Kształtowanie i rozwój osobowości dzieci i młodzieży

Pojęcie osobowości


Część definicji to typowe definicje operacyjne zawierające umowne określenia pojęcia osobowości adekwatne do opracowanych narzędzi. Inne można nazwać definicjami opisowymi; mają one bowiem charakter opisującego wyliczenia elementów konstytutywnych osobowości. Jeszcze inne to definicje dyskryminacyjne – ich autorzy usiłują określić za ich pomocą to, co stanowi wyróżniającą cechę osobowości jako takiej, wskazać na jej specyficzną organizację, dynamizm, pełnione funkcje.

Szczegółowa treść definicji zależy od orientacji filozoficznej i psychologicznej autora. Spotykamy określenia „metafizyczne”, normatywne (czy tzw. pedagogiczne) i empiryczne w ściślejszym tego słowa znaczeniu. Wszystkie one zawierają przy tym pewne cechy wspólne, mianowicie akcentują, iż osobowość to jakaś całość, jedność niepowtarzalna będąca indywidualnym sposobem istnienia jednostki.

Według „Słownika Encyklopedycznego Edukacji Obywatelskiej” osobowość to :
1)zbiór względnie stałych, charakterystycznych dla danej jednostki cech i właściwości, które wyznaczają jej zachowania i pozwalają odróżnić ją od innych;
2) zespół warunków wewnętrznych wpływających na sposób, w jaki człowiek przystosowuje się do otoczenia;
3) zespół psychologicznych mechanizmów: np. tożsamość, mentalność, potrzeby, postawy, inteligencja, uznawane wartości, które powodują, że człowiek jest zdolny do kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe.

Zagadnieniem osobowości zajmowali się m. in.: S. Freud, C.G. Jung G.W. Allport, H. Murray, G. Murphy, E.R. Gurthie, J. Dollard, N. Miller, G. Kelley, C. Rogers i inni.
Zaś według Wikipedii Osobowość – to charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno – przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje.
Osobowość kształtowana jest przez całe życie, szczególnie w okresie dzieciństwa oraz młodości poprzez wpływ bodźców zewnętrznych w procesie socjalizacji, a także własnej aktywności jednostki. Istotną rolę odgrywają tu również wrodzone cechy biofizyczne.
Rozumienie, struktura i znaczenie osobowości w procesie egzystencji dla procesów życia
Istnieje głębokie przekonanie, że treść czy istota struktur osobowości kształtowana jest w procesie interakcji człowieka z otoczeniem, zachodzącym w ciągu całego jego życia. Teoretycy osobowości powiązani z poglądem materialistycznym, niezależnie od konkretnych rozwiązań odnośnie do struktury i rozwoju osobowości, podzielają pogląd, że osobowość kształtuje się wyłącznie w działaniu. Należy traktować ją jako wynik działalności ludzkiej oraz jako produkt warunków społeczno - historycznych. Psychologowie osobowości nie ignorują jednak faktu, że ludzie różnią się między sobą pod względem wielu cech zachowania , które już nie można uznać za zjawiska fizjologiczne, i które trudno jeszcze uznać za zjawiska osobowości. Zrodziło się szereg nowych koncepcji traktujących o dynamicznym aspekcie osobowości, czy o wymiarze intensywności zachowania, pojawiła się koncepcja poszukiwania doznań i stymulacji oraz siły układu nerwowego.
Najnowsze ujęcia dotyczące osobowości akcentują, że wprawdzie cechy biofizyczne człowieka i zewnętrzne oddziaływanie są podstawą osobowości, ale jej nie determinują. Natomiast decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości ma aktywność samej jednostki. Od kilku lat szczególnie cenioną koncepcją, wykorzystywaną do opisu osobowości jest tzw. "Wielka Piątka". Osobowość wyznacza pięć czynników, są to: neurotyczność, ekstrawersja, otwartość, ugodowość i sumienność. Osobowość jest czymś w rodzaju herbaty zaparzanej z mieszanki pięciu różnych gatunków. Każdy z nich jest obecny w suszu herbacianym i decyduje o innych właściwościach herbaty: jeden o jej kolorze, drugi o zapachu, trzeci o aromacie; w zależności od tego, który składnik dominuje, a który jest szczątkowy, zmienia się jej koloryt, smak i zapach.
Neurotyczność decyduje o sprawności w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi, o podatności na doświadczanie "trudnych" emocji takich jak: lęk, smutek, wrogość. Wysoka neurotyczność sprzyja trudnościom adaptacyjnym, utrudnia radzenie sobie ze stresem, zwiększa podatność na doświadczanie lęku, agresji, depresji. Niska neurotyczność sprzyja zrównoważeniu, radzeniu ze stresem, stabilności samooceny.
Składnik ekstrawersji decyduje o jakości i intensywności relacji interpersonalnych i nastawieniu do innych ludzi, a także o wigorze, energii życiowej, zapotrzebowaniu na działanie i aktywność, poszukiwanie wrażeń. Gdy poziom ekstrawersji jest niski oznacza to pojawienie się introwersji. Introwertyk przejawia skłonność do unikania licznych, częstych relacji społecznych, ma zapotrzebowanie na samotność (z wyboru), ogranicza stymulację. Trzeci składnik to otwartość poznawcza decydująca o gotowości do przyjmowania nowych doświadczeń, idei, wartości, koncepcji. Osoby o niskiej otwartości wolą trzymać się znanych konwencjonalnych sposobów, zasad, pomysłów.
Czwarty składnik to ugodowość, wpływająca na przekonania, nastawienie i działania w relacjach społecznych. Wysoka ugodowość wyraża się zaufaniem do innych, prostolinijnością, skromnością, czasami skłonnością do ustępowania i poświęcania się. Osoby takie w odbiorze innych są jednoznaczne, przewidywalne i życzliwe co sprawia, że wytwarzają aurę bezpieczeństwa .W ich obecności znika obawa przed "wykolegowaniem" i wykorzystaniem. Osoby o niskiej ugodowości nie traktują innych ze specjalną atencją, chętnie wykorzystują ludzi, bez ich wiedzy, do swoich celów, manipulują i też zgodnie z własnym postępowaniem nie ufają innym. Z niezrozumieniem, a często też ze zdziwieniem mogą śledzić łatwe wzruszanie się tych pierwszych w kontakcie z kimś doświadczonym przez los opuszczonym, zrozpaczonym.
Piąty wymiar to sumienność, pozwalająca prognozować aktywność zawodową i szkolną. Wysoka sumienność rokuje sukcesy szkolne i zawodowe, ponieważ ujawnia się jako odpowiedzialność, wytrwałość w dążeniu do celu, rozwaga w planowaniu i podejmowaniu nowych zadań, a także uporządkowanie czasami przechodzące w perfekcjonizm. Niska sumienność oznacza przeciwieństwo wymienionego i generalnie skłonność do wygodnictwa i lenistwa.
Opisane wymiary można odnaleźć w każdej osobie, zaś o jednostkowej niepowtarzalności decyduje ich kompozycja.
Aczkolwiek można mieć wrażenie, że niektóre z tych właściwości są dobre, a inne gorsze, to tak naprawdę każda kompozycja cech ma swoje nie zastępowalne plusy i możliwe słabości w zależności od sytuacji, w której człowiek się znajduje.
Osoba sumienna, ale równocześnie z wysoką neurotycznością będzie prawdopodobnie ceniona zawodowo za swój profesjonalizm i niezawodność, ale jej subiektywne odczucie ponoszonych kosztów (przeżywanie lęków, zamartwianie się, często paraliżująca obawa) będą tak znaczne, że satysfakcja z osiągnięć stanie się mieszanką radości i żalu, może poczucia krzywdy.
Rozwój osobowości dzieci w wieku 7-10 lat
Kształtowanie się podstawowych struktur osobowości przypada na wiek przedszkolny. Jednak wiele ważnych elementów buduje się dopiero w okresie późnego dzieciństwa.
Trzonem osobowości jest obraz samego siebie. Pierwszym elementem tworzenia się obrazu siebie jest pojawienie się świadomości własnej osoby. Miarą tego faktu jest rozpoznawanie własnego odbicia w lustrze lub obrazu na fotografii. Dzieje się to zwykle około 2 roku życia. W okresie przedszkolnym dziecko zaczyna odkrywać własną płeć, sprawności i umiejętności. Jednak trzeba powiedzieć, że samowiedza (wiedza o sobie) w okresie przedszkolnym to zwykle zbiór sądów o charakterze opisowym, dotyczących zazwyczaj wyglądu, posiadanych rzeczy i umiejętności, dopiero pod koniec tego okresu pojawiają się pierwsze sądy wartościujące i opinie o tym, jaki powinienem być. Poszczególne sądy są również nietrwałe i nie są powiązane ze sobą (nie stanowią systemu).
To właśnie w okresie wczesnego wieku szkolnego dochodzi do bardzo ważnego momentu w kształtowaniu się wiedzy o sobie lub, jak mówią psychologowie, "struktury Ja". Sądy i poglądy o sobie zaczynają łączyć się ze sobą i tworzyć związki. Obraz siebie zaczyna zmieniać się i staje się bardziej zróżnicowany. Dziecko opisując się powie już nie tylko jak wygląda i co ma, ale również jaki jest i jaki być powinien. Ważnym elementem obrazu siebie staje się samoocena, ona to determinuje rozwój wielu innych struktur i ma znaczący wpływ na aktywność naszego dziecka.
Ludzie, którzy mają prawidłowe poczucie własnej wartości:
* wierzą w swoje wartości i zasady
* nie martwią się zbytecznie o to, co było, jest lub będzie
* wierzą, że potrafią dać sobie radę nawet w obliczu trudności
* czują się równi innym ludziom
* potrafią szczerze cieszyć się pracą i zabawą
* wrażliwi na potrzeby innych.
Również ważnym elementem rozwoju osobowości, bardzo charakterystycznym dla dziecka w wieku wczesnoszkolnym, jest rozwój i kształtowanie się zainteresowań. Nazywamy tak względnie trwałe dążenia do poznawania otaczającego nas świata. Przybierają one postać ukierunkowanej aktywności poznawczej o określonym nasileniu i przejawiają się w selektywnym stosunku do otaczających nas zjawisk. Rozwój zainteresowań zależy od płci, zdolności, środowiska społecznego, oddziaływań szkoły i gromady.
Istotne dla rozwoju osobowości dziecka jest również to, że w wieku wczesnoszkolnym staje się ono członkiem formalnych grup rówieśniczych, niekiedy nawet wielu takich grup. Dlatego ważne są umiejętności komunikacyjne, od nich zależy nawiązywanie kontaktów i znalezienie swego miejsca w grupie. Wielu uczniów klas młodszych ma z tym duże problemy. Bardzo niebezpieczna jest tu sytuacja dziecka odrzucanego - takie dziecko jest nie lubiane, rzadko wybierane do zabaw. Często ten brak społecznej akceptacji rodzi również brak akceptacji ze strony dziecka, co owocuje wszczynaniem przez nie kłótni i bójek. Dzieci odrzucone często mają zaburzone poczucie własnej wartości (samoocenę), niekiedy sobie przypisują winy wszelkich niepowodzeń, nawet takich, na które nie miały żadnego wpływu.
Elementem sprzyjającym rozwojowi jest pojawienie się przyjaźni. W późnym dzieciństwie jest to związek oparty już na wzajemnym zaufaniu i udzielaniu sobie pomocy. Przyjacielem staje się ze względu na to, jakim się jest, a nie co się ma. Przyjaźń nie zależy też już tylko od wspólnych zabaw czy też cech zewnętrznych, ważnym elementem mogą być np. wspólne zainteresowania lub podobieństwa cech osobowości. Z czasem związki przyjacielskie dzieci staną się coraz trwalsze.
Warto też podkreślić, że rozwojowi osobowości nie sprzyja:
* rywalizacja i współzawodnictwo, zwłaszcza takie, w którym podkreśla się kto przegrał
* przewaga kar nad nagrodami
* nadmierna dyscyplina oparta na władzy a nie zrozumieniu
* nieuzasadnione faworyzowanie i nagradzanie.
Rozwój osobowości w okresie szkolnym
Około 12 roku życia rozpoczyna się faza pokwitania, a następnie dojrzewania. Zewnętrzna sytuacja dziecka nie zmienia się zasadniczo. Wzrastają jedynie stawiane przed nim wymagania, rozszerza się krąg doświadczeń oraz pole aktywności, tworzą się coraz ogólniejsze koncepcje rzeczywistości i samodzielnego obrazu samego siebie.
Ustala się poczucie tożsamości, wzrasta świadomość samego siebie, własnych stanów, potrzeb, dążeń. Wytwarza się wewnętrzna motywacja do walki z trudnościami, wzrasta zdolność do mobilizacji. Uwewnętrznione reguły moralne sprzyjają uspołecznieniu, pojawia się altruizm, wydoskonalają relacje z otoczeniem. Wzrasta poczucie własnej odrębności, zainteresowanie własną przyszłością.
Na tym tle szczególnie ostro i wielostronnie zaznacza się kryzys dojrzewania. Dochodzi do licznych konfliktów z otoczeniem i z samy sobą. Młodzież nie potrafi zapanować nad bogactwem popędów i uczuć (dominuje racjonalizm moralny), poszukuje swojej drogi życiowej, powołania. „Ja” jest w dużej mierze intencjonalne, ukierunkowujące. Jednostka wyraźnie wyodrębnia się od innych i, świadoma tego, odczuwa potrzebę wyrażania się na zewnątrz, zmieniania zastanego świata zgodnie z własną hierarchią wartości.
Wybrane (własne) wartości stają się odtąd główną zasadą regulacji zachowań, środkiem osiągania przez „ja” wewnętrznej integracji wszystkich dynamizmów jednostki. Zaakceptowane wartości, cele i ideały (czy też modele idealne „ja” i otoczenia) uzyskują priorytet pośród dynamizmów psychicznych. Wyznaczają dalekosiężną strategię życia – określają dalszy rozwój osobowości.
Odwieczne pytanie - czy rozwój osobowości kiedyś się kończy, a jeżeli tak to kiedy? Przyjęło się uważać ludzi 25 letnich z a dojrzałych, ale tak naprawdę, rozwój ich osobowości nie został zakończony. Położone zostały fundamenty pod pełnię osobowości danego człowieka. Korzystając z wiedzy empirycznej, można stwierdzić, z całą pewnością, że istnieją ludzie, których rozwój kończy się wraz ze śmiercią, jednostki aktywne do ostatnich chwil swego bytowania, uczące się coraz nowych rzeczy i ciągle poszukujące. Ich osobowość została w pewien sposób ukształtowana, ale nierozsądkiem byłoby stwierdzenie, że jej rozwój został w określonym momencie zakończony. Osobowość, o ile jej kształt nie jest wynikiem choroby, jest elastyczna, chłonna, ciągle zmieniająca się, tak pod wpływem czynników środowiskowych jak i nowych potrzeb, doznań i doświadczeń. Człowiek nigdy nie jest skończony, rozwija się przez całe życie, a zmiany, choć może nie zawsze łatwo zauważalne dla otoczenia, zachodzą.









Literatura
Maria Chłopkiewicz, Osobowość dzieci i młodzieży
Sabina Guz, Rozwój i kształtowanie osobowości dzieci w okresie wczesnoszkolnym
Słownik Encyklopedyczny Edukacji Obywatelskiej
Wikipedia