Wizje Boga w literaturze i sztuce

Człowiek jest istotą z natury religijną. Od wieków sposobem wyrażania wiary jest dla
niego twórczość literacka, a także malarstwo, rzeźba i architektura. Poprzez dzieła sztuki stara
się on przedstawić swoją wizję Boga, by przez to uczynić Go bardziej zrozumiałym dla
siebie. Nie ma chyba takiej kultury, w której nie istniałyby, wyrażone poprzez sztukę
wyobrażenia Boga.
W mojej pracy uwzględniłem tylko najbliższą nam kulturę europejską. Nieodłącznym
komponentem tej kultury jest religia chrześcijańska, stojąca zarazem u jej źródeł. Ogromne
znaczenie tej religii wywarło wielki wpływ na powstawanie wielu dzieł sztuki.
Najpełniejszy obraz Boga daje nam Biblia, księga święta naszego kręgu kulturowego.
Z niej dowiadujemy się, że Bóg nie pozostaje tylko zewnętrzną siłą. On żyje
w nas, a my w nim. Tę prawdę wypowiada św. Paweł: „W Nim żyjemy, poruszamy się i
jesteśmy”. Bóg jest stworzycielem, ale także ojcem, najbliższym przyjacielem człowieka. Jest
prawdziwą miłością i sprawiedliwością, duchową siłą przenikającą swą mocą nasze serca.
Zarazem nigdy, w doczesnym życiu nie może być przez człowieka poznany do końca.
Dopiero po śmierci, jak mówi św. Paweł, ujrzymy Boga „w zwierciadle, niejasno, ale
twarzą w twarz.”
Jednak mimo naszej wiedzy o tym, że nigdy nie zdołamy w pełni poznać Boga, to
każda epoka, co więcej- każde dzieło sztuki i literatury ukazuje swój obraz Stwórcy.
Dużą rolę w ukazywaniu wizerunków Boga odegrała sztuka, przede wszystkim
średniowieczna i renesansowa. Sztuka pełniła rolę „biblii pauperum” ,jej głównym celem
było ewangelizowanie niepiśmiennej ludności, którą przez obraz, rzeźbę i architekturę
zaznajamiano z historią zbawienia, nauczano podstawowych prawd wiary.
W różny sposób sztuka średniowieczna przedstawiała wizerunki Boga: w świątyniach
bizantyńskich bardzo popularne były przedstawienia Chrystusa -Pantokratora. Przykładem
takiego malowidła jest mozaika w katedrze w Monreale na Sycylii przedstawiająca Chrystusa
jako surowego i sprawiedliwego władcę. Pod nim znajdują się mniejsze postacie: Maryi,
aniołów i świętych. Takie przedstawienie osoby Boga ma na celu zaakcentować Jego
wielkość i potęgę, podkreślić Jego boskość.
Obraz Williama Blakea przedstawia akt stwarzania świata. Postać twórcy wyraża najistotniejszy dla ludzkości moment. Bóg bowiem jest osobą działającą; jego moc wyraża dobrze zbudowane ciało i przede wszystkim - skupiona twarz, która jest zamyślona i tajemnicza. W ręce stwórcy widoczne jest coś podobnego do cyrkla. Nie do końca wiadomo czy jest to cyrkiel czy może promienie wychodzące z dużej ręki Boga. Promienie te przypominają literę Alfę. Krąg stworzony z promieni wokół postaci przypomina Omegę. Możliwe że autor obrazu nawiązał do słów zawartych w Apokalipsie św. Jana: "Jam jest Początek i Koniec, Alfa i Omega".
Andriej Rublow, Święta Trójca, Pan ukazał się Abrahamowi pod dębami Mamre, (...) Abraham spojrzawszy dostrzegł trzech ludzi naprzeciw siebie (Rdz 18,1–2). Te słowa ze Starego Testamentu ukazuje najsłynniejsza ikona Andrieja Rublowa. Bóg objawił się Abrahamowi jako Trójca Święta. Trzy uskrzydlone osoby siedzące przy stole to Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Święty.
Postacie są do siebie podobne, wszystkie też dzierżą laski – berła oznaczające władzę. Ma to ukazywać równość Osób Trójcy Świętej. Namiot Abrahama, dęby Mamre i posiłek, który przygotował Abraham, zamienił Rublow w symbole o znaczeniu teologicznym. I tak zamiast namiotu namalował dom Boży, zamiast dębów drzewo życia, a zamiast zwykłego posiłku na stole umieścił kielich, symbolizujący Eucharystię.
Nie ma wątpliwości, że postać z prawej strony to Duch Święty. Świadczy o tym zielony kolor szat, tradycyjnie przypisywany Mu w ikonach, a także góra umieszczona nad Nim. Góra jest symbolem wzniesienia duszy do Boga, związanego właśnie z Duchem Świętym.
Nie jest natomiast jasne, która z pozostałych Postaci jest Bogiem Ojcem, a która Synem Bożym. Częściej za Syna uważa się postać środkową. Ma o tym świadczyć drzewo życia namalowane powyżej, symbolizujące Ofiarę Chrystusa na krzyżu i Jego zwycięstwo nad śmiercią. Budowla nad namalowaną z lewej strony postacią Boga Ojca oznaczałaby, że Bóg Ojciec jest Stwórcą świata.
Niektórzy uczeni uważają jednak, że z lewej strony znajduje się Chrystus. Budowla wznosząca się nad Nim byłaby zatem Kościołem, Jego Ciałem. Drzewo życia, jako rosnący w raju symbol daru życia danego przez Stwórcę, byłoby zaś atrybutem Ojca.
Powstawały też malowidła w stylu gotyckim, ukazujące sceny z życia wcielonego
Boga. Ukazywano m. in. sceny z życia małego Jezusa i Jego Matki, a także chwile męki
Zbawiciela. Przykładem jest obraz Grunewalda,,Ukrzyżowanie” , który w sposób bardzo naturalistyczny obrazuje mękę Chrystusa, specyficzne piękno Jego umęczonego ciała.
Obraz ten główny nacisk kładł na człowieczeństwo Boga, co czyni Go bliższym
człowiekowi, w porównaniu np. do Chrystusa- Pantokratora, gdzie podkreślona jest Jego
boskość.
Ważną rolę w ukazaniu obrazu Boga miała też architektura gotycka. Powstawały
wówczas budowle sakralne, w których zastosowano nowe rozwiązania architektoniczne.
Stosowano sklepienia krzyżowo-żebrowe, oraz wiązki półkolumn, na których mogło opierać
się sklepienie, co nadawało budowli lekkość i wzniosłość. Ściany nie trzymały już całego
ciężaru budowli, więc umieszczano na nich ogromne witraże. Światło przez nie wpadające
było symbolem Boga, który mając naturę światła przenika wszystko. Wzniosłość budowli
mówiła o jego potędze i wielkości. Przykładem takiej budowli jest XII - wieczna kaplica w
Sainte Chapelle w Paryżu.
Jeszcze więcej wizerunków Boga, prób jego opisania zawiera literatura.
Bardzo ciekawe wyobrażenia ziemskiego życia wcielonego Boga- Jezusa Chrystusa,
ukazują utwory apokryficzne, powstające głównie w epoce średniowiecza. Najsłynniejszym
zabytkiem tego typu jest „Rozmyślanie przemyskie”- ukazujące życie Jezusa i jego Matki.
Twórca dzieła rozbudował wątki znane z Pisma Świętego, by przez to zaspokajać ciekawość
odbiorcy dotyczącą mało znanych epizodów- głównie dzieciństwa Jezusa. Z dzieła wyłania
się obraz Boga podobny jak ten ukazany w Nowym Testamencie, wzbogacony o różne
szczegóły jak na przykład fantastyczne cuda czynione przez małego Jezusa.
Wizerunek Boga- Stworzyciela zawiera utwór J. Kochanowskiego, „Czego chcesz od
nas Panie „.Pieśń jest utworem pochwalnym na cześć Boga- stwórcy, i rządcy świata.
Ukazany jest On jako artysta, który zbudował piękny i doskonały świat, oraz wprawił go w
ruch. Bóg jest łagodny i dobrotliwy, dba o swoje stworzenie, zsyłając wszystko, co jest
potrzebne do życia.
„Z Twoich rąk wszelkie zwierzę patrzy swej żywności
A Ty każdego żywisz w swej szczodrobliwości”
Bóg jest nieograniczony wszechmocny i wszechobecny —„ Koscioł Cię nie obejmie,
wszędy pełno Ciebie” Niczego też nie potrzebuje od człowieka, który zachwycony Jego
potęgą i chwałą, oddaje mu cześć. Wszechmoc i wielkość Boga widoczna Jest w Jego dziele.
Poprzez ukazanie doskonałości i harmonii świata poeta stara się przedstawić wielkość stwórcy
„Tys Pan wszystkiego świata, Tys niebo zbudował
I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował(...)
Za Twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi(...)”
Inny obraz Boga pojawia się w „Rytmach” M. Sępa Szarzyńskiego, poety przełomu
renesansu i baroku. Bóg ukazany jest jako najwyższe dobro i szczęście, całe życie istota
ludzka dąży do osiągnięcia zjednoczenia z Nim. Jednak szczęście to jest bardzo trudne do
osiągnięcia, ponieważ na przeszkodzie stoją pokusy szatana, marności świata i słabość natury
ludzkiej, będące przyczyną jego ciągłych upadków. Stwórca jednak otacza człowieka opieką,
dodając mu siły i mocy do walki. To On staje się nadzieją na zbawienie, bowiem człowiek
sam nie jest w stanie sobie na nie zasłużyć.
„Zbawienia mego nadzieja jest w Tobie!
Ty mnie przy Sobie postaw, a przespiecznie
Będę wojował i wygram statecznie” (sonet IV)
Bóg ukazany w sonetach jawi się jako jedyny dawca szczęścia i pokoju. Poeta
zadziwiony jest ogromem miłości i miłosierdzia Stwórcy. Bóg, choć odwieczny,
nieograniczony i samowystarczalny bardzo potrzebuje miłości człowieka- stworzenia
marnego i nędznego.
„ I od takiego (Boże nieskończony
W sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie
Sam przez się żyjąc) żądasz jakmierz chciwie
Być miłowany i chcesz być chwalony” (sonet II).
Bardzo ciekawy, choć przerażający obraz Boga- Sędziego ukazał J. Kasprowicz w
hymnie „Dies Irae”. Utwór jest poetycką wizją, Sądu Ostatecznego, podczas którego Bóg
osądzi czyny swego stworzenia. Obraz nakreślony przez poetę jest przerażający- umarli
wstają z grobów, cały świat płonie, w morzach i rzekach płynie krew. Podążający na sąd
grzesznicy wzywają miłosierdzia bożego, powołują się na ofiarę Chrystusa, poniesioną dla
zbawienia ludzi.
„O Boże! Ty bądź naszą łaską i obroną! (...)
O Boże miłosierny zmiłuj się nad nami
Niech łaska Twoja winy nam odpuści(...)
O Głowo owinięta cierniową koroną!”
Ludzkość jest pogrążona w grzechach, nawet w obliczu sądu nie może wyzbyć się wzajemnej
Nienawiści. Lecz jest to zarazem ludzkość głęboko cierpiąca. Cierpienie pokoleń wyrażone
jest w symbolicznym obrazie miliardów krzyży wynurzających się spod ziemi. Jednakże Bóg
ukazany jest głuchy na skargi i wołania ludzi, ślepy na ich ból i mękę.
Płaczów i jęków słuchasz niesłyszącym uchem(...)”
„Na mękę wieków patrzysz niewidzącym okiem(...)
Wyrok, który zapada jest okrutny, choć sprawiedliwy- całe stworzenie za swoją grzeszność zostaje unicestwione, ginie w otchłani. Poeta oskarża Boga o taki stan rzeczy. Twierdzi, że to On uczynił człowieka podatnym na zło i grzech, a teraz karze go zagładą..
„Niewiasta z rozpaczliwym krzykiem rodzi dziecię
Ty duszę jego grzech oblewasz hyzopem(...)
Przede mną przepaść zrodzona przez winę
Przez grzech Twój, Boże! Ginę! Ginę! Ginę!”
Obraz Boga ukazany w utworze napełnia grozą. Jest to Sędzia nielitościwy, nieznający
miłosierdzia, nieczuły na ludzką niedole i cierpienie.