Różnorodne ujęcia motywu śmierci w literaturze i sztuce.

Temat: Różnorodne ujęcia motywu śmierci w literaturze i sztuce. Dokonaj analizy wybranych przykładów.

BIBLIOGRAFIA + KONSPEKT:

I. Literatura podmiotu:
• Borowski Tadeusz, Opowiadania, Pożegnanie z Marią, U nas w Auschwitzu, Proszę państwa do gazu, Sara, Warszawa 2004, ISBN: 83-7297-024-6
• Goethe Johan Wolfgang, Cierpienia młodego Wertera, Greg, Kraków 2008, ISBN: 978-83-7327-161-6
• Nałkowska Zofia, Medaliony, Sara, Warszawa 2004, ISBN: 83-7297-499-3
• Pieśń o Rolandzie, Greg, Kraków 2008, ISBN: 978-83-7327-243-9
• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, http://pl.wikisource.org/wiki/Rozmowa_Mistrza_Polikarpa_ze_%C5%9Amierci%C4%85

II. Literatura przedmiotu:
• Auerbach Erich, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, Prószyński i S-ka, Warszawa 2004, ISBN: 83-7255-191-3, s. 185-221
• Burkot Stanisław, Proza 1945-1980, Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984, ISBN; 83-02-01810-4, s. 111-141
• Markiewicz Agnieszka, Szkolny leksykon motywów literackich, Printex, ISBN: 83-86025-03-4, s. 520-535
• Witczak Tadeusz, Literatura średniowiecza, Warszawa 1999, ISBN: 83-06-02646-2, s. 135-137

III. Dzieła malarskie:
• Holbein Hans, Taniec Śmierci

IV. Ramowy plan wypowiedzi
1. Określenie problemu:
Czym jest śmierć? Jak była przedstawiana w zależności od danej epoki i panujących trendów światopoglądowych?

2. Kolejność prezentowanych argumentów:

Średniowiecze:
a) Ważna rola Boga i religijny charakter średniowiecza.
b) Średniowiecze jako epoka śmierci, w której mieszkańców Europy dotykało wiele różnych plag: zarazy, epidemie i wojny.
c) Motyw memento mori oraz wizerunek śmierci – kostuchy w „Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią” (równość wszystkich ludzi wobec śmierci; śmierć potężna i sprawiedliwa).
d) Motyw danse macabre w ujęciu średniowiecznym i na podstawie drzeworytu Hansa Holbeina (śmierć w roli wodzireja zapraszającego ludzi do tańca; śmierć jako taneczny korowód ludzi wszystkich stanów).
e) Ars moriendi w „Pieśni o Rolandzie” (śmierć jest wynikiem prowadzonego życia, czyli jakie życie taka śmierć; konieczność przygotowania się i godnego akceptowania śmierci).

Romantyzm:
a) Śmierć romantyczna wiąże się ściśle z nieszczęśliwą miłością i bohaterską śmiercią za ojczyznę.

b) Samobójcza śmierć na podstawie powieści J. W. Goethego - „Cierpienie młodego Wertera” (śmierć jako wyzwolenie i uwolnienie od cierpień i trudów życia na ziemi oraz ucieczką do lepszego świata).

Współczesność:
a) Śmierć, która łamie zasady etyczne i gwałci prawa człowieka.
b) Śmierć, której wymiar i okrucieństwo prześcignęły wszystkie epoki – na podstawie „Opowiadań” T. Borowskiego (Pożegnanie z Marią, U nas w Auschwitzu, Proszę państwa do gazu).
c) Motyw śmierci w „Medalionach” Z. Nałkowskiej (człowiek traktowany jako rzecz, jako obiekt do przeprowadzania doświadczeń, jako element procesu technologicznego).

3. Wnioski:
a) Rola i znaczenie śmierci w poszczególnych epokach.
b) Śmierć jako aktualny temat w każdej epoce i czasie, w świecie przeszłym, teraźniejszym i przyszłym.


Przykładowa praca

Wstęp:

Już od zarania dziejów śmierć stanowiła dla człowieka wielka tajemnicę, a zarazem istotny temat rozważań zarówno dla zwykłych śmiertelników, jak i dla ludzi wykształconych. Odkąd tylko pojawiło się słowo pisane w Europie, także pisarze na naszym kontynencie snuli rozważania nad jej sensem oraz nad losami człowieka po odejściu z tego świata. Śmierć była zawsze stałym, powtarzającym się elementem ludzkiego życia: raz - wybawicielką od ziemskiego cierpienia, to znów - karą za grzechy albo też tragedią, która zabierała wszystko bez względu na pochodzenie czy status społeczny. W całej loterii jaką jest życie, tylko ona stanowiła pewnik, cel do którego zmierza życie każdego człowieka, pozostawała zawsze stałą wartością w równaniu chaosu wszechświata.

Rozwinięcie:

I.

a) I tak, Jeśli spojrzymy na epokę średniowiecza, zauważymy, że powstające wtedy utwory miały najczęściej charakter religijny. Wynikało to głównie z tego, iż dla ludzi tamtej epoki nie liczyło się życie doczesne, lecz osiągnięcie zbawienia wiecznego. Boga uważano wówczas za najwyższą władzę i wartość, należało się go bać i odczuwać przed nim niezmiennie respekt. Ludzie zdawali sobie sprawę ze śmiertelności, co skłaniało ich do refleksji na ten temat. Odzwierciedleniem tego było ukazywanie śmierci nie tylko w literaturze, ale i w sztuce. Mimo, iż śmierć była końcem życia na ziemi, wierzono, że daje ona początek lepszego i doskonalszego życia wiecznego.

b) Średniowiecze było epoka, w której człowiek najczęściej żył krótko, bo częste plagi (w tym różnorakiego rodzaju wojny, zarazy i epidemie) dziesiątkowały ludność. Śmierć była wtedy na porządku dziennym, obcowało się z nią niemal bez przerwy, dlatego też próbowano poznać zarówno ją, jak i prawa, którymi się rządziła, a wszystko po to, by moc się samemu do niej przygotować.

c) Memento mori - czyli pamiętaj o śmierci - to najpopularniejsze hasło głoszone przez ówczesnych pisarzy, którzy fascynowali się tym motywem.

Dobrym przykładem tego jest anonimowa "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią". Jest to forma dialogu jaką podejmuje człowiek z upersonifikowaną śmiercią. Wiersz przedstawia wręcz makabryczny i odrażający obraz śmierci. Przedstawione tu wyobrażenie śmierci to rozkładające się ciało kobiety-kościotrupa, bez niektórych części ciała( tj. nosa, warg) postać jest prawie naga, przepasana jedynie białą chustą, z oczu spływa jej soczyście czerwona krew, przeraźliwie zgrzyta zębami i patrzy srogim okiem na Polikarpa. Nieodzownym atrybutem śmierci jest kosa, którą trzyma w ręku. Śmierć jest przedstawiona jako wszechwładna i sprawiedliwa potęga, wobec której wszyscy ludzie niezależnie od pochodzenie, swego majątku, czy stanowisku stają się sobie równi.

d) Innym wątkiem poruszonym także w „Rozmowie…” jest taniec śmierci, słynny ,, Dance macabre". Jest to motyw wspólny dla wszystkich średniowiecznych utworów, w których podjęto temat umierania. Śmierć, która pełni rolę wodzireja, zaprasza do tańca wszystkich, niezależnie od pozycji społecznej, posiadanych bogactw czy wpływów. Ta alegoria miała uzmysłowić ludziom wzajemną równość w godzinie śmierci oraz wywoływać lęki skruchę.

*Motyw ten inspirował również twórców sztuki, przykładem może tutaj być cykl drzeworytów Hansa Holbeina Danse macabre. Śmierć nie krąży tutaj co prawda w koło, jak to bywało w średniowieczu, jednak została ukazana jako towarzyszka i władczyni wszystkich stanów. Zazwyczaj pojawia się w ręku z klepsydrą bądź czaszką będącymi symbolami przemijania. Nierzadko przygrywa ona do tańca swoim ofiarom.


e) W czasach średniowiecza istniało również przekonanie, że śmierć człowieka uzależniona jest od jego sposobu życia, czyli ludzie uczciwi powinni umierać lekko, zaś źli w mękach i cierpieniu. Sztuka umierania czyli ars moriendi ( to kolejny charakterystyczny motyw tego okresu), który pojawia się w legendzie pt. ,,Pieśń o Rolandzie". W utworze tym pokazano jak człowiek powinien przygotować się do nadejścia śmierci, tak aby godnie umrzeć jako chrześcijanin. Śmierć tutaj nie jest czymś strasznym, lecz przyjmowana jest heroicznie jako coś nieuniknionego i naturalnego.
Roland był ideałem rycerza średniowiecznego. W hierarchii jego wartości czołowe miejsca zajmują: Bóg, ojczyzna oraz wierność królowi. Pomimo wszelkich cierpień bohater nie dramatyzuje i nie boi się tego nieodwracalnego momentu, czeka na niego z największym spokojem. Wdrapuje się na pagórek, aby być bliżej Boga, robi rachunek sumienia i prosi Go o przebaczenie, oddaje Mu swą rękawicę czyniąc się w ten sposób Jego wasalem, co jest dowodem prawości i odwagi, czym zasłużył sobie na wieczną chwałę i zbawienie.


II.

Z odmienną wizją śmierci spotykamy się w epoce romantyzmu. Najbardziej charakterystyczne dla tej epoki literackiej wizje śmierci wiążą się odpowiednio: z nieszczęśliwą miłością oraz z bohaterską śmiercią w służbie ojczyzny. Romantycy traktowali bowiem śmierć jako lekarstwo na ból, jaki powoduje ciężki, ziemski żywot. Traktowali oni śmierć jako ucieczkę do lepszego świata.

Najbardziej wyrazisty przykład takiej śmierci, czyli ściśle związanej miłością, spotykamy w powieści Goethego - "Cierpienia młodego Wertera". Centralna postać utworu - Werter, to charakterystyczny dla doby romantyzmu wrażliwy i uczuciowy samotnik. Jego wizja ludzkiego życia jest niezwykle przygnębiająca i pesymistyczna: człowiek w swoim życiu jest skazany na samego siebie, jest sam dla siebie więzieniem, z którego nie ma ucieczki. Pogrążony w melancholijnych i ponurych rozważaniach bohater odkrywa jednakże piękno i urodę świata uosobioną w pięknej Lotcie. Nieszczęśliwie zakochuje się w niej, mimo iż wie, że jest już zaręczona. Niemożność połączenia się z ukochana osobą i związane z tym cierpienia czynią jego życie piekłem, z którego jedynym wybawieniem okazuje się samobójcza śmierć. W tym przypadku śmierć jest również lekarstwem na odczuwany przez Wertera bezsens życia i związany z nim "ból istnienia".


III.

a) Także w literaturze polskiej XX wieku motyw śmierci pojawia się wielokrotnie. Wpłynęły na to tragiczne wydarzenia II wojny światowej, gdzie łamano wszelkie zasady etyczne i pogwałcono podstawowe prawa człowieka. Jest to niewątpliwie okres który odegrał ważną rolę w historii ludzkości. Rozgrywające się w nim wydarzenia nauczyły nas wiele o tym, do czego prawdziwie zdolny jest człowiek w ekstremalnych sytuacjach, które decydują o jego życiu lub śmierci.


b) Do grona poetów żyjących w tym właśnie ciężkim okresie wojny i totalitaryzmu należy Tadeusz Borowski. Na własnej skórze odczuł on ból egzystencji w lagrach hitlerowskich. Swoje doświadczenia opisał w zbiorze opowiadań „Pożegnanie z Marią”. Ukazują one obraz śmierci w wymiarze, jakiego ludzkość dotychczas jeszcze nie widziała.

Głównym celem tych opowiadań jest ukazanie realnego życia jakie odbywało się w obozach koncentracyjnych. Przymusową pracą, głodem, zastraszeniami oraz śmiercią, totalitaryzm wywierał na ludziach taką presję, że świat w lagrach często nazywany „innym światem” , spowodował dehumanizację człowieka. W opowiadaniach Tadeusza Borowskiego zatytułowanych Proszę państwa do gazu uśmiercanie ludzi ma charakter procesu produkcyjnego.

Oto przykładowy cytat:
Gdy na obozową rampę przyjeżdżał kolejny transport towaru (ludzi), specjalne komando segregowało ludzi na tych, którzy mogą się jeszcze do czegoś przydać, i na tych, których od razu należy unicestwić.

Śmierć w opowiadaniach Borowskiego zyskuje także nowy sens - może być wynikiem loterii.
W opowiadaniu "U nas, w Auschwitzu" ukazana jest zależność ludzkiego życia od humoru esesmana. „Opowiadania” Tadeusza Borowskiego to zebrane doświadczenia autora, przedstawione jako życiorys młodego człowieka z jego pokolenia. To stopniowe dojrzewanie do znużenia śmiercią. Najpierw łapanki, po których w okolicznościach giną znajomi, potem wywózki do getta, gdy wiadomo już na pewno, czym się one kończą, aż do obozu śmierci. Bohater, zdaje się, zna już śmierć dość dobrze. Dopiero tutaj przekonuje się, jak się bardzo mylił. Poznaje cały proces, którego końcowym etapem jest śmierć w komorze gazowej. To także opis śmierci wyższych ludzkich uczuć. Tylko w jednym momencie autor na chwilę zdaje sobie sprawę, co się z nim stało, jak nisko upadł. Nijak się taka śmierć ma do śmierci za ojczyznę, śmierć z miłości czy dla idei. Ci ludzie nie mają za co umierać, więc czepiają się kurczowo życia. Tylko słabsi poddają się jej w głębokiej rezygnacji. Ta śmierć jest niezasłużona, upodlona, zwierzęca. A więc ludzie reagują na nią jak zwierzęta.

c) Podobnie, szczególnie poruszający i szokujący obraz śmierci okrutnej pojawia się w książce Zofii Nałkowskiej "Medaliony". Każde z 6 opowiadań zawiera w sobie opis osobistych spotkań ze śmiercią. W jednym z nich, zatytułowanym "Profesor Spanner" czytamy relację młodego człowieka, który brał udział w produkowaniu mydła z ludzkich ciał. Tutaj, jeszcze bardziej dobitnie niż w opowiadaniach T.Borowskiego, śmierć to po prostu jeden z etapów procesu technologicznego; zjawisko, które dostarcza surowca nazistowskiemu przemysłowi: "W Niemczech, można powiedzieć, ludzie umieją zrobić coś z niczego..." Ludzkie życie nie ma tu żadnej wartości, dopiero po śmierci człowiek staje się potrzebny, bo staje się materiałem, potrzebnym do produkcji. Gdy do powyższych wniosków dodamy całkowicie obojętną i nieczułą postawę relacjonującego chłopca, otrzymamy szokujące i wstrząsające świadectwo spustoszenia, jakiego dokonuje w psychice człowieka totalitarna ideologia.

Śmierć pokazana w utworze Nałkowskiej nie ma już nic ze swojej tajemniczości czy też nadprzyrodzonego charakteru. Nierozerwalnie wiąże się z cierpieniem, poniżeniem i ludzkim okrucieństwem. Doświadczenia II wojny światowej - zagłada milionów ludzi w obozach koncentracyjnych i łagrach całkowicie przekształcił jej wizerunek. Śmierć z "Medalionów" nie ma nic wspólnego ze średniowiecznym ars moriendi czy chwalebnym odejściem do Królestwa Niebieskiego. Jest ona okrutna i nieludzka.


Zakończenie:

Przedstawione przez ze mnie przykłady obrazują odmienne wizje i wyobrażania śmierci. Rola i znaczenie, jaką śmierć pełniła w poszczególnych wiekach jest różna. Zależy w dużej mierze od aktualnych wydarzeń historycznych oraz dominujących w danej epoce nurtów filozoficznych. Obraz śmierci ewoluuje: raz jest ona kobiecym szkieletem z kosą, który wiedzie w zaświaty każdego człowieka, raz jest bramą do lepszego i szczęśliwszego życia, kiedy indziej zaś - uwolnieniem od trosk i cierpienia. W literaturze wojennej i obozowej zawsze towarzyszy jej ogromne cierpienie i okrucieństwo.
Nie ulega wątpliwości, że temat ten zawsze był i będzie obecny w literaturze i kulturze. Zawsze będzie interesował człowieka, bo któż z nas jest obojętny na zagadnienie śmierci? I chociaż często boimy się jej i nie jesteśmy pewni tego, co czeka nas po odejściu z tego świata, to jednak wciąż o niej myślimy. Nie możemy uwolnić się od niej, gdyż pewne jest, że kiedyś przyjdzie moment, gdy i nas zaprosi do swojego tańca.