Obraz Maryi w literaturze i sztuce średniowiecznej

Matka Boża należała do postaci biblijnych przedstawianych najczęściej i w bardzo różny sposób. Oblicza Boskiej Rodzicielki są rozpięte między patosem a codziennością i zwyczajnością, między szczęściem poczęcia a cierpieniem, wywołanym śmiercią Syna. Postać Maryi miała szczególny status, ponieważ jednocześnie należała do świętej rodziny i była człowiekiem. Uważano ją więc za pośredniczkę spraw ludzkich, zwracano się do niej z prośba o wstawiennictwo u Boga.
Biblia mówi o Matce Boskiej niewiele, jej rola kończy się właściwie wraz z dzieciństwem Jezusa. O jej obecności pod krzyżem , konającego Syna, Pismo Święte tylko wspomina. W mojej pracy udowodnię, iż twórcy średniowieczni starali się te luki w historii jej życia zapełnić. Tak powstawały artystyczne wizje epizodów z życia Maryi ze szczególnym uwzględnieniem wątków pasyjnych.
Pierwszym utworem wymnienionym w mojej pracy będzie "Bogurodzica", jest to najstarszy zachowany polski tekst liryczny."Bogurodzica" to modlitwa błagalna skierowana do Matki Bożej. Porównując ten utwór z innymi o tematyce maryjnej, trzeba zauważyć, ze kreowany tu wizerunek Maryi jest bardzo majestatyczny. Jej postać jest tu traktowana z boską czcią. Ludzie modlą się do niej o pośrednictwo, o poparcie ich próśb u Boga, ponieważ uważają ją za Jego wybrankę, umiłowaną matkę, która jest zdolna wyprosić u Niego łaski. Mimo to Maryja nie wydaje się tu szczególnie bliska zanoszącym modły, przepaść między jej niebieskim bytem a ich ziemską egzystencją jest znaczna i podkreślana przez określanie jej : "Bogiem sławieną" i "zwoleną", czyli sławioną przez samego boga i przez niego wybraną spośród ludzi. Znaczenie "Bogurodzicy" dla polskiej kultury i historii jest niepodważalne. Utwór jest cennym źródłem wiedzy o języku staropolskim, stanowi też bezcenny zabytek polskiej literatury. "Bogurodzica" była pierwszym polskim hymnem, śpiewanym przez rycerstwo przed słynną grunwaldzką bitwą, czemu wyraz dał J. Kawalerowicz w filmowej realizacji "Krzyżaków".
"Lament Świętokrzyski" jest kolejnym przykładem motywu Maryjnego w utworach twórców średniowiecznych. Utwór zaczyna się od słów "Posłuchajcie, bracia miła...", i czasem jest też znany pod takim tytułem, czasem bywa też określany jako "Żale Matki Boskiej pod krzyżem". Ten ostatni najlepiej oddaje treść utworu, ponieważ jest to właśnie liryczny monolog Maryi, która jest świadkiem męczeńskiej śmierci Syna. Tekst stanowi wyrażanie przez Matkę Boską swoich uczuć, swojego cierpienia. Boża rodzicielka czuje się zawiedziona, ponieważ archanioł Gabriel zwiastował jej wielkie wesele, a ona czuje tylko straszny żal, gorycz i ból z powodu męki Jezusa.
Wyraźnej zmianie ulega relacja Matki Boskiej i ludzi. O ile w "Bogurodzicy" to ludzie byli tą stroną proszącą o jej łaskę, o tyle w "Lamencie..." to Maryja prosi ludzi, by ja wysłuchali, by jej współczuli, to do nich zwraca się: "posłuchajcie, pożałuj mię...". Osobiste uczucia, o których mówi Matka Boża, zbliżają ją do ludzi, do ich ziemskich cierpień. W tym utworze to Maryja jest inicjatorką kontaktu z ludźmi, to ona jest stroną potrzebującą, choć jedynym wsparciem, jakiego mogą jej użyczyć ludzie, jest współczucie. Wizerunek Matki Boskiej staje się tu, podobnie jak w innych utworach, ukazujących ją pod krzyżem, bardziej konkretny, a tym samym bliższy ludziom. Maryja jest tu ukazana jako ziemska matka, nie ma cech boskich, przeciwnie jej żal ma w sobie ludzką słabość, prosty człowieczy sprzeciw wobec okrucieństwa Boskich wyroków. Plan Boży, który dopełnia się przez śmierć Jezusa, jest dla matki ciężką próbą, ona cierpi razem z Synem. Ma żal nawet do Archanioła Gabriela, bo obiecywał jej radość, podczas gdy ona czuje tylko ból. Szczególnie nacechowane matczyną czułością są strofy czwarta i piąta. Monolog Maryi budzi współczucie i litość. Widzimy matkę, która traci Syna, jest świadkiem jego męczeństwa i śmierci. W dalszej części utworu cierpienie staje się bardziej ogólne. Śmierć Jezusa nie jest już jednostkową tragedią człowieka, ale upadkiem ludzi w ogóle. Zabicie Zbawiciela to pogrzebanie wartości, które wnosił. Ludzie odwrócili się od Boga.Motyw lamentu Matki Boskiej pod krzyżem konającego Chrystusa, był w średniowieczu wielokrotnie opracowywany. Prawdopodobnie pierwowzorem dla większości średniowiecznych pieśni z serii Stabat Mater, była włoska (napisana po łacinie) pieśń "Stabat Mater Dolorosa", pochodząca z XIII wieku. Monologi cierpiącej matki były nazywane planktami i stanowiły odrębny gatunek liryki religijnej. Obok tematyki pasyjnej motyw Stabat Mater stał się jednym z najpopularniejszych w średniowiecznej literaturze i przeniknął również do innych dziedzin sztuki. Znane są miedzy innymi piety, czyli przedstawienia Matki Boskiej z ciałem Jezusa, najsłynniejszą bodaj rzeźba tego typu jest "Pieta" Michała Anioła.
"Stabat Mater Dolorosa..." to pieśń, która powstała we Włoszech w XIII wieku, jej autorstwo nie jest znane. Pierwsze słowa tłumaczy się: "Stała Matka Boleściwa" , stały się one bardzo popularne w literaturze średniowiecznej, ponieważ utwór ów, spisany po łacinie, był wielokrotnie tłumaczony na inne języki, tak że na polski. Przekładu, bardzo luźnego, na język polski dokonał w XV wieku mistrz Maciej. Jego pieśń, zaczynająca się od słów: "Mocne Boskie tajemności", stanowi utwór pochwalny na cześć Bożej Rodzicielki. Teocentryzm średniowieczny objawiał się silnie zarysowanym religijnym charakterem wszystkich sztuk. Wyraźny wpływ chrześcijaństwa można odnaleźć w ówczesnym budownictwie. Romańskie i gotyckie kościoły obfitują także w przedstawienia Matki Boskiej. Oprócz tzw. piet, popularnym motyw stanowiła Maryja z Dzieciątkiem. Słynny obraz tego typu można odnaleźć w klasztorze na Jasnej Górze. "Najświętszej Maryja Panna z Dzieciątkiem Jezus na ręku" to bodaj najsłynniejszy wizerunek Matki Boskiej polskiego średniowiecza, jego autorstwo nie jest znane, legendarnie , obraz ów przypisuje się św. Łukaszowi Ewangeliście. Wizerunki Madonny z Dzieciątkiem stanowią przeciwny biegun sztuki pasyjnej. Tu Matka Boska jest szczęśliwą matką, piastującą swoje nowonarodzone dziecko. W literaturze motyw ten przejawia się w kolędach, np. w " Chrystus sie nam narodził" z XV wieku. Radosny nastrój towarzyszący ukazywaniu postaci Matki Boskiej, towarzyszy też tekstom wielkanocnym ("Wesoły nam dzień nastał"), choć tam na ogół, jej rola nie jest eksponowana, a także w licznych utworach pochwalnych sławiących jej dobroć, doniosła rolę w dziele zbawienia i urodę ("Mocne Boskie tajemności" czy "Kwiatek czysty, smutnego sierca ucieszenie"). Pochwały Maryi charakteryzują się podniosłym stylem, symboliką biblijną oraz szczególnymi metaforami kwiatowymi i kolorystycznymi.
Z kolei "Kwiatek czysty, smutnego sierca ucieszenie" jest to pieśń pochwalna na cześć Maryi. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że wersja polska jest przeróbką wcześniejszego tekstu łacińskiego, ponieważ znajdują się w niej liczne obce wstawki, sugerujące obcy pierwowzór. Nie ma jednak co do tego pewności, być może jest to oryginalny utwór, autorstwa wysoko wykształconego duchownego, oczytanego i posiadającego dużą biegłość poetycką. Charakterystyczne dla tego nurtu poezji maryjnej jest porównywanie jej do kwiatu. Pieśni rozpoczynających się takim artystycznym zabiegiem można odnaleźć w średniowieczu sporo (np. "Flos florum, o rosa odorifera"..., "Flos de spina procreatur et per florem decoratur...", "Florens rosa sine spinis...", "Flos virginum, Maria...", "Virgo Dei, Genitrix, rosa, lilia..."). to co zwraca uwagę w polskim tekście, to wyliczenie konkretnych gatunków kwiatowych i szerokiej gamy kolorów. Kolorystyka ma tu wyraźne odniesienia symboliczne. Symbolika tego rodzaju w średniowieczu była dość popularna i bardziej czytelna niż dziś. Materiału pomocnego przy jej odczytaniu dostarczają nam inne utwory maryjne w tym wiersze tzw. enumeryczne jak na przykład: "De Nominibus, Salutatorium", "Centinomium", "Laudatorium", "Rosarium". Obecnie nadal popularny w przedstawieniach maryjnych jest motyw róży, lilii czy fiołka.
Przykładami motywów Maryjnych nie były wyłącznie pieśni, malowano również obrazy poświęcone Maryi. Interesujący nas tu obraz, to "Pieta", namalowane przez malarza z Małopolski. Dzieło pochodzi z połowy piętnastego wieku, jest to wizerunek Maryi rozpaczającej nad ciałem martwego Syna, wykonany popularną wówczas technika malowania na drewnie. Jeśli przyjrzymy się kolorystyce obrazu, możemy oczytać z niej symboliczny przekaz. Otóż Matka Boska ubrana jest w szaty czarne obszyte czerwoną tkanina. Taki zestaw barw wyraża żałobę, cierpienie i miłość. Obraz można odczytać też w sposób alegoryczny, gdzie Matka Boska jest uosobieniem niezawinionego cierpienia. Wskazują na to symbole takie jak czarna szata (atrybut Marii Magdaleny) czy broszka w kształcie krzyża s sercem (charakterystyczna dla św. Katarzyny). Poprzez te symbole Matka Boska staje się uosobieniem cierpienia innych kobiet, jej tragedia nie jest jednostkowym zdarzeniem. W przeciwieństwie do "Lamentu świętokrzyskiego" tu postać Maryi jest samotna, nie szuka współczucia, samotnie staje w obliczu własnej tragedii.Wracając do symboliki obrazy, trzeba zaznaczyć, że w sztuce średniowiecznej popularne były umowne znaki odsyłające odbiorców do różnych znaczeń. Ten zabieg był na tyle popularny, że stawał się łatwy do odczytania. Dziś stosujemy nieco inne symbole, więc średniowieczna gra znaczeń może sprawiać nam trudności. warto wiedzieć, że takie symbole jak; cedr libański, róża, diament czy perły, charakteryzowały Matkę Boską. Znajomość reguł alegorycznego ujmowania treści za pomocą sztuk wizualnych pozwalała odczytywać je podobnie jak dzieła literackie. Większość ludzi nie znała pisma, a ręcznie przepisywane księgi stanowiły towar trudno dostępny i drogi, toteż dla wielu ludzi dzieła malarskie i rzeźbiarskie stanowiły podstawę wyobrażeń religijnych. Kościoły zdobiono sakralnymi malowidłami, by urealnić historię biblijną prostym, niepiśmiennym wiernym.
Wynika z tąd, że Maryja, prawda poezji, utrwalająca mowę serca, nie naruszyła w niczym prawdy teologicznej. Jednym słowem Maryja była pewnego rodzaju natchnieniem do różnych przesłań, które chcieli przekazać ludziom poeci lub rzeźbiarze. Pojawia się Ona w wielu utworach, lecz w każdym ma inne znaczenie, co pozwala czytelnikom zobaczenie jej w różnych perspektywach.