp w dziedzinie nauki, techniki, życia społecznego i kulturalnego wymaga przygotowania młodego pokolenia wszechstronnie wykształconego. Jest to złożona działalność, a efekt końcowy uzależniony jest od wielu czynników, często trudnych do określenia. Proces kształcenia organizowany jest głównie przez szkołę. Rezultaty kształcenia nazywamy wykształceniem, które może być ogólne lub zawodowe (specjalistyczne). Kształcenie ogólne polega na przygotowaniu do uczestnictwa w życiu społecznym. Wyposażenie w odpowiednią wiedzę o przyrodzie i społeczeństwie, rozwoju ogólnych zdolności i zainteresowań poznawczych. Kształcenie ogólne przygotowuje do dalszego kształcenia.
Kształcenie zawodowe ,,jest procesem umożliwiającym ludziom poznanie wiadomości i umiejętności niezbędnych do wykonywania danego zawodu, a zarazem rozwijanie uzdolnień i zainteresowań specjalnych związanych z danym zawodem jak też nawyków ciągłego podnoszenia kwalifikacji. Między kształceniem ogólnym i zawodowym nie ma przeciwieństwa ani ostrych granic, gdyż wykształcenie ogólne stanowi konieczną podstawę kształcenia zawodowego, a równocześnie samo się zmienia pod wpływem przemian naukowo – technicznych.”(Okoń W., 1987, s. 433).
Szkoła często bywa nazywana drugim domem: ciągle zmieniająca się sytuacja w życiu społecznym kraju powoduje nieustanne poszukiwania nowych wzorów nauczania i wychowania. Dążąc do wszechstronnego rozwoju osobowości uczniów należy dbać o zachowanie jednolitego procesu dydaktyczno – wychowawczego, w wyniku, którego powinny dokonywać się zmiany w sferze poznawczej, uczuć, woli i motywacji uczniów. Zaniedbanie lub pominięcie którejkolwiek ze sfer osobowości ucznia w toku kształcenia może wywołać negatywne następstwa w sensie społecznym i moralnym. Jednym z takich następstw mogą być niepowodzenia szkolne określane jako ,,...rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi, dydaktycznymi szkoły, a postępowaniem uczniów oraz uzyskanymi przez nich wynikami nauczania” (Tamże, s. 451) mogą wskazywać na brak jednolitości w procesie dydaktyczno – wychowawczym szkoły. Niepowodzenia szkolne występują w zakresie dydaktycznym jak i wychowawczym. Mogą mieć charakter ukryty i jawny. Problem dotyczący niepowodzeń szkolnych jest bardzo złożony. W wyniku badań kompleksowych przeprowadzonych przez grupę pedagogów, psychologów, socjologów i lekarzy zostały wyodrębnione trzy grupy niepowodzeń szkolnych:
1. Przyczyny społeczno – środowiskowe
Uważa się, że uczniowie zamieszkujący na wsi osiągają dużo niższe rezultaty w nauce niż uczniowie mieszkający w mieście. Istnieje również wysoka zależność między poziomem wykształcenia rodziców, a poziomem wiedzy szkolnej ich dzieci. Wykształcenie rodziców determinuje wyraźnie i w wysokim stopniu losy dzieci na początku szkolnictwa ponadpodstawowego. Na osiągnięcie sukcesu w nauce szkolnej mają ogromny wpływ warunki materialne i kulturowe rodziny, kultura pedagogiczna i świadomość wychowawcza rodziców. Istnieje również duża zależność między atmosferą w domu, a niepowodzeniami w nauce szkolnej.” (Kupisiewicz Cz., 1975, s. 11).
2. Przyczyny biopsychiczne.
Współcześni psycholodzy i pedagodzy w celu uniknięcia niepowodzeń szkolnych wskazują na potrzebę różnicowania programów szkolnych oraz zbliżenia ich do zainteresowań i potrzeb uczniów. Francuz A. Le Gall uważa, że ,,charakter podobnie jak warunki środowiskowe i inteligencja jest jednym z podstawowych czynników powodzenia lub niepowodzenia w szkole.” (Le Gall A., 1975, s. 67). Ten sam autor upatruje również przyczyny niepowodzeń szkolnych w ,,nadmiernym obciążaniu uczniów różnymi pracami i obowiązkami. Źródło występujących trudności tkwi w zaburzeniach nerwicowych.” (Tamże, s. 68) Psychologowie i lekarze szukają przyczyn niepowodzeń przede wszystkim w ,,osobowości i stanie somatycznym ucznia. Taki punkt wyjścia w indywidualnej analizie przypadków często pozwala wyjaśnić istotne mechanizmy niepowodzeń, zwłaszcza ich wczesne ogniwa sprawcze. Analiza ta wykazuje jednocześnie, że nieprawidłowości dotyczące sfery psychosomatycznej, stanowiące przeszkodę na drodze do sukcesu szkolnego, zarówno od strony przyczyn, jak i skutków, są powiązane wieloma nićmi z czynnikami środowiska domowego.” (Kupisiewicz Cz., 1975, s. 17).
3. Przyczyny pedagogiczne
Często zdarza się, że niepowodzenia szkolne powstają na skutek błędów dydaktycznych szkoły. Bardzo istotnym jest problem przeciążeń szkolnych. Uważa się, że nadmierne obciążanie obowiązkami prowadzi do gorszych efektów nauczania i odbija się ujemnie na zdrowiu. Szkoła podobnie jak dom czy grupa rówieśnicza ma ogromny wpływ na prawidłowy rozwój młodzieży. Duże znaczenie odgrywa właściwe współdziałanie między tymi ogniwami. Dlatego bardzo ważne jest, aby ta współpraca odbywała się w sposób harmonijny i ciągły.
ZAKOŃCZENIE
Gwałtowne przemiany, jakie zaszły w Polsce w ostatnich latach spowodowały między innymi nasilenie zjawisk związanych z patologiami społecznymi. Zmiany kulturowe, występujące praktycznie na całym świecie, doprowadziły do zmian w systemie wartości etycznych i norm moralnych. Nastąpiło rozluźnienie więzi grupowych, zwłaszcza w odniesieniu do rodziny. Nasiliły się zjawiska kryminogenne, takie jak alkoholizm, narkomania, prostytucja.
Znaczna część młodych ludzi przyznaje się do różnego rodzaju uzależnień, ale prawie wszyscy mieli kontakt z substancjami uzależniającymi. Spowodowane to było przede wszystkim ciekawością i buntem w stosunku do ludzi dorosłych. Może to wskazywać na nie zaspokajanie potrzeby miłości, bezpieczeństwa i stabilizacji. Brak zdecydowanie pozytywnych wzorców osobowych wśród dorosłych odnajdują w grupach rówieśniczych. Duża tolerancja dorosłych na zachowania społecznie nieakceptowane, zachwianie funkcji wychowawczej rodziny i szkoły spowodowało, że dopuszczalne jest, a nawet społecznie akceptowane występowanie patologii wśród młodzieży.
Można pokusić się o sformułowanie następujących dyrektyw działania praktycznego:
 należy sprawić, aby młodzież chętniej chodziła do szkoły, nie wagarowała i polubiła ją,
 należy zaproponować alternatywne możliwości spędzania wolnego czasu,
 uodpornić młodzież na różnego rodzaju niepowodzenia, a ciekawość skierować na inne tory,
 uszczelnić szkołę, aby jak najbardziej utrudnić przenikanie środków uzależniających na jej teren,
 przypominać o skutkach, jakie wynikają ze stosowania środków uzależniających,
 uwrażliwić młodzież na przejawy agresji, spowodować, aby reagowała na nią w sposób czynny, a nie bierny.
W obecnej sytuacji środowisko szkolne staje przed zadaniem stworzenia środowiskowego programu profilaktyki, w którym powinny być zintegrowane działania profilaktyczne ze szkolnym programem wychowawczym i środowiskiem lokalnym. Działania profilaktyczne, które zostaną podjęte powinny być przemyślane, zaplanowane i poprzedzone dokładną diagnozą potrzeb. Społeczeństwo, które zapewni młodzieży odpowiednie warunki do tworzenia pozytywnych postaw społeczno – moralnych oraz umożliwi dobry start nie będzie mogło mówić, że dzisiejsza młodzież jest zła.
BIBLIOGRAFIA
1. Clegg T., Po prostu statystyka. WSiP, Warszawa1994.
2. Gaberle A., Patologia społeczna. WSiP, Warszawa1991.
3. Hołtys B., Przestępczość nieletnich. /w:/ Encyklopedia pedagogiczna, PWN, Warszawa 1993.
4. Jabłoński R., Szkoła a zachowania samobójcze młodzieży. Gdańskie Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk 2001.
5. Jarosz M., Dewiacyjne zachowania młodzieży i ich determinanty środowiskowe. WSiP Warszawa1992.
6. Kupisiewicz Cz., Pojęcie niepowodzeń szkolnych oraz główne kierunki badań nad ich przyczynami. WSiP, Warszawa 1975.
7. Kwaśniewski J., Encyklopedia socjologii. t. 3, PWN, Warszawa 2000.
8. Le Gall A., Wczesne zapobieganie niepowodzeniom szkolnym. /w:/ Przyczyny niepowodzeń szkolnych w świetle badań lekarzy, pedagogów i psychologów. (pod redakcją M. Chojeckiej), WSiP Warszawa 1975
9. Markowski A., Pawelec R., Słownik wyrazów obcych i trudnych. Wilga, Warszawa 2001.
10. Misiak W., Zjawiska patologii społecznej w miastach przygranicznych. Gdańskie Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk 1997.
11. Muller T., Młodzieżowe podkultury. WSiP, Warszawa 1987.
12. Okoń W., Słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa 1980.
13. Patyka L., Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej. WSiP, Warszawa 1999.
14. Pawłowska R., Jundziłł E., Wybrane zjawiska patologii społecznej w opinii współczesnej młodzieży. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2002.
15. Podgórecki J., Patologie życia społecznego. WSiP, Warszawa 1969.
16. Pospiszyl K., Resocjalizacja. PWN, Warszawa 1998.
17. Smutek Z., Nowak A.W., Przysposobienie obronne. część I, Wydawnictwo pedagogiczne OPERON, Rumia 2002.
18. Starowicz L., Atlas psychofizjologii seksu. PZWL, Warszawa 1990
19. Szewczyk W., Słownik socjologiczny. PWN, Warszawa 1985.
20. Szymański T., Wybrane problemy patologii społecznych. WSiP, Warszawa 1991.
21. Wódz J., Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne. Gdańskie Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk 1973.
22. Ziemska M., Rodzina i dziecko. WSiP, Warszawa 1988.
23. Żebrowski J., Rodzinne uwarunkowania przestępczości nieletnich. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2000.