Od kolonializmu do nazizmu

Str 1-11
WYKŁADY Z HISTORII POWSZECHNEJ
XX – wieczna Francja jest konsekwencją sprawy Dreyfusa;
1898 – wojna hiszpańsko – amerykańska – najważniejsze wydarzenie dla USA, które zapoczątkowało ekspansję kolonialną USA;
Wielka Brytania to przede wszystkim stabilizacja, ale i dochodzenie do głosu ludzi powszechnych, obniżenie roli arystokracji, która zasiadała w Izbie Lordów, zwiększenie funkcji Izby Gmin i ciągłe obniżanie roli Izby Lordów.
Rosja XX w. to konsekwencje rewolucji 1905 i 1917 r.; zmiana społ., ale nie byłoby rewolucji 1917 bez rewolucji 1905 (podkreślał to sam Lenin).
I wojna światowa była inna niż wszystkie poprzednie, gdyż następowały przemiany na świecie, dlatego też aby poznać historię powszechną XX w. należy studiować ją od 1871 r;
PRZEDMIOT BADAŃ – 1871 – 1989
KOLONIALIZM
Kolonializm to podbój, zabór uzależnienie i eksploatacja krajów zamorskich.
Algieria była najważniejszą kolonią Francji, która podzielona na trzy departamenty stanowiła część Francji.
Kolonializm – zbiór doktryn dotyczących podboju ziem zamorskich.
1871 – rozpoczyna się nowy, kolejny wyścig kolonialny, który został wcześniej zastopowany w 1776 po ogłoszeniu niepodległości przez USA i później wyzwolone kolonie hiszpańskie Ameryki Płd.

Kiedy rozpoczął się nowy wyścig, głównym zainteresowaniem stała się Afryka. W ciągu 30 lat cała Afryka oprócz Etiopii i Liberii została skolonializowana przez Europę.
Główną przyczyną kolonializmu były przyczyny gospodarcze. Wielka Brytania – najbogatszy kraj XIX w. zbierał ogromne zyski ze swych kolonii.
Przyczyną kolonializmu było także rozładowanie ludności, której przyrost w Europie powodował przeludnienie.
Równie ważne były względy militarne, jak w przypadku Wielkiej Brytanii: Malta, Cypr na Morzu Śródziemnym, Kanał Sueski, Somali, Indie i Singapur to typowe militarne kolonie Wielkiej Brytanii.
Ważne także były względy prestiżowe. Niemcy, jako że z powodu początkowego braku chęci do zdobywania kolonii przez Bismarcka, a także w konsekwencji zbyt późnego wystartowania w tym wyścigu, posiadały kolonie niegospodarne.
Na kolonizację wpłynęły względy ideologiczne (biały człowiek).
Największe imperium stworzyli Brytyjczycy, posiadali ok. ¼ całego świata, najważniejszą brytyjską kolonią były zdecydowanie Indie.
Francuzi z kolei zdobyli najwięcej kolonii po 1871, toteż byli drugą potęgą. Zdobyli bowiem największą część Afryki, którą podzielili na Afrykę Płn. i Afrykę Czarną.
Spotkanie Francuzów z Brytyjczykami w Faszadzie 1898 było końcem kolonizacji Afryki przez Francuzów, jako że oni wówczas bardziej przejmowali się sprawą Dreyfusa. Dlatego też w 1904 w porozumieniu Francuzi uznali wpływy brytyjskie w Sudanie i Egipcie.
Trzecim imperium kolonialnym stanowiło imperium niemieckie zajmujące ok. 3 mln km 2.
Włosi zajmowali małe kolonie afrykańskie bez większych rezultatów. Przegrali m.in. w walce o Etiopię z miejscowym ludem w słynnej bitwie pod Aduą.
Zaskoczeniem dla świata była jedna kolonia belgijska, która obejmowała ok. 2 mln km2 i była najbogatszą kolonią afrykańską (Kongo w Afryce Środkowej); polityka Leopolda II w Kongo (króla Belgii).
Holandia to przede wszystkim Indie holenderskie, czyli dzisiejsza Indonezja.
Portugalia i Hiszpania to państwa, które odchodziły od kolonializmu.
Ponadto Szwecja i Dania miały jeszcze niewielkie kolonie (wyspy i półwyspy).
Niespodziewanie Polska wystąpiła z pretensjami do Madagaskaru, jednak nie osiągnęła rezultatu, z kolei prawnie jako że Kurlandia była lennem Polski, polska miało prawo do małej wyspy na Morzu Karaibskim Toga, którego jednak nie wykorzystała, tak więc Polska pozostała bez kolonii.
I WOJNA ŚWIATOWA
Jak wśród polityków wojna wywoływała obawy i lęk, tak wśród ludności entuzjazm. Było to przyczyną tego, że ludzie myśleli, że ich sytuacja się odmieni w wyniku wojny, że będzie to wojna dżentelmenów. Być może miało też znaczenie to, że ludzie byli młodzi i nie pamiętali żadnej wojny.
Entuzjazm skończył się jesienią 1914 r. kiedy było zimno i mokro, większość umierała na zapalenie płuc niż w wyniku działań militarnych, pojawił się problem dezercji.

Wojna okazałą się totalną, nieograniczoną wojną podwodną stosowaną przez Niemców (zatapianie okrętów wojennych, pasażerskich, handlowych), nowe rodzaje broni, wyjątkowo okrutna wojna (karabin maszynowy).
1) 1915 pod Cruz niemieckie karabiny wystrzelały ponad 200 tys. Żołnierzy;
2) gaz – 21-IV-1915 pod Ypres użyty po raz pierwszy (chlor); 1 mln 300 tys. żołnierzy w sumie zostało zagazowanych podczas całej I wojny światowej;
3) czołg – miotacze ognia doprowadziły do wytworzenia pierwszych czołgów 15-IX-1916 – użyte po raz pierwszy 2-XI-1916;
4) samolot – głównie w celu zwiadowczym, później zaczęto mocować karabiny, piloci zrzucali granaty, dopiero później mocowali bomby;
5) okręty podwodne – pierwszy raz stosowane na taką skalę;
bitwa pod Kaporem – najważniejsza bitwa na froncie włosko – austriackim;
1915 – lądowanie Brytyjczyków na Galipoli;
NIEMCY
1. Jaka była specyfika państwowości Niemiec na przestrzeni wieków?
2. Jak wyglądała sytuacja polityczna w Europie po 1815? Jaka była kondycja wielkich mocarstw?
3. W jakich okolicznościach doszło do zjednoczenia Niemiec? (Związek Reński, Niemiecki, Celny, Północnoniemiecki – jaką rolę każdy z tych związków odegrał w procesie jednoczenia się Niemiec?)
4. Rola Bismarcka w zjednoczeniu Niemiec.
5. Polityka zewnętrzna i wewnętrzna Bismarcka po 1871.
6. Ocenić rządy osobiste Wilhelma II (Welt politik).
NIEMCY 1871 – 1914
Rola Bismarcka w zjednoczeniu Niemiec.
- Otto von Bimarck (ur. 1815 – 1898) został powołany na stanowisko kanclerza Prus przez króla Wilhelma za namową ministra wojny Albrechta von Roona 24-IX-1862 (pełnił tą funkcję do 1890, od 1871 jako kanclerz Niemiec);
- Interes dynastii i państwa pruskiego był dla niego ważniejszy niż sprawa Niemiec, ale piastując stanowisko posła pruskiego w Radzie Związku Niemieckiego w latach 1850 – 1858 spostrzegł, że celem Austrii jest niedopuszczenie do zjednoczenia Niemiec, a także systematyczne upokarzanie Prus, w związku z tym po objęciu stanowiska premiera najważniejszą sprawą dla Prus jest zjednoczenie Niemiec;
- 30-IX-1862 w komisji budżetowej Sejmu Bismarck zapowiedział, że zjednoczenie Niemiec może jedynie się dokonać „krwią i żelazem”, ponad to postanowił rządzić bez budżetu pobierając jedynie uchwalone podatki;
- Bismarck w swojej drodze do zjednoczenia miał tyle łatwiejsze zadanie (niż w latach 1849 – 50), gdyż nie musiał obawiać się Rosji oraz wszelkiego poparcia Rosji dla Austrii (poróżnienie Rosji i Austrii po Wojnie Krymskiej oraz porażka Rosji w tej wojnie osłabiły ją, a także zaczęły erę reform, ponad to wybuch powstania styczniowego w Polsce umocnił solidarność prusko – rosyjską; Bismarck udzielił poparcia Rosji zawierając z nią 8-II-1863 konwencję za pośrednictwem generała Gustawa von Alvenslebena);
- Po zdobyciu Holsztynu i Szlezwiku przez Prusy i Austrię od Danii 1864 zaczęły się nieporozumienia miedzy Austrią i Prusami; 1-VI-1866 rząd austriacki postanowił zwołać Sejm Holsztyński, aby zdecydował o losach swego kraju, oraz do Sejmu Związku Niemieckiego o uregulowanie kwestii jego przyszłości, Bismarck uznał to za pogwałcenie zasady o współdecydowaniu w sprawie Szlezwiku i Holsztynu i 7-VI-1866 wojska pruskie wkroczyły do Holsztynu;
- Jednocześnie Bismarck domagał się usunięcia Austrii ze Związku Niemieckiego i uznania przewodnictwa Prus w Niemczech płn. oraz Bawarii w płd.;
- 14-VI-1866 Rada Związku zarządziła wojnę z Prusami, 17 państewek płn. stanęło po stronie Prus, do wojny z Austrią przystąpiła też Italia;
- pokój zawarto 23-VIII-1866 w Pradze; Zw. Niemiecki rozwiązano, Prusy zagarnęły Hanower, Hesję – Kassel , Holsztyn, Nassan oraz Frankfurt; Austria musiała odstąpić Wenecję Italii, mimo że militarnie ją pokonała;
- ostatnią przeszkodą Bismarcka w jednoczeniu Niemiec była Francja; zaniepokojona Francja rozciąganiem się wpływów Prus na państewka leżące na południe od rzeki Men , a także sprawa sukcesji tronu hiszpańskiego doprowadziło do wojny prusko – francuskiej;
- 18-I-1871 w Sali Lustrzanej w Wersalu proklamowano utworzenie Cesarstwa Niemieckiego z królem pruskim jako cesarzem niemieckim (Wilhelm I 1871-1888);
- pozostał jeszcze problem nazwy głowy państwa (Rzeszy Niemieckiej); następca tronu Fryderyk Wilhelm za podszeptem liberałów chciał tytuł „cesarz Niemców” (Kaiser der Deutschen), król Wilhelm pragnął być cesarzem Niemiec (Kaiser von Deutschland); Bismarck wynalazł regułę kompromisową – cesarz niemiecki (deutscher Kaiser); z jego inicjatywy król bawarski Ludwik II wystosował 3-XII-1870 list do Wilhelma I z propozycją przyjęcia tego tytułu; 10-XII-1870 Reichstag płn. Niemiec uchwalił poprawkę do konstytucji przewidującą, że na czele Rzeszy Niemieckiej stoi cesarz niemiecki;
POLITYKA WEWNĘTRZNA I ZEWNĘTRZNA BISMARCKA PO 1871r.
Polityka zewnętrzna
- po pokonaniu Francji i zaborze Alzacji i Lotaryngii Bismarck nie żywił zamiarów dalszego rozszerzania terytorialnego Rzeszy, a to z tego względu, że obawiał się powstania antyniemieckiej koalicji, dlatego też wszelkie jego działania zagraniczne koncentrowały się nad pozyskaniem sojuszników i niszczeniu wszelkich możliwych koalicji antyniemieckich;
- zabór Alzacji i Lotaryngii z góry ugruntował antyniemieckie nastawienie Francji, a z kolei słabnące wpływy w Rosji i rozwój myśli panslawistycznej oddalał Niemcy od Rosji oraz Austro-Węgry od Rosji;
- w związku, że większość Słowian bałkańskich pozostawała pod wpływem Turcji, toteż na razie Austro – Węgrom nie groził konflikt z Rosją; w związku z tym Bismarck doprowadził w 1872/3 do zjazdu w Berlinie trzech cesarzy; austriackiego – Franciszka Józefa I, niemieckiego – Wilhelma I, rosyjskiego – Aleksandra II, tak narodził się sojusz trzech cesarzy, którego celem było wspólne zwalczanie ruchów republikańskich i socjalistycznych oraz trzymanie w ryzach Polaków, który stał się także głównym celem polityki zagranicznej Bismarka;
- 1876 wybuchło powstanie w Bośni i Hercegowinie przeciw Turkom, do którego dołączyła Czarnogóra i Serbia, a w 1877 Rosja; w wyniku porażki Turcji i podpisania pokoju w San Stefano Rosja uzyskała ogromne wpływy na Bałkanach, co wywołało interwencję Austro – Węgier i Wielkiej Brytanii oraz rewizję pokoju na kongresie w Berlinie 1878 (Bismarckowi przypadła rola „uczciwego maklera”);
- powstanie trzech państw słowiańskich na Bałkanach (Bułgaria, Czarnogóra, Serbia) oraz wzrost ruchu panslawistycznego groziło rozpadowi Austro – Węgier w związku z czym w 1879 Bismarck zawarł sojusz z Austro – Węgrami; w 1882 do tego sojuszu dołączyły Włochy tworząc trójprzymierze; dodatkowo w 1883 do trójprzymierza dołączyła Rumunia zniechęcona do Rosji;
- mimo wszystko Niemcy z Austro-Węgrami utrzymały stosunki dyplomatyczne odnawiając układ trzech cesarzy w 1881 (ze strony rosyjskiej – Aleksander III); w 1884 zjechali się oni w Skierniewicach – Bismarck osiągnął swój cel – odizolował Francję;
- w wyniku udanych zabiegów Bismarcka Rzesza poszerzyła swe terytoria o nowe kolonie (1884 – zdobyła dzisiejszą Namibię w Afryce płd. – zach.; zdobyła przez bremeńskiego kupca Adolfa Luderitza; z polecenia Bismarcka zajęto Kamerun i Togo; 1884 zajęto część Wysp Salomona i Marshala na Pacyfiku; 1885 zajęto Tanzanię – zdobytą przez Carla Petersa; płn. Nową Gwineę – „Kraj cesarza Wilhelma” i leżący przed nią Archipelag Bismarcka nabyte przez Adolfa von Hansemanna dyrektora Disconto – Geselschaft);
- w 1885 w wyniku kolejnego napięcia na Bałkanach (Bułgaria zaatakowała należącą do Turcji Rumelię Wsch., za co Serbia zaatakowała Bułgarię, wskutek czego Austro – Węgry interweniowały, co nie spodobało się Rosji), układ trzech cesarzy wygasł w 1887, a jako że Niemcy nie chciały tracić sojuszu z Rosją Bismarck w 1887 zawarł za plecami Austro – Węgier tajny „układ reasekuracyjny” z Rosją na trzy lata (po dymisji Bismarcka w 1890 układu nie przedłużono);
- REALPOLITIK – polityka Bismarcka;
- 1887 układ Śródziemnomorski – Austro – Węgry + Wielka Brytania + Włochy (obrona przed Rosją cieśnin Morza Śródziemnomorskiego, terttorium Turcji);
Polityka wewnętrzna
- w pierwszych fazach polityka wewnętrznej Bismarcka opierała się na walce z liberałami oraz partią Centrum, a także Kulturkampfie i jednoczeniu konserwatystów;
- jako przeciwnik liberałów musiał się z nimi liczyć, jako że stanowili większość w parlamencie; z kolei z partią Centrum walczył m.in. po przez Kulturkampf – partia ta była katolicka;
- kolejnym problemem stał się wzrost ruchu robotniczego i socjalistycznego, przez co m.in. zaniechał Kulturkampfu i musiał pogodzić się z partią Centrum;
- Bismarck też jako jeden z pierwszych wprowadził ustawy socjalne, a mianowicie ustawy o ubezpieczeniu na wypadek choroby, kalectwa lub starosci;
- Śmierć Wilhelma I w 1888, a następnie szybka śmierć Fryderyka Wilhelma, który przyjął tytuł Fryderyk III i wstąpienie silnego Wilhelma II 1888 zapowiadało koniec polityki Bismarcka;
- Dochodzenie do władzy burżuazji i domaganie się otwarcia Niemiec na świat zmusiło Bismarcka do dymisji;
Str 12-23
Rządy osobiste Wilhelma II
- nieudolne rządy Bismarcka i kryzys w państwie doprowadziły do jego dymisji 20.III.1890 roku; jego następcą został Leo von Caprivi
- rządy Capriviego zaczęły się od uregulowania stosunków z Rosją, jako że był im przeciwny i dosyć miał ukrywania sojuszu przed Austro-Węgrami, a także widział zbliżanie się Rosji do Francji, w związku z tym nie przedłużył układu reasekuracyjnego
- nowym przedsięwzięciem była za to próba zbliżenia się do Wielkiej Brytanii, która wyraziła się układem z 1890 roku, w którym to Niemcy uznały protektorat brytyjski nad wyspą Zanzibar, uzyskując w zamian wysepkę Helgoland na Morzu Północnym, mającą znaczenie strategiczne
- w 1894 roku Caprivi zawarł układ handlowy z Rosją otwierający rynek niemiecki dla zboża rosyjskiego, a rynek rosyjski dla przemysłu niemieckiego, tym samym Caprivi pokazał sens swojej polityki, a mianowicie uprzywilejowanie niemieckiego przemysłu kosztem rolnictwa
- w 1891 roku przeprowadził ustawę o ochronie pracy, ustanawiającą m.in. zasadę odpoczynku niedzielnego, ograniczenie czasu pracy kobiet i młodocianych
- w 1893 roku Capriviemu udało się przeprowadzić reformy wojska, a mianowicie zwiększenie jego liczby (projektowano zwiększenie o 84 tys., ale ostatecznie zwiększono o 59 tys.)
- współpraca Capriviego ze wszystkimi stronnictwami (oprócz socjaldemokratów) oraz nieumiejętne zdławienie ruchu robotniczego doprowadziło do niezadowolenia, co skończyło się dymisją Capriviego w październiku 1894 roku
- po dymisji Capriviego nowym kanclerzem Rzeszy został Chlodwig Hochenlohe-Schillingsfurst, premier bawarski w latach 1866-1870, od 1885 roku namiestnik Alzacji i Lotaryngii, był katolikiem, ale niechętnie widziany przez Partię Centrum, gdyż należał do najostrzejszych przeciwników dogmatu o nieomylności papieży, poza tym jako stary człowiek, bo siedemdziesięcioletni nie odegrał żadnej roli na stanowisku kanclerza, dlatego też okres jego rządów 1894-1900 nazywany jest „erą Stumma” od zachodnioniemieckiego magnata przemysłowego Carla von Stumma-Halberga
- era Stumma charakteryzowała się głownie walką z socjalizmem i przedstawianiem ustaw antysocjalistycznych Reichstagowi, nic jednak nie uzyskano, a Reichstag wszystkie te ustawy odrzucił, wskutek czego Hohenlohe ustąpił w 1900 roku, a sam Stumm zmarł już 1901 roku, co zakończyło „erę Stumma”
- nowym kanclerzem został Bernhard von Bulow, którego priorytetem była „polityka światowa” (Weltpolitik)
- w 1902 roku Reichstag uchwalił nową taryfę celną, która weszła w 1906 i podwyższała cła importowe na zboże; Rosja musiała zaakceptować w 1904 roku nową taryfę celną, gdyż była osłabiona toczącą się wtedy wojną rosyjsko-japońską; nowa taryfa spowodowała wzrost cen zboża o 40 %
- w 1906 roku doszło do sporu w Reichstagu w sprawie niemieckich kolonii w Afryce; Centrum nie popierało administracji kolonialnej w związku z powstaniem w Afryce południowo-zachodniej, gdyż administracja nie udzielała wystarczającej pomocy katolickim misjom religijnym; doszło do tego, że Centrum spowodowało obcięcie kwot przeznaczonych na walkę z krajowcami w Afryce; uznano to za mieszanie się do zakresu władzy cesarza jako naczelnego wodza i pod koniec 1906 roku Bulow rozwiązał Reichstag;
- w wyborach 1907 roku zawiązał się tzw. blok Bulowa, który składał się z lewicowych liberałów i konserwatystów protestanckich; blok ten odniósł zwycięstwo
- współpraca liberałów była dla Bulowa uciążliwa, gdyż domagali się oni m.in. odpowiedzialności parlamentarnej kanclerza; żądania te nasiliły się po kompromitacji cesarza Wilhelma II wskutek wywiadu udzielonego angielskiemu dziennikowi „Daily Telegraph” 28.X.1908 roku; w wywiadzie tym Wilhelm II narzekał na niewdzięczność Anglii, której rzekomo udzielał cennych rad w czasie jej wojny z Burami (1899-1902) i której obecnie proponował zawarcie sojuszu przeciw Japonii, podczas gdy on sam podsycał w Niemczech antybrytyjskie nastawienie Niemców
- w 1906 roku wprowadzono podatek spadkowy obciążający współmałżonka i dzieci (nie dotyczył spadkobierców I stopnia); Reichstag odrzucił jednak ten podatek zastępując go innymi; zachwiana pozycja Bulowa po aferze z „Daily Telegraph” doprowadziła do tego, że Bulow ustąpił ze stanowiska kanclerza w 1909 roku; nowym kanclerzem został Theobald von Bethmann-Hollweg
- z odejściem Capriviego skończył się okres, w którym kanclerz Rzeszy decydował o polityce; odtąd był on już tylko narzędziem cesarza i rozmaitych koterii
- Wilhelm II nie reprezentował żadnej stałej koncepcji; uważano, że cesarz zbyt dużo i nieroztropnie mówi („Daily Telegraph”); cesarz dążył też do rozwoju armii i zdobyczy kolonialnych


Pierwsza Wojna Światowa:

1. Konflikty między mocarstwami – kolonializm
2. Kształtowanie się Trójprzymierza i Trójporozumienia
3. Kryzysy marokańskie i bałkańskie (1855-1914)
4. Dlaczego wybuchła I Wojna Światowa; z czyjej winy; co sprawiło jej wybuch?
5. Cezura początkowa genezy wojny
6. Najbardziej charakterystyczne cechy danego mocarstwa w kontekście wojny
7. Kto jest odpowiedzialny za wybuch I Wojny Światowej?
Procesy zjednoczeniowe w Europie w II połowie XIX wieku
Zjednoczenie Włoch
Przyczyny dążeń zjednoczeniowych:
- wejście Włoch na drogę rozwoju kapitalistycznego wpłynęło na rozwój powiązań gospodarczych pomiędzy państwami włoskimi
- rozbicie ekonomiczne i polityczne hamowało rozwój gospodarczy Włoch, zaś liczne granice celne, odmienny system monetarny oraz system miar i wag utrudniały rozwój handlu
- rozwinięcie ruchu narodowego i dążeń niepodległościowych we Włoszech w okresie napoleońskim i w czasie Wiosny Ludów
- dążenie cesarza Napoleona III do przekreślenia postanowień kongresu wiedeńskiego
- sprzyjająca sytuacja polityczna w latach 50-tych XIX wieku wynikająca z izolacji politycznej Austrii po wojnie krymskiej oraz konfliktu prusko-austriackiego o hegemonię w państwach niemieckich
Koncepcje jednoczenia Włoch
- federacyjna: głoszona przez Kamila Cavoura, postulująca zjednoczenie państewek Włoskich pod hegemonią Piemontu (Królestwa Sardynii) na zasadzie federacji; Cavour będąc przeciwnikiem drogi rewolucyjnej chciał przy pomocy Francji zneutralizować wpływy Austrii we Włoszech, a następnie stworzyć federację na wzór Związku Niemieckiego
- rewolucyjna: głoszona przez Giuseppe Garibaldiego i Giuseppie Mazziniego, akcentująca ideę zjednoczenia Włoch na drodze rewolucji; przyszłe państwo włoskie miało być republiką demokratyczną (próby wywołania rewolucji podjęto w 1852 w Mantui, 1853 w Mediolanie i Turynie, 1857 w Livorno oraz 1856 w Neapolu)
Przebieg:
- zamach Feliksa Orsiniego pretekstem zbliżenia Piemontu i Francji
- w lipcu 1858 roku na konferencji w Plombieres dochodzi do zawarcia formalnego przymierza francusko-piemonckiego; w zamian za pomoc w walce z Austria Francja miała uzyskać Sobandię i Niceę (utracona w 1815 roku)
- demonstracyjne zbrojenia Piemontu wywołują skierowane przez Austrię ultimatum, a następnie (29.IV.1859) wypowiedzenie wojny Piemontowi przez Austrię; 3.V. wojnę Austrii wypowiada Francja
- o losach wojny przesądzają porażki Austriaków w bitwach pod Magentą, Solferino 24.VI. oraz San Marino 24.VI.
- na mocy pokoju z Villafranca (12.VII.1859) Austria zrzeka się Lombardii (na rzecz Francji, która następnie przekazała Lombardię Piementowi jako „prezent”); do Toskanii, Parmy i Modeny powrócili dawni władcy, Piemont odstąpił Francji Niceę i Sabaudię
- plebiscyt w III.1860 roku w Toskanii, Parmie, Modenie i Romanii zadecydowały o połączeniu tych państw z Piemontem
- wyprawa „tysiąca” Garibaldiego w V.1860 roku doprowadziła do opanowania Sycylii, Kalabrii i Neapolu; rozbicie wojska Królestwa Obojga Sycylii pod Calatafimi; objęcie przez Garibaldiego władzy dyktatorskiej
- zajęcie przez wojska Piemontu Państwa Kościelnego (bez Rzymu) oraz (za zgoda Garibaldiego) Królestwa Obojga Sycylii; Garibaldi zrezygnował z władzy dyktatorskiej na rzecz Wiktora Emanuela II
- w dniach 21-22.X. i 4-5.XI.1860 odbyły się plebiscyty decydujące o przyłączeniu do Piemontu Sycylii, Neapolu, Marche, Legacji papieskich oraz Umbrii
- 17.X.1861parlament ogólnowłoski proklamuje powstanie Królestwa Włoskiego pod berłem Wiktora Emanuela; zjednoczenie Włoch staje się faktem, chociaż poza granicami nowego państwa pozostaje jeszcze Wenecja i Rzym
- poparcie przez Włochy Prus w wojnie z Austrią (1866) doprowadziło na mocy pokoju w Wiedniu z 4.X.1866 roku do przyłączenia Wenecji do Włoch
- w czasie wojny francusko-pruskiego Francuzi zostali zmuszeni do wycofania swojego garnizonu z Państwa Kościelnego, co umożliwiło Włochom zajęcie Rzymu i likwidację Państwa Kościelnego (8.X.1870); papież Pius IX ogłosił się więźniem Watykanu (stosunki włosko-watykańskie uregulowano dopiero w 1929)
- 21.I.1871 roku Rzym stał się stolicą Włoch (wcześniej stolicami były: Turyn 1861-65, Florencja 1865-71); koniec zjednoczenia
Włochy po zjednoczeniu:
- państwo monarchistyczne
- parlament dwuizbowy – Senat mianowany dożywotnio przez króla, Izba Deputowanych pochodząca z wyborów opartych o cenzus majątkowy i wykształcenie
- brak reform, zwłaszcza rolnej, niska sprawność administracji państwowej, korupcja, mafia
- różnice w rozwoju gospodarczym pomiędzy uprzemysłowioną północą, a rolniczym południem (biednym) – słaby przemysł, wysoki procent analfabetyzmu
- Włochy miały ambicje zostać potęgą światową, zbliżenie polityki zagranicznej do Niemiec
Zjednoczenie Niemiec
Rozkład I Rzeszy Niemieckiej:
- państwo niemieckie powstało w wyniku rozpadu monarchii karolińskiej na podstawie traktatu w Verdun z 843; w 962 król niemiecki Otto I z dynastii saskiej przyjął z rąk papieskich rzymską koronę cesarską (Święte Cesarstwo Rzymskie od XII wieku)
- silna początkowo władza królów niemieckich zaczęła ulegać załamaniu począwszy od schyłku XII wieku; Rzesza od momentu swoich narodzin rozbita politycznie nie została zjednoczona (proces zjednoczenia zatrzymał się na szczeblu władztw terytorialnych). Wskutek postępującej, niemal całkowitej likwidacji dóbr królewskich, z funkcją króla nie były związane podstawy materialne; ponadto z koroną królewską nie było bezpośrednio związane żadne terytorium królewskie, król rezydował w swoim księstwie dziedzicznym i wykonywał władzę królewską jednynie jako zwierzchnik nad terytoriami
- do dalszego rozbicia politycznego Niemiec przyczyniły się wojny religijne w XVI i XVII wieku, w tym zwłaszcza wojna trzydziestoletnie (1618-1648); pokój westfalski utrwalił ostateczne rozbicie polityczne Niemiec i zredukował władzę cesarska niemalże do zupełnej fikcji; Rzesza z federacji przekształciła się w konfederację suwerennych terytoriów i wolnych miast
- w 1806 roku pokonany przez Napoleona cesarz Franciszek II na wiadomość o powstaniu Związku Reńskiego zrzekł się korony cesarskiej rzymsko-niemieckiej, stając się odtąd tylko cesarzem Austrii – Franciszkiem I
Związek Reński (1806-1813)
- w obliczu groźby nowej wojny Napoleona z Austrią większość książąt niemieckich poddała się żądaniom cesarza Francuzów; w 1806 roku formalnie zadeklarowali oni swoje wystąpienie z Rzeszy oraz zawiązanie pod protektoratem Napoleona Związku Reńskiego
- Związek Reński był związkiem państw (konfederacją), opierających swoją egzystencję na akcie podpisanym w 1806 roku; państwa związkowe były podporządkowane Austrii w polityce zagranicznej i zobowiązane do dostarczania jej kontyngentów wojskowych; w polityce wewnętrznej były niezależne
- Związek Reński nie był związkiem ogólnoniemieckim, ponieważ w jego skład nie weszły dwa największe kraje dawnej Rzeszy: Austria i Prusy, które nadal pozostawały w konflikcie z Napoleonem; zasadniczym następstwem istnienia związku była zasadnicza redukcja ogólnej liczby państw niemieckich; w miejscu 300 terytoriów i wolnych miast pojawiły się takie państwa jak Bawaria, Badenia , Meklemburgia, Wirtembergia, Hesja, Saksonia
Związek Niemiecki (1815-1866)
- Związek Niemiecki został powołany dożycia na kongresie wiedeńskim; przywództwo polityczne w Związku objęła Austria; Związek składał się z 39 członków, w tym 35 suwerennych państw i czterech wolnych miast (Brema, Frankfurt n. Menem, Hamburg i Lubeka)
- Związek Niemiecki był konfederacją; członkowie Związku byli zobowiązani w razie napaści z zewnątrz do przychodzenia sobie z pomocą, zaś spory między nimi miały być rozstrzygane polubownie; jedynym organem Związku był Sejm Związkowy (Bundestag)
- Próby przekształcenia Związku w federację rozbijały się o partykularne interesy władców oraz o rywalizację Austrii i Prus dążących do objęcia hegemonii w Niemczech
Etapy jednoczenia Niemiec przez Prusy
Związek Celny (1834)
- Prusy po zniesieniu w 1818 roku ceł wewnętrznych w obrębie własnych prowincji dążyły do objęcia kierowniczej roli w gospodarczym jednoczeniu Niemiec; służyć temu miało zlikwidowanie barier celnych pomiędzy poszczególnymi krajami
- Zawieranie przez Prusy traktatów celnych z innymi państwami niemieckimi doprowadziło w 1834 roku do powstania Związku Celnego, którego państwa członkowskie utworzyły jednolity obszar celny; do Związku Celnego należały niemal wszystkie państwa niemieckie poza Austrią, co sprzyjało Prusom w rywalizacji z Austrią
Koncepcje zjednoczeniowe w okresie Wiosny Ludów
Wojna z Dania (1864)
- w 1861 roku na tronie pruskim zasiadł Wilhelm I, a w 1862 roku premierem Prus został Otto von Bismarck; obaj byli zdecydowanymi zwolennikami zjednoczenia
- w 1863 roku zmarł król Danii Fryderyk VII, pod którego władzą znajdowały się odłączone od Związku Niemieckiego Szlezwig i Holsztyn; wzrost nastrojów nacjonalistycznych w państwach niemieckich wpłynął na podjęcie przez Austrię i Prusy walki z Duńczykami w 1864 roku; po klęsce Danii Duńczycy zostali zmuszeni do zawarcie pokoju (Wiedeń 1864), na mocy którego zrzekli się Szlezwiku i Holsztynu na rzecz Austrii i Prus
Wojna z Austrią 1866
- konflikty Austrii z Prusami o wpływy Szlezwiku i Holsztynu doprowadziły do wojny prusko-austriackiej; wojska pruskie pokonały Austrię w VII.1866 roku pod Sadową; na mocy pokoju w Pradze 1866 Austria z rzekła się wpływów na terenie Niemiec oraz prawa do Szlezwiku i Holsztynu na rzecz Prus, a także wystąpiła ze Związku Niemieckiego, po czym go rozwiązano
Związek Pólnocnoniemiecki (1866-1871)
- z inicjatywy i na zaproszenie Bismarcka w VI.1866 roku przedstawiciele 19 państw północnoniemieckich utworzyli Związek Północnoniemiecki pod przewodnictwem Prus, który ukształtował się jako federacja – państwo związkowe; dlatego też Związek oparł się na konstytucji jako normie nadrzędnej w stosunku do konstytucji i ustaw krajów członkowskich; władza prawodawcza należała do Rady Związkowej (Bundesrat) i Sejmu (Reichstag), ponadto działały lokalne parlamenty państw członkowskich; władzę wykonawczą sprawował kanclerz (Bismarck), odpowiedzialny przed prezydentem Związku (dziedzicznie król pruski)
- poza Związkiem pozostały południowe państwa niemieckie (Bawaria, Badenia, Hesj, Wirtembergia) oraz Austria (cztery kraje południowoniemieckie zawarły tajne sojusze wojskowe z Prusami, oddające ich wojska pod komendę króla pruskiego na wypadek wojny)
Utworzenie II Rzeszy
- ostatnią przeszkodą w zjednoczeniu Niemiec była Francja (dążenie Bismarcka do wybuchu wojny); 19.VII.1870 sprowokowana przez Bismarcka Francja wypowiedziała wojnę Prusom; oblężenie twierdzy Metz, a następnie klęska Francuzów pod Sedanem 3.IX.1870 przesądziła o klęsce Francji;
- w 1870 roku jeszcze trakcie trwania wojny akces do Związku Północnoniemieckiego zgłosiły pozostające poza jego strukturami państwa południowoniemieckie
- 18.I.1871 roku w Sali Lustrzanej w Wersalu proklamowano utworzenie Cesarstwa Niemieckiego z królem pruskim jako cesarzem niemieckim (Wilhelm I); cesarzami byli: Wilhelm I (1871-1888), Fryderyk III (1888), Wilhelm II (1888-1918)
Państwa konstytucyjne, federacyjne:
- cesarz, dziedziczny władca, miał inicjatywę ustawodawczą, mianował i odwoływał kanclerza
- rada związkowa (Bundesrat) złożona z 258 przedstawicieli poszczególnych państw Rzeszy zatwierdzała decyzje Sejmu, inicjatywa ustawodawcza
- Sejm (Reichstag), wyłaniany w wyborach równych, powszechnych, tajnych i bezpośrednich; miał inicjatywę ustawodawczą, brak wpływu na władzę wykonawczą
- Kanclerz, kierował polityką wewnętrzną i zagraniczną, sam mianował rząd – władza wykonawcza
Str 24-35
Skutki zjednoczenia Niemiec:
- załamanie ustalonej na Kongresie Wiedeńskim zasady równowagi europejskiej; zjednoczone Niemcy stały się potężnym państwem;
- wzmożenie germanizacji ziem polskich;
- grupa dominująca w państwie pruskim, byli właściciele ziemscy (junkrzy), którzy w warunkach gwałtownego rozwoju gospodarczego II Rzeszy zawarli sojusz z burżuazją niemiecką; pozwoliło to junkrom na pozostanie u sterów państwa i zajmowanie eksponowanych stanowisk w dyplomacji, wojsku i najwyższych szczeblach administracji;
- olbrzymie kontrybucje płacone przez Austrię i Francję przyczyniły się do gwałtownego rozwoju gospodarczego;
- koncentracja przemysłu w kartele, syndykaty i trusty oraz podjęcie na dużą skalę akcji militaryzacji państwa doprowadziło do wielkiej rozbudowy przemysłu zbrojeniowego i potencjału militarnego państwa; pozwalało to Niemcom na aktywne uczestnictwo w polityce światowej; brak rynków zbytu (kolonii) dla szybko rozwijającej się gospodarki stał się przyczyną agresywnej polityki Niemiec na przełomie XIX i XXw.
- 1872 – zjazd trzech cesarzy – próba odnowienia Świętego Przymierza.
1850 – w Ołomuńcu Prusy musiały się zrzec wszelkich prób jednoczenia Niemiec.
Wojna domowa w USA
Przyczyny:
- zaostrzenie się przeciwieństw ekonomicznych i politycznych między stanami północnymi i południowymi; zróżnicowanie gospodarcze USA (stany północne: przemysł włókienniczy, metalurgia, górnictwo węgla kamiennego, rud żelaza, cynku i miedzi; stany południowe : rolnictwo - bawełna, tytoń, kukurydza, oparte na niewolnictwie);
- dążenie przemysłowców z północy do wprowadzenia ceł ochronnych na towary europejskie, co nie było w interesie stanów południowych;
- postulaty ruchu abolicyjnego;
- rozłam wśród demokratów, wybór na prezydenta Abrahama Lincolna i secesja Karoliny Połud.; w I poł. 1861r. z unii wystąpiło 10 dalszych stanów, utworzenie Konfederacji ze stolicą w Richmond, przyjęcie nowej Konstytucji i wybór na prezydenta Jeffersona Davis’a.
Przebieg:
- IV.1861r. – Południowcy atakują wojska Unii; atak na Fort Sumter w Charleston (zdobyty 12 IV 1861r.)
- 1861 – 1863 – szala zwycięstwa przechyla się raz na jedną, raz na drugą stronę – Południe liczyło na pomoc Europy (bezskutecznie);
- 22 IX 1862 – dekret abolicyjny A.Lincolna znoszący od 1 I 1863 niewolnictwo na całym terytorium USA (od 13 XII 1865 13 poprawka konstytucji)
- walki o zdobycie stolicy przeciwnika, przewaga południa w bitwach pod Bull Run i Antietam;
- zwycięstwo Unii pod Gettysburgiem (1-3 VII 1863), przyjęcie przez Północ inicjatywy strategicznej; blokada portów Południa, cały przemysł pracował na potzreby armii, ogromna mobilizacja rekrutów (m.in.5 tyś. Polaków), nowa technika walki (okopy, taktyka „spalonej ziemii” gen. Williama Shermana, propaganda na tyłach wroga, telegraf); zwycięstwa gen Shermana i Ulissesa Granta;
- 3 IV 1865 kapitulacja Richmond; porażka wojsk południowych – zwycięstwo Północy i koniec wojny; gen. Robert Lee podpisał akt kapitulacji pod Appotnatlox 9 IV 1865r.
Skutki:
- przekształcenie struktury społecznej USA w wyniku wyzwolenia 4 mln Murzynów; zezwolono na rekrutację Murzynów do wojska;
- wzrost długu państwowego do 3,5 mld dolarów;
- zmniejszenie roli wielkich właścicieli ziemskich – plantatorów, a powiększenie znaczenie burżuazji przemysłowej;
- ogromne zniszczenia kraju, zwłaszcza Południa;
- śmierć ok. 1 mln ludzi po obu stronach, wojnę uważa się za pierwszą wojnę totalną – ucierpiała ludność cywilna;
- okupacja Południa przez „jankesów” z Północy, wojskowi gubernatorzy kontrolowali stany południowe;
- antagonizmy społeczne; zamordowanie prezydenta Lincolna;
- trudna sytuacja Murzynów nie przygotowanych na wolność, analfabetyzm, brak pracy, segregacja rasowa;
- 1866 – Ku Klux Klan – krwawe samosądy, terrorem zwalczano uprawnienia Murzynów;
- integracja państwa, stany weszły na drogę gospodarki kapitalistycznej i realizowanie doktryny prezydenta Jamesa Monroe „Ameryka dla Amerykanów”.
Wojna Krymska
Przyczyny:
- słabość polityczna Turcji po wojnie turecko – egipskiej 1839-1840;
- obawa Brytyjczyków przed opanowaniem ekonomicznym Turcji przez Rosję;
- utrudnianie przez Rosję handlu austr. idącego Dunajem do Morza Czarnego oraz obawa przed okrążeniem politycznym i ekonomicznym Austrii od wschodu i południa;
- obawa burżuazji francuskiej przed zachwianiem dotychczasowej równowagi w wyniku wzrostu ekspansji rosyjskiej;
- dążenie Rosji do podziału Turcji między Rosję i Wlk.Brytanię, z zachowaniem dla Austrii zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego;
- żądanie Rosji uregulowania spraw miejsc świętych i uznania prawa Rosji do opieki nad wszystkimi prawosławnymi w Turcji.
Przebieg:
- w VII 1853 zajęcie przez Rosjan Mołdawii i Wołoszczyzny;
- w X 1853 admirał Paweł Nachimow rozbił flotę turecką pod Synopą;
- 13 II 1854 Wlk. Brytania i Francja wystosowały ultimatum do Rosji, grożąc wojną, jeśli Rosja w ciągu 2 miesięcy nie opuści Mołdawii i Wołoszczyzny; Mikołaj I zwrócił się o pomoc do Prus i Austrii, bez skutku, państwa te zajęły postawę „nieżyczliwej neutralności”
- w IX 1854 desant sprzymierzonych na Krymie (60 tyś. Żołnierzy); klęska Rosjan 8 IX 1854 nad rzeką Almą;
- IX 1855 kapitulacja Sewastopola (oblężony i zdany na własne siły Sewastopol bronił się zaciekle przez 349 dni, flotę rosyjską zatopiono u wejścia do portu, aby uniemożliwić przeciwnikowi wtargnięcie do twierdzy, w czasie ustawicznego bombardowania artyleryjskiego w Sewastopolu zginęło 73 tyś.ludzi; w końcu II 1855 Rosjanie ponieśli klęskę pod Eutaporią, a 15 IX 1855 sojusznicy zdobyli kurchen? małachowski, czyniąc obronę miasta beznadziejną);
- w efekcie, mimo waleczności swych żołnierzy, Rosja przegrała; w II 1855 Mikołaj I zmarł, w rok po jego śmierci podpisany został przez Wlk.Brytanię, Francję, Sardynię, Austrię, Rosję i Prusy traktat pokojowy w Paryżu III 1856 – warunki pokoju nie były takie twarde, bo Napoleon III próbował nawiązać przyjazne stosunki z Rosją.
Skutki pokoju paryskiego:
- zrzeczenie się przez Rosję zdobyczy terytorialnych oraz prawa utrzymywania floty wojennej na Morzu Czarnym;
- Morze Czarne strefą neutralną;
- zrzeczenie się Rosji protektoratu nad księstwami naddunajskimi, które zachowały swą autonomię pod protektoratem Turcji i gwarancja stron układu;
- rozpad Św.Przymierza
- autonomia dla Serbii, Mołdawii i Wołoszczyzny (Mołdawia i Wołoszczyzna połączyły się pod berłem Aleksandra Cruzy jakoRumunia w 1859);
- sułtan turecki zobowiązał się do zrównania praw chrześcijan i muzułmanów;
- Dunaj umiędzynarodowiono, a delta rzeki miała należeć do Turcji;
- zagwarantowano integralność Turcji.
Wojna francusko - pruska 1870
Przyczyny:
- Francja nie chciała dopuścić do zjednoczenia Niemiec (obawa przed powstaniem potężnego mocarstwa na wschodniej granicy), chęć potwierdzenia mocarstwowej pozycji Francji w Europie;
- Bismarck w celu wywołania wojny, wykorzystał sprawę sukcesji tronu hiszpańskiego, Prusy wysunęły kandydaturę Leopolda Hohenzollerna na tron hiszpański; Francuzi uznali to za próbę jej okrążenia i zaprotestowała przeciw temu kandydatowi; król pruski Wilhelm I zgodził się i wysłał depeszę do Bismarcka o swojej decyzji, która została sfałszowana i ogłoszona publicznie przez Bismarcka („depesza emska”), co spowodowało wypowiedzenie wojny przez Francję w VII 1870r.
Przebieg:
- armia francuska ustępowała pruskiej pod względem wyszkoleni, liczebności i artylerii;
- zamknięcie 200 tyś. armii francuskiej pod dowództwem marszałka Achille Bazaine’a w twierdzy Metz;
- 2 IX 1870 klęska armii francuskiej pod Sedanem (Napoleon III dostał się do niewoli); wybuch rewolucji w Paryżu (Komuna Paryska) i ogłoszenie republiki 4 IX 1870
- 18 IX 1870 – 28 I 1871 oblężenie Paryża;
- 28 I 1871 podpisano zawieszenie broni; 10 V 1871 traktat pokojowy we Frankfurcie n/Menem;
- Francja utraciła Alzację i część Lotaryngii, została obciążona kontrybucją (5 mld franków w złocie), a do czasu jej spłaty w północnych departamentach miały stacjonować oddziały niemieckie.
Skutki:
- powstanie zjednoczonych Niemiec – II Rzesza;
- zmiana układu sił w Europie – nowe mocarstwa;
- szybki rozwój gospodarczy Niemiec spowodowany kontrybucją francuską; Niemcy wyprzedziły Wlk.Brytanię w gospodarce;
- upadek cesarstwa we Francji – III Republika
- Francuzi utracili Alzację i Lotaryngię, rejony ważne gospodarczo (duże złoża węgla kamiennego i rud żelaza).

Sojusze polityczno - militarne w Europie
Przyczyny powstania bloków militarnych:
- wzrost sprzeczności między mocarstwami wynikający z rozwoju przemysłowego świata, dążenie do zdobycia nowych baz surowcowych i rynku zbytu;
- po rozpadzie Świętego Przymierza mocarstwa szukały nowych sojuszników;
- zbliżenie polityczne Austro-Węgier i Niemiec, zachwianie równowagi politycznej i militarnej w Europie;
- ekspansja Niemiec na Bałkanach i ku Turcji oraz polityka Austro-Węgier na Bałkanach (aneksja Bośni i Hercegowiny w 1968r.) były sprzeczne z interesami Rosji. Rosja była neutralnym sprzymierzeńcem Wlk.Brytanii i Francji.
Wydarzenia polityczne w Europie do lat 80-tych XIX w.:
- wojna rosyjsko – turecka (1877 – 1878) i pokój w San Stefano (1878); na jego mocy utworzono Ks. Bułgarii, Rumunia otrzymała Dobrudżę w zamian za co oddała Rosji część Besarabii, powiększono Serbię i Czarnogórę; Turcja straciła większość ziem w Europie;
- kongres berliński zwołany w 1878r. z inicjatywy Austro-Węgier i Anglii zaniepokojonych rosnącymi wpływami Rosji na Bałkanach, z udziałem: Anglii, Niemiec, Rosji, Austro-Węgier, Francji i Włoch; dokonano na nim rewizji pokoju rosyjsko-tureckiego w San Stefano; w wyniku traktatu reasekuracyjnego zawartego na kongresie berlińskim 13 VII 1887 (traktat berliński) utworzono Ks.Bułgarii w lennej zależności od Turcji, Bośnia i Hercegowina zostały przekazane pod „tymczasowy zarząd” Austro-Wegier, potwierdzono pełną niepodległość Serbii (od 1882r.), Czarnogóry oraz Rumunii (od 1881r.); Wlk. Brytania uzyskała Cypr, Francja uzyskała zgodę na zajęcie Tunisu w Afryce Płn.;
- traktat berliński obowiązywał do wojen bałkańskich.
Trójprzymierze:
- ochłodzenie stosunków rosyjsko – niemieckich po kongresie berlińskim ułatwiło Bismarckowi zbliżenie się do Austro-Węgier;
- w 1879r. Niemcy zawarły z Austro-Węgrami przymierze, w którym oba państwa zobowiązały się do wzajemnej pomocy wojskowej;
- 20 VI 1882 do tego przymierza przystąpiły Włochy, w wyniku czego powstało trójprzymierze Niemiec, Austro-Węgier i Włoch; przez przystąpienie Włoch przymierze to nabrało charakter antyfrancuski, gdyż jego uczestnicy zobowiązali się do udzielenia sobie pomocy wojskowej na wypadek agresji francuskiej.
Trójporozumienie:
- zagrożenie Francji i Rosji przez trójprzymierze oraz izolacja polityczna tych dwóch państw wpłynęło na zawarcie w 1892 francusko-rosyjskiego sojuszu wojsk;
- stopniowo antagonizmy angielsko-francuskie zostały przezwyciężone, w wyniku czego 8 IV 1904r. w Londynie został podpisany układ pomiędzy Wlk.Brytanią i Francją zwany „entente cordiale” (serdeczne porozumienie), który likwidował sprawy sporne w polityce obu krajów na terenie Azji i Afryki; jednak najważniejszy był rozdział dającywolną rękę Wlk.Brytanii w Egipcie, Francji w Maroku;
- korzystny układ angielsko-francuski z 1904r. oraz układ francusko-rosyjski z 1892r. zbliżył Wlk.Brytanię do Rosji, które podpisały układ w 1907r., tworząc jednocześnie trójporozumienie.
Wielkie ideologie XIX w.
Konserwatyzm
Termin „konserwatyzm” wywodzi się od łac. conservatio, co znaczy utrzymywać, zatrzymywać, konserwować. Konserwatyzm uwypukla wagę i znaczenie tradycji w życiu społeczeństw.
Konserwatyzm uznawał, że monarchia powinna opierać się na tradycji, Kościele i religii oraz arystokracji; reformy w państwie powinny być przeprowadzane stopniowo; konserwatyści byli zwolennikami państwa policyjnego. Czołowymi konserwatystami byli: Edmund Burke (1729-1797) i Benjamin Disraeli (przywódca torysów – Partii Konserwatywnej w Anglii od 1832r.).
Konserwatyści są rzecznikami „status quo”, opowiadają się bowiem za zachowaniem rzeczy istniejących, które są albo dobre same w sobie, albo też są lepsze niż te, które ewentualnie zaistniały w przyszłości. Przemiana, jeśli już musi nastąpić, winna mieć charakter ewolucyjny i wynikać z pragmatycznej konieczności, nie zaś z abstrakcyjnych idei.
Liberalizm
Termin „liberalizm” wywodzi się od łac. „liber”, co znaczy „wolny”. Liberalizm jest ideologią, która na pierwszym miejscu stawia wolność.
Liberalizm domagał się rozszerzenia praw wyborczych, był przeciwny absolutyzmowi, wysuwał hasła zjednoczeniowe, głosił hasła wolności; liberałami określano wszystkich w I poł. XIX w., którzy występowali w obronie konstytucji, wolności osobistej, tolerancji religijnej i wolności prasy.
Ważną cechą liberalizmu jest indywidualizm. Kierunek ten głosi wszak nadrzędność jednostki ludzkiej i jej praw nad wszelkimi zbiorowościami społecznymi, w tym również państwem. Ideałem liberałów jest wolna jednostka ludzka dążąca do szczęścia, a granicą jej wolnośći jest wolność innych ludzi (czyli człowiek może czynić wszystko, byle tylko nie zagrażać wolności drugiego). Teoretycy: J.Locke, A.Smith, I.Kant, J.Bentham, J.S.Mill, Monteskiusz.
Działacze: Wiliam Gladstone (1809-98) przedstawiciel liberalnych wigów, premier Wlk.Brytanii w latach 1868-94 (częściowo poszerzył prawa wyborcze 1884, nadał prawa publiczne związkom zawodowym, rozbudował oświatę).
Nacjonalizm
Nacjonalizm jest doktryną polityczną, która uważa naród za najwyższą formę życia społecznego, a dobro narodu za największą wartość.
Nacjonalizm wynosi na piedestał miłość do własnego narodu, służbę zaś dla niego traktuje jako największy obowiązek człowieka. Przyznaje narodowi, jako najdoskonalszej wspólnocie, zdecydowany prymat nad jednostką ludzką i utrzymuje, że jednostka winna podporządkować swe cele i aspiracje obowiązkom wypływającym z przynależności do narodu. Najsłynniejszym ideologiem polskiego nacjonalizmu był Roman Dmowski (1864-1939).
Socjalizm
Ideologia społeczna, głosząca zniesienie własności prywatnej środków produkcji, postulująca m.in. zbudowanie ustroju społecznego, który doprowadzi do zniesienia podziałów klasowych oraz do realizacji zasad równości i sprawiedliwości społecznej.
Ruch Robotniczy
Etapy rozwoju ideologii socjalizmu.
1) Luddyści – niszczyli maszyny, ponieważ byli przeciwni zastępowaniu pracy ręcznej pracą maszynową – w tym widzieli główną przyczynę nędzy; zapoczątkowany przez Neda Ludda w Anglii.
2) Socjalizm utopijny:
- sprzeczności kapitalizmu chciano wyeliminować zastępując go socjalizmem (równouprawnienie, samorządność);
- postulowano zniesienie własności prywatnej, uspołecznienie środków produkcji;
- władza w rękach ludu pracującego;
system idealnego społeczeństwa, nawiązujący do „Utopii” T.Morysa z XVI w., gdzie dominuje dobro ogółu, odrzucono religię na rzecz kultu nauki;
Str 36-47
3. Przedstawiciele socjalizmu utopijnego:
Klaudiusz Henryk de Saint Simon uważał, że ludzkość przechodzi okres długotrwałej rewolucji, nie dostrzegał przeciwieństw klasowych. Uważał, że zakończenie tego kryzysu może nastąpić dopiero przez stworzenie społeczeństwa rządzonego przez ludzi pracy, których widział zarówno wśród robotników jak i fabrykantów oraz bankierów; krytykował spekulantów, arystokratów; w ploretariacie nie widział samodzielnej siły politycznej zdolnej utworzyć nowy rewolucyjny ład społeczny; domagał się uspołecznienia środków produkcji.
Karol Fouvier krytykował chaos społeczny i gospodarczy, nieuczciwość spekulantów, wadliwy podział dóbr, postulował utworzenie organizacji społecznej (falangi miały skupiać grupy ludzi o podobnych zdolnościach i upodobaniach); każda grupa żyłaby we wspólnocie zwanej falansterem (mogli też wstępować kapitaliści); dochody miały być dzielone według wkładu pracy, talentu i kapitału; przeciwnik zmiany ustroju kapitalistycznego na drodze rewolucyjnej;
Ludwik Blangi: postulował obalenie ustroju kapitalistycznego na drodze rewolucji; po zwycięstwie rewolucji rządzić miała grupa spiskowców, dla dobra ludu;
Robert Owen: skrócenie czasu pracy, poprawa warunków bytowych robotników, rzecznik zniesienia własności prywatnej i tworzenia zawodowych organizacji robotniczych; wychodził z założenia, że człowiek jest taki, jakie są warunki, które go kształtują. W Stanach Zjednoczonych założył „Nową Harmonię”-gminę komunistyczną;
Piotr Roudhon: chciał stworzyć drogą reform stowarzyszenie drobnych właścicieli i robotników, którzy bezgotówkowo wymienialiby produkty swojej pracy, był przeciwnikiem własności kapitalistycznej, istnienia pieniądza i zorganizowanej walce robotników o swoje prawa.
4. Czartyzm: 1837 ruch dążący do uzyskania praw roboczych przez robotników, skrócenia kadencji parlamentu o rok, dostępu do funkcji poselskich osób niezamożnych; działano poprzez zbieranie podpisów pod petycjami do parlamentu; jednym z przywódców był Wilhelm Lovett, w 1840r. Utworzono Ogólnokrajowe Stowarzyszenie Czartorystów;
5. w obronie warunków pracy powstały pierwsze związki zawodowe; 1851r. W Anglii Centrala Związkowa. Ferdynant Lasalle założył Powszechny Niemiecki Związek Robotniczy, który stał się podstawą założenia pierwszej politycznej partii robotników Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (August Bebel);
6. Socjalizm naukowy- marksistowski: powstanie Związku Sprawiedliwych 1846r. Orgaznizacji międzynarodowej, która w 1847r. Zmieniła nazwę na Związek Komunistów głoszący hasła „proletariusze wszystkich krajów łączcie się” dla nich Marks i Engels napisali program zwany Manifestem komunistycznym z 1948r.; poglądy Marksa i Engelsa nazwano materializmem dialektycznym – świat materialny (przyroda)uznawali za wcześniejszy od świata idei; zakładali, że zjawiska społeczne powinny być pojmowane jako zjawiska przyrodnicze i konieczne następstwo zdarzeń; o rozwoju ludzkości decyduje doskonalenie sposobów zdobywania środków do życia, stąd podzielili ludzkość na wspólnotę pierwotną, niewolnictwo; feudalizm, kapitalizm i socjalizm, uznawali za stały rozwój sił wytwórczych powoduje niedostosowanie istniejących stosunków społecznych i politycznych co w praktyce prowadzi do rewolucji, czyli gwałtownego obalenia dotychczasowych układów i stworzenia nowego społeczeństwa i jego instytucji. Siłą napendową tych zmian jest walka klas, która doprowadzi do zniesienia pierwotnej własnosci i przejęcia jej przez społeczeństwo- założenia programu rewolucyjnego.
7. I Międzynarodówka (Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników):
 utworzenie 28.09.1864r. w Londynie Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników; cel dążenie do powszechnej rewolucji proletariackiej i przejście do socjalizmu, dążenie do koordynacji działań mających na celu obronę wspólnych interesów robotników w całej Europie;
 w odpowiedzi władza naczelna: Kongres Delegatów, powołał on ze swego grona Komitet centralny z siedzibą w Londynie;
 żądania: 8-godz. dzień pracy, równouprawnienie kobiet, likwidacja stałych armii;
 walki frakcyjne marksistów z anarchistami;
 wyzwolenie klasy robotniczej winno być dziełem samej klasy robotniczej- udzielała pomocy robotnikom w walce, organizowała fundusze na pomoc dla robotników, przyczyniła się do uzyskania przez robotników prawa wyborczego w Anglii, popierała Komunę Paryską;
 w wyniku nacisku rządu brytyjskiego przeniesiono władze Międzynarodówki z Londynu do Nowego Yorku w 1872r;
 rozwiązanie I Międzynarodówki w 1876r.;
 anarchizm: każde państwo jest ograniczeniem wolności człowieka, stąd należy go zlikwidować aby stworzyć społeczeństwo „wolnych wspólnot” (Piotr Kropotkin, Michał Kakunin), forma walki miał być terror indywidualny;
8. II Międzynarodówka:
 powstała w 1889r. W Paryżu poprzez zwołanie przez Engelsa zjazdu delagatów partii marksistowskich; głosiła walkę o ustawodastwo socjalne, 8-godz dzień pracy;
 ustanowiła 1 maja świętem robotniczym;
 walka ideologiczna: przewaga zwolenników reformizmu (Edward Bernstein), którzy opowiadali się za odsunięciem rewolty na rzecz wprowadzenia reform drogą parlamentarną;
Znaczenie rozwoju ruchu robotniczego:
 proletariat stał się poważną siłą społeczną świadową celów walki;
 zakładano partie polityczne, związki zawodowe, w 1899r w skład rządu francuskiego wszedł po raz pierwszy socjalista;
 wpływ na postawę kościoła w encyklice papieża Leona XIII Rerum Novarum z 1891r.- prawo robotników do zrzeszania się , dążenia do sprawiedliwego podziału dóbr, wpływ na chrześcijańską demokrację;
 ukształtowanie obyczajów klasy robotniczej (wiece, czerwony sztandar, obchody 1 maja)
 w II połowie XIX w poprawił się status robotników (kwalifikacje, służba wojskowa, oświata) część robotników przeszła do klasy średniej- dostęp do parlamentu;
 rozbudowa ustawodawstwa socjalnego (ubezpieczenia społeczne, ograniczenie czasu pracy, wolne niedziele);
NIEMCY:
1. ustrój o konstytucja Cesarstwa Niemieckiego:
 konstytucja z 1871r. powtarzająca postanowienia konstytucji Związku Północnoniemieckiego z 1867r. Państwo niemieckie jest federacją-państwem związkowym; kraje niemieckie przestały być w pełni niezależne, ich ustawy zasadnicze zostały podporządkowane nadrzędnej konstytucji federalnej;
2. ustrój:
 cesarz: dziedziczny władca (król Prus), miał inicjatywę ustawodawczą, w porozumieniu z Radą mianował i odwoływał kanclerza, najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych całego państwa, mógł wydawać wojnę i zawierać pokój, mianował najwyższych urzędników aparatu państwowego Rzeszy;
 Rada Związkowa (Bundestag): złożona z 58 przedstawicieli poszczególnych państw Rzeszy (17 Prusy, 6 Bawaria, po 4 Saksonia i Witembergia), sankcjonowała (zatwierdzała) decyzje sejmu, miała inicjatywę ustwaodawczą;
 Sejm (Reichstag): wyłaniany w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych, było 397 posłów (w latach 1871-73 było ich 382), miał inicjatywę ustawodawczą; brak wpływu na władzę wykonawczą;
 Kanclerz: odpowiedzialny tylko przed cesarzem, miał władzę wykonawczą, kierował polityką wewnętrzną i zagraniczną, sam mianował rząd, ministrowie nazywali się sekretarzami stanu i kierowali urzędami Rzeszy (Reichsamter) był przewodniczącym Rady Związkowej;
3. Kulturkampf (walka o kulturę):
 1871 powstanie partii „Centrum” założonej przez katolików z państw południowoniemieckich, Alzacji, Lotaryngii, a także ziem polskich zaboru pruskiego, jednym z działaczy był Ludwig Windthorst;
 duże swobody kościoła katolickiego (brak kontroli);
 1871r. Bismarck zniósł oddzielny Wydział Katolicki w pruskim Ministerstwie Oświaty i Wyznań Religijnych, przeprowadzenie tzw. paragrafu kazalniczego- za polityką opozycyjną wobec kazania mogło się iść do więzienia;
 wprowadzenie obowiązkowego egzaminu państwowego z filozofii historii i literatury niemieckiej dla księży;
 wprowadzenie metryk cywilnych ślubów i urodzin, prawo o więźniu duchownym i wydzieleniu ich z parafii (1874 Mieczysław Ledochowski został aresztowany na 2 lata), wpływ państwa na majątek kościoła i kształcenia księży;
 1873r. Wydano tzw. prawa majowe, dzięki którym państwo uzyskało wpływ na obsadę stanowisk kościelnych (w 1886r. Arcybiskupem gnieźnieńskim został Niemiec Juliusz Dinder);
 wzrost znaczenia przedstawicieli w parlamencie partii „Centrum oraz niechęć konserwatystów do Kulturkampfu, a także zamach na kanclerza (Edmard Kullman- czeladnik,bednarski i członek jednego z katolickich związków czeladniczych, strzelił do Bismarcka 13.07.1874r. w Kissingen- znane uzdrowisko w Bawarii, zranił go lekko w ramię) doprowadziło do zniesienia Kulturkampfu;
 1878r. papież Leon XIII nawiązał rozmowy z rządem, zniesiono większość ustaw antykatolickich, ale zahamowano śluby cywilne oraz ustawę o państwowym nadzorze szkolnym w Prusach;
 osłabienie Kulturkampfu było także spowodowane recesją gospodarczą i chęcią przeprowadzenia przez Bismarcka polityki protekcjonalizmu, w tym celu musiał dogadać się z partią „Centrum”, z którą do tej pory walczył, a która z kolei zdobywała coraz to większe poparcie w społeczeństwie, na liberałów nie mógł liczyć- sprzeczna polityka (protekcjonizm- polityka ochrony produkcji i handlu kolejowego przed konkurencją zagraniczną – cła);
4. Walka z socjaldemokracją:
 1875 w Gotha zjednoczenie różnych odłamów socjaldemokratów i powstanie Socjalistycznej Partii Robotniczej Niemiec ( walka klasowa, gospodarka oparta na pracy w państwowych zrzeszeniach produkcyjnych wg pomysłu F. Lasalle’a);
 szybki rozwój i wzrost poparcia socjaldemokratów (1878 wydawali 75 własnych gazet; w 1877 w wyborach do parlamentu zajęli 4 miejsce pod względem ilości głosów);
 1878 parlament pod wpływem argumentacji Bismarcka uchwalił prawa wyjątkowe przeciw socjaldemokracji (septenat), prawo to zakazywało zrzeszeń, zebrań, manifestacji, zezwalało na konfiskatę druków, księgarzom, drukarzom i bibliotekarzom o socjalistycznych poglądach władze mogły zakazać wykonywania zawodu;
 przystąpienie Bismarcka do reform socjalnych: obowiązkowe ubezpieczenia od choroby, nieszczęsliwych wypadków, inwalidztwa oraz starości (emerytury)- chęć wytrącenia socjaldemokracji argumentów;
 1888 śmierć Wilhelma i następnie Frederyka III i wstąpienie silnego Wilhelma II, a także 1890 oddalenie zgody na przedłużenie ustaw antysocjalistów doprowadziło do dymisji Bismarcka 20.03.1890r.;
 koniec polityki antysocjalistycznej oraz reformy socjalne w Niemczech doprowadziły do zmiany programu socjaldemokratów, zjazd w 1891 w Erfuncie uchwalił nowy program o charakterze reformistycznym i ewolucyjnym, rezygnacja z postulatu obalenia monarchii, wyrzekali się metod rewolucyjnych na rzecz o rozszerzeniu praw politycznych- powszechne głosowanie (8-godz dzień pracy);

5. Niemcy Wilhelma II:
 dymisja Bismarcka, nowym premierem został gen. Leo von Caprivi (III 1890- X 1894), rządził praktycznie cesarz, kolejnym kanclerzem został stary książę Chlódwig Hohenlohe- Schillingsfurst (1894-1900), po nim drugi na miarę Bismarcka wyraziciel wielkiej polityki imperialistycznej Bernhard von Bulow (1900-1909);
 28 IX 1894 powstał Dentscher Ostmarkenverein (zwany Hakata , od założycieli Hansemanna, Kennemanna i Tiedemanna), była to organizacja która powstała w celu zgermanizowania ziem polskich czyli Kresów Wschodnich Niemiec, germanizacja Polski znacznie się nasiliła;
 w latach 1890-1914 Niemcy przeżywały niespotykany rozwój gospodarczy, przemysł był chroniony cłami ochronnymi a branże elektrotechniczna, chemiczna i optyczna podbiły rynki światowe (Agfa – największa na świecie fabryka sprzętu fotograficznego, Zeiss – mikroskoty, lornetki i soczewki);
 militaryzm: szybki rozwój wojska;
 liczba mandatów w parlamencie: konserwatyści- 57 (1871), 59 (1878), 78 (1884), 73 (1890), 43 (1912); liberałowie- 125 (1871), 99 (1878), 51 (1884), 42(1890), 45 (1912); partia Postępu- 46 (1871), 67 (1884), 66 (1890), 42 (1912); Partia Centrum- 63 (1871), 94 (1878), 99 (1884), 106 (1890), 91 (1912); socjaldemokraci- 2 (1871), 9 (1878), 24 (1884), 35 (1890), 110 (1912);
FRANCJA:
6. Początek III Republiki:
 klęska Francji w wojnie francusko-pruskiej z 1871r a także dostanie się cesarza Napoleona III do niewoli oraz manifestacje ludu Paryża 4.09.1870r parlament francuski proklamował republikę i ogłosił upadek dynastii Bonaparte;
 parlament powołał Rząd Obrony Narodowej, który 28.01.1871r oddał fortyfikacje Paryża i zezwolił na rozbrojenie broniącej go armii;
 8.02.1871r odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego, gdzie 2/3 mandatów zdobyli monarchiści, pozostałe republikanie o umiarkowanych poglądach liberalnych;
 28.02.1971r Zgromadzenie Narodowe zebrane w Bordeux zatwierdziło ustalenia pokojowe: Francja oddała Alzację i część Lotaryngii oraz miała zapłacić kontrybucję w wysokosci 6 mld franków z złocie;
 1.03.1871r defilada Niemców w Paryżu, a także postanowienia pokojowe francusko-pruskie spowodowały niezadowolenie ludności Paryża na rząd Adolfa Thiers’a;
 18.03.1871r rząd rpóbował odebrać Gwardii Narodowej armaty (zakupione za składek Paryżan i zgromadzone na Montmartie), próba ta nie powiodła się, rząd przeniósł się do Wersalu, władzę w Paryżu przejęła Gwardia Narodowa na czele z Komitetem Centralnym;
 Komitet Centralny chcąc zalegalizować swą władzę 26.03.1871r zarządził wybory do Rady Komuny Paryża i 28.03.1871r proklamowano Komunę Paryża (przewagę zdobyli zwolennicy socjalizmu utopijnego, stąd odrzucono trójpodział władzy i niezawisłosć sądów- sędziowie mogli być odwołani, zlikwidowano armię na rzecz gwardii narodowej złożonej z uzbrojonych mieszczan, postulowano ingerencję państwa w gospodarkę;
 Minimalne płace, nacjonalizacja przemysłu czyli stowarzyszenia robotnicze miały przejąć opuszczone przedsiębiorstwa, bezpłatne szkolnictwo, rozdział kościoła od państwa, wszystkie urzędy wybierane;
 Rząd Thiers’a popierał Bismarck, który zwolnił jeńców francuskich, aby mogli powrócić do armii i przystąpić do walki z Komuną;
 Pod koniec maja 1871 wojska rządowe przystąpiły do szturmu i 27 maja zdobyły Paryż, a 29 maja skapitulował ostatni punkt obrony Komuny Paryża, upadek Komuny, Francja wciąż republiką;
7. Konstytucja III Republiki:
 31.08.1871r Zgromadzenie Narodowe przyznało Thiersowi tytuł prezydenta, Thiers dzięki swoim koneksjom (znajomości, powiązania z osobami wpływowymi) w świecie wielkiej finansiery doprowadził do tego, że już w 1873r Francja spłaciła całą kontrybucję i pozbyła się wszelkich oddziałów niemieckiej okupacji; poza tym za jego kadencji zniesiono Gwardię Narodową i ustanowiono powszechną służbę wojskową, jednak 23.05.1873r Zgromadzenie Narodowe uchwaliło votum nieufnosci dla Thiersa, który natychmiast podał się do dymisji (spowodowane to było tym, iż tjiers dążył do uchwalenia konstytucji republikańskiej i stworzenia ustroju we Francji –republiki);
 nowym prezydentem został Mac Mahon bonapartysta, prz którym wszystko wskazywało, że Francja stanie się monarchią. Tymczasem wszystko rozbiło się o barwę sztandaru, gdyż pretendat do tronu hrabia Chambad chciał przywrócenia białego koloru Burbonów;
 długie narady nad konstrukcją, republikanie w tym czasie zwiększyli siły w parlamencie i w 1875r przewagą jednego głosu ogłoszono Francję III Republiką i uchwalono konstytucję;
 władza ustawodawcza: dwuizbowy parlament złożony z Izby Deputowanych i Senatu, łącznie nazwano parlament Kongresem. Kongres wybierał prezydenta i tylko on mógł dokonywać zmian w konstytucji; deputowanych do izby (532) wybierano co 4 lata w głosowaniu powszechnym, równym i tajnym- mężczyźni powyżej 21 lat, urzędujace Zgromadzenie Narodowe nominowało 75 senatorów dożywotnio z 300, pozostałych 225 wybierali przedstawiciele departamentów i kolonii na 9 lat, z tym że co 3 lata odnawiano 1/3 składu;
 władza wykonawcza: prezydent wybierany na 7 lat przez Kongres, miał prawo rozwiązywania Izby Deputowanych, prawo veta zawieszającego, każda ustawa musi być podpisana przez prezydenta, mógł jednak złożyć wniosek o ponowne rozpatrzenie;
 władza sądownicza: niezawisłe sądy, rząd był powoływany przez parlament i odpowiadał przed nim a wszelkie sprzeczności rządu z parlamentem nawet w błachych sprawach kończyły się dymisją rządu, tak więc premierzy i rząd bardzo często ulegał zmianie;
Skandale i afery III Republiki:
 budowa kanału panamskiego w 1880 Ferdynand Lesseps założył Towarzystwo Budowy Kanału Panamskiego, którego celem było przekazanie Przesmyku Panamskiego i połączenia Atlantyku z Pacyfikiem; inwestycja okazała się zbyt droga i zabrakło funduszy, toteż w 1888 Towarzystwo wyeliminowało obligacje wykupione przez licznych drobnych ciułaczy; to jednak nie urato