Świat po II wojnie światowej
Cały świat czekał na ten dzień. II Wojna Światowa w końcu się zakończyła. Powiększająca się coraz bardziej przewaga aliantów nad państwami Osi rosła nieustannie. Liczne wystąpienia, sabotaże, rosnąca w siłę koalicja antyhitlerowska doprowadziła do klęski III Rzeszy i jej koalicjantów. Jakie skutki przyniosła ta trwająca ponad 6 lat wojna, w której brało udział 61 państw, straty ludności szacuje się na 50 milionów, połowa z tego została inwalidami, a straty pieniężne wszystkich krajów biorących udział w walkach szacuje się na 260-280 miliardów dolarów? Jedno jest pewne: znaczna część krajów odzyskała wolność, znaczna utraciła ją ponownie, na długie lata znajdując się pod kolejną okupacją, tym razem rządu ZSRR i narzucanego przez niego reżimu komunistycznego. Wojna ta też nie skończyła się z dnia na dzień. Po oficjalnym zakończeniu II Wojny Światowej nastała kolejna, w zasadzie to nieoficjalna wojna, nazywana wojną dziwną, cichą. Najbardziej rozpowszechniła się nazwa „Zimnej Wojny”.
Zmiana układu sił na świecie, konflikt supermocarstw
W powojennym świecie nastąpiła zmiana, jeżeli chodzi o państwa najbardziej liczące się. Swoje mocne pozycje, na skutek strat powojennych, załamaniu gospodarki i zniszczeń utraciły Niemcy, Wielka Brytania oraz Francja. Upadek tych państw doprowadził do załamania się kolonializmu w Afryce, Azji, Ameryce Południowej i Oceanii, kolonie na tych terenach przekształcały się w niepodległe państwa. Natomiast na czele znaleźli się prawdziwi zwycięzcy II Wojny Światowej, czyli USA oraz ZSRR.
Mocarstwa te zaraz po zakończeniu wojny rozpoczęły konkurencję o wpływy na świecie, z czasem nawet walkę nazwaną właśnie „zimną wojną”. Ich konflikty wynikały z całkowicie odmiennych założeń politycznych. Stany Zjednoczone postawiły sobie za zadanie bronić świat przed zagrożeniem, jakie stwarzał komunizm i ekspansywna polityka ZSRR. Stalin mimo to siłą narzucał krajom sąsiednim (w tym także Polsce) politykę komunistyczną. Do krajów gdzie narzucona została włada sowiecka zaliczały się też Węgry, Bułgaria, Rumunia i Czechosłowacja. Stany Zjednoczone początkowo obojętne na tę sytuację musiały szybko podjąć radykalne kroki. Teraz już całkiem jasny był podział świata na komunistyczny wschód i kapitalistyczny zachód. Coraz bardziej napięta sytuacja między tymi blokami doprowadza do wyścigu zbrojeń. Cały świat był wtedy w cieniu tych dwóch supermocarstw, a na pierwszym planie była ich walka o dominację na świecie. Ta walka doprowadzi do całkowitego podziału świata na dwa bloki, do podziałów na kraje kapitalistyczne i komunistyczne.
Budowa i działanie bloku komunistycznego
Wszystkie kraje z narzuconą stalinowską władzą były zmuszone do przemiany gospodarczej na kształt ZSRR, to jest ukierunkowaniu przemysłu na ciężki i zbrojeniowy. Nie było tam miejsca na przemyślaną gospodarkę, jak w krajach zachodnich, które dzięki inwestycjom powoli odbudowywały swój przedwojenny dobrobyt. W ZSRR wybuchła, można powiedzieć histeria antykapitalistyczna. Aby zapobiec strajkom i wystąpieniom rząd ZSRR organizował (nie posiadając żadnego zaplecza) masową pomoc socjalną. Do tego dochodzi nieuzasadniona militaryzacja gospodarki, upaństwowienie przemysłu i handlu, uwłaszczenia ziem rolniczych. Wszelkie niezadowolenia i opozycję specjalne służby dyskretnie „usuwały”. Próbą usprawnienia gospodarki bloku komunistycznego miała być Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), lecz jak się okazało, organizacja ta działała wyłącznie na korzyść Związku Radzieckiego dostarczając mu produkty i półprodukty produkowane w państwach bloku po zaniżonych cenach. Cały rząd stalinowski opierał się na terrorze i przymusie. Kraje tego bloku ciągle ubożały na rzecz ZSRR, które jednak też nie potrafiło spożytkować i w pełni wykorzystać zaistniałych warunków.
Jałta i Poczdam, postanowienia w sprawie Niemiec, powstanie ONZ
Pierwsze ze spotkań przywódców największych państw koalicji antyhitlerowskiej już u schyłku wojny miało miejsce od 4 lutego do 11 lutego 1945 roku w Jałcie, gdzie spotkała się Wielka Trójka, jak nazywano Churchilla (premiera Wielkiej Brytanii) Roosvelta (ówczesnego prezydenta USA) oraz Józefa Stalina. To w tym wąskim gronie miały zapadać decyzje o powojennym świecie. Główną decyzją, jaka zapadła na Jałtańskim spotkaniu było podzielenie Niemiec na okupowane strefy. Były to strefy niemiecka, amerykańska, brytyjską oraz radziecką. Później powstała jeszcze strefa francuska. Dodatkowo podjęto decyzję o zdemilitaryzowaniu Niemiec oraz zniszczeniu nazizmu niemieckiego, a wprowadzeniu demokracji na tym terenie. Pojawiły się pierwsze wzmianki o potrzebie utworzenia organizacji, która utrzymywałaby pokój na świecie. Już dwa miesiące po Jałcie powstało ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych). Organizacja ta miała na celu (podobnie jak po I Wojnie Światowej „Liga Narodów”) utrzymywać pokój na świecie, bronić praw człowieka, jak i wspierać gospodarczo i społeczne narody świata. Ustalone zostały granice powojennej Polski. Biegła ona wzdłuż linii Curzona, więc na korzyść radziecką.
Kolejną wielką konferencją była Poczdamska. Odbyła się ona od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 roku. Głównym celem tej konferencji miały być decyzje pomagające utrzymać pokój na świecie. Po raz kolejny została rozpatrzona sprawa Niemiec, które zmuszone zostały do wypłacania reparacji wojennych ofiarom nazizmu i wojny. Postawiono też plany odbudowy tego kraju, którego podstawą miał być demokratyczny rząd. Postanowiono też osądzić zbrodniarzy wojennych (co miało miejsce podczas procesu norymberskiego. Zbrodniarze, których udało się złapać zostali skazani na karę śmierci lub na długoletnie więzienia) Te wszystkie postanowienia miały na celu ostateczne uregulowanie długów niemieckich wobec krajów, które ucierpiały na skutek wojny. Mimo to Stalin wyraźnie dążył do opanowania chociaż strefy podległej Związkowi Radzieckiemu. Odcinając dostawy żywności do zachodniej części Berlina wywołał kryzys żywnościowy. Natychmiastowa niemal pomoc USA (most powietrzny) pomaga zażegnać kryzys. Bez zgody ZSRR zwołane zostaje niemieckie zgromadzenie konstytucyjne, na mocy którego powstaje Republika Federalna Niemiec (RFN). Spowodowało to, że Stalin nie mógł liczyć na zjednoczenie Niemiec i wcielenia ich do bloku komunistycznego. W strefie radzieckiej utworzona zostaje Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD). Teraz Niemcy podzielone na dwie strefy i kierowane zupełnie inną polityką rozeszły się. Terytorium Niemiec, jako miejsce bezpośredniego styku bloku komunistycznego i kapitalistycznego zostało obsadzone licznymi bazami wojskowymi. Ostatecznie RFN zostaje oficjalnie przyjęte do NATO w 1955 roku.
Zimna wojna, wyścig zbrojeń i groźba wojny nuklearnej
Zimną wojną nazywamy ogólnie wrogie stosunki pomiędzy ZSRR z państwami bloku wschodniego a krajami zachodnimi. Złe kontakty pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim pogorszyła dodatkowo sprawa Niemiec, a konkretniej odmienne stanowiska tych mocarstw, co do przyszłości tego państwa. Stalin chciał wcielić Niemcy do swoich państw satelitarnych, jak uczynił to z polską, natomiast USA miało na celu utworzenie z Niemiec wolnego demokratycznego organu, gdy tylko zakończy się proces demilitaryzacji i demokratyzacji tego państwa. Rozpoczęła się wojna propagandowa, Stalin wygłaszał wyższość komunizmu nad „imperializmem”, jak nazywano wtedy w bloku wschodnim kapitalizm. Podkreślał, z państwa komunistyczne stanowią jedność, w przeciwieństwie do rozdartych państw kapitalizmu. Następny krok należał do Churchilla, którego przemowa jest uważana za początek zimnej wojny. Brzmiało ono następująco: „Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem rozcięła kontynent żelazna kurtyna”. Nie trzeba było długo czekać na odpowiedź Stalina, który w następnym publicznym przemówieniu nazwał Churchilla „podżegaczem wojny”. Wojska amerykańskie nadal stacjonowały w okupowanych Niemczech.
Rada Europy powołuje w 1949 do życia NATO-organizację skupiającą kraje Europy na płaszczyźnie militarnej. Członkowie zobowiązani byli do wzajemnej pomocy w razie napaści zbrojnej na jednego z nich. Jej członkami były początkowo następujące państwa: USA, Wielka Brytania, Francja, Belgia, Holandia, Kanada, Dania, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia oraz Włochy. W odpowiedzi na to, państwa bloku komunistycznego tworzą tzw. Układ Warszawski, czyli układ mówiący o współpracy i wzajemnej pomocy pomiędzy Albanią, Bułgarią, NRD, Polską, Rumunią, Węgrami i ZSRR. Wojska krajów satelickich były nadal kierowane centralnie przez dowództwo ZSRR, władzom danych krajów pozostawiono bardzo niewielki margines swobody działania, nie były one nawet wtajemniczane w tajne plany dowództwa armii radzieckiej.
Powstaje „Doktryna Trumana”, czyli program USA mający na celu powstrzymanie ekspansji polityki radzieckiej. Jego działanie opierało się na wspieraniu państw zagrożonych komunizmem zarówno pieniężnie, gospodarczo, jak i w razie potrzeby militarnie. Przewidziana była też propaganda atomowa. Działało także radio „Wolna Europa” oraz „Swoboda”, w których nadawano audycje antykomunistyczne. W 1950 roku doszło do pierwszej interwencji zbrojnej podczas zimnej wojny. Korea Północna będąca pod wpływami komunistów dokonała napaści zbrojnej na Koreę Południową za przyzwoleniem Stalina. Na mocy doktryny powstrzymywania do pomocy zostały wysłane wojska amerykańskie walczące pod barwami ONZ. Wkrótce doktrynę powstrzymywania uznano za zbyt ostrożną. Zastąpiono ją doktryną odpychania, która miała na celu wyzwalanie krajów spod rządów komunistycznych, a nie tylko obronę krajów zagrożonych komunizmem. Planowano odepchnięcie komunizmu aż po granice ZSRR, balansując na krawędzi wojny i groźbie użycia bomby atomowej w wypadku wybuchu konfliktu lokalnego. Wkrótce jednak złamany został monopol Stanów Zjednoczonych na broń jądrową. Pierwsza tajna, udana próba atomowa Rosjan odbyła się 29 sierpnia 1949. Doktryna odpychania straciła sens, wiązało się z nią zbyt duże zagrożenie wojny nuklearnej. W tym wypadku po raz kolejny zmieniono politykę wobec ZSRR. Rozpoczął się obłędny wyścig zbrojeń między blokami wschodnim i zachodnim, ciągłe udoskonalanie broni jądrowej. Potęga militarna ZSRR była jednak mocno przeceniana przez kraje zachodnie, większość jej siły stanowiła propaganda. Zniszczona błędnymi decyzjami i niewłaściwym ukierunkowaniem przemysłu gospodarka Związku Radzieckiego dysponowała siłą trzykrotnie niższą niż USA. Kraje zachodnie też były już wycieńczone zarówno Wojną Światową, jak i obecnym wyścigiem zbrojeń.
Wprowadzono jednak system pomocy dla krajów ucierpianych w wojnie, tzw. Plan Marshalla. Plan ten miał na celu niwelowanie szkód po II Wojnie Światowej, doprowadzenia do stabilizacji w Europie i przyśpieszenie rozwoju gospodarczego. Na konferencji poświęconej realizacji planu pojawiły się nawet państwa ogarnięte komunizmem w tym Polska. Z inicjatywy Wielkiej Brytanii oraz Francji zaproszony został też Związek Radziecki. Polska była gotowa przyjąć pomoc, ale pod naporem ZSRR zrezygnowała. Pierwsza faza planu Marshalla polegała na dostarczeniu do potrzebujących krajów żywności, środków produkcji oraz niskoprocentowych lub bezzwrotnych kredytów. Druga faza to dostarczenie sprzętu oraz inwestycji mających zasymulować wzrost gospodarczy.
Plan Marshalla wprowadził jeszcze inne zmiany w Europie. Przyśpieszył jej integrację zarówno na tle politycznym jak i gospodarczym. Efektem tego pobudzenia było powstanie Europejskiej Wspólnoty Węgla I Stali (w skrócie EWWIS), która koordynowała europejski przepływ i handel surowcami energetycznymi. Podpisany też został w późniejszym okresie traktat rzymski. Powstała w ten sposób Europejska Wspólnota Gospodarcza. Związek ten był stopniowo rozszerzany o nowych członków, dziś znany jest pod nazwą Unii Europejskiej.
Podczas trwania zimnej wojny wszystkie kontakty ludzi krajów komunistycznych z zachodem były bardzo mocno podejrzane. Ogromny problem stanowił wyjazd na zachód, do lepszego życia. Stalin, chcąc zabezpieczyć się na wypadek wojny, musiał doprowadzić do gospodarczego i militarnego połączenia krajów komunistycznych. Zimna Wojna miała jak widać bardzo duży wpływ na politykę obydwóch bloków. To pod wpływem tej bardzo dziwnej, nigdy nie rozpoczętej i zakończonej oficjalnie wojny powstały niektóre organizacje i sojusze działające do dnia dzisiejszego. Niestety piętno odciśnięte przez te wydarzenia utrzymuje się do dzisiaj, państwa bloku komunistycznego nadal są w tyle za nowoczesnymi i bogatymi państwami zachodnimi. Pomimo wpompowywania do NRD ogromnych sum pieniężnych kraj ten długo był w kryzysie gospodarczo-ekonomicznym. W obydwóch blokach zaistniała autentyczna panika, strach przed przeciwnikami, tak silny i absorbujący, że przesłonił władzom (zwłaszcza w ZSRR) potrzeby zwykłych ludzi. Większa część pieniędzy wydawana była na zbrojenia, przemysł przestawiony został głównie na ciężki i zbrojeniowy. Taka polityka w bloku wschodnim już w wkrótce doprowadzi do katastrofy ekonomicznej.
Śmierć Stalina, odprężenie w stosunkach wschód-zachód, koniec zimnej wojny,
Śmierć Józefa Stalina w 1953 roku zwiastowała pierwsze rozluźnienia w stosunkach wschód-zachód. Pierwszymi takimi sygnałami było zakończenie wojny w Indochinach, a Wietnam miał zostać podzielony na komunistyczną i kapitalistyczną republikę Wietnamu. W przyszłości po przeprowadzeniu referendum Wietnam miał zostać zjednoczony. W 1955 podpisano austriacki traktat państwowy, w myśl którego Austria stała się niezależnym państwem, zobowiązała się nie wchodzić w sojusze z żadną ze stron i nie instalować na swoim terytorium obcych baz wojskowych. Zapowiedziała nie wchodzić w komitywę z Niemcami. Rząd ZSRR nie trzymał już tak kurczowo państw satelickich. Jugosławia chciała oswobodzić się spod zarządu Związku Radzieckiego. Początkowo nałożono na nią straszne represje, ucisk i blokadę gospodarczą kraju. Pomimo tych starań Związku Radzieckiego Jugosławia rozluźniła stosunki z komunistycznym reżimem, a po wprowadzeniu reform wewnętrznych zaczął się w niej znaczący wzrost gospodarczy. Wielkim wydarzeniem była konferencja genewska (23 lipca 1955), na której przedstawiciele zachodu (USA, Wielka Brytania, Francja) i ZSRR dyskutowali o losach powojennej Europy. Rozmawiano przez pięć dni o demilitaryzacji, kontaktach wschód-zachód i konieczności dialogu między blokami. Pomimo zdecydowanych różnic w zdaniach, sam fakt spotkania się tych przywódców dowodził poprawy stosunków. Pomimo, że nie podjęto żadnych jednogłośnych decyzji, to „duch Genewy” krążył po Europie. Genewskie spotkane wielu historyków datuje jako nieoficjalne zakończenie zimnej wojny. Nastąpił czas tzw. odwilży politycznej. W Związku Radzieckim zaczęto krytykować rządy stalinowskie. Władzę obejmuje Nikita Chruszczow. Na swoim przemówieniu podczas XX zjazdu Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego ujawnia on zbrodnie stalinowskie. Nie był to jednak zdecydowany atak na Stalina, lecz mimo wszystko było to pierwsze, oficjalne ogłoszenie w bloku komunistycznym zbrodni rządów komunistycznych. Chruszczow przez pierwsze lata swojego panowania dążył do pojednania między blokami komunistycznym i kapitalistycznym.
Upadek kolonializmu
Walka polityczna pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim przeniosła się teraz do państw Trzeciego Świata. ZSRR udzielało wsparcia (głównie militarnego) krajom walczącym o niepodległość. Były to głównie kolonie krajów zachodnich, więc ich wyzwolenie było Związkowi Radzieckiemu na rękę. Dochodziło też do silnych ruchów narodowowyzwoleńczych. Komunistyczny rząd chiński wspierany dostawami broni od ZSRR trzymał żelazną ręką władzę. Wszelkie próby buntu były krwawo tłumione, jak na przykład próba wyzwolenia się Tybetu. Na wzór polityki radzieckiej władze chciały zasymulować wzrost gospodarczy kosztem rolnictwa, co spowodowało ogromną klęskę głodową.
Inaczej sprawa miała się w Indiach. Tam ogromne uznanie zyskał polityk Gandhi, propagując pokojową walkę o niepodległość, tak zwany bierny opór. Pod wpływem wzrastającego niezadowolenie ludności oraz zwiększającej się liczby konfliktów religijnych władze brytyjskie postanowiły podzielić Indie pomiędzy wspólnoty etniczne.
Fatalna w skutkach była pazerność Francuzów wobec Wietnamu, która doprowadziła do straszliwej wojny wietnamskiej. Partyzanckie wojska wietnamskie wspierane przez ZSRR prowadziły zażartą walkę z USA. Bardzo nasiliły się ruchy ludności, która chciała w końcu zakończyć tę wojnę. Rząd USA pod presją społeczeństwa wycofuje wojska z Wietnamu. Sytuację dogodną do ataku na Wietnam Południowy wykorzystuje Wietnam Północny. W wyniku tych walk Wietnam jednoczy się w jedno komunistyczne państwo.
Również w Afryce po wojnie nasiliły się ruchy dążące do niepodległości. Działania te zostały poparte przez ONZ. W roku 1960 niepodległość zyskało aż 17 państw Afryki. Doprowadziło to jednak do konfliktów na tle rasowym między białymi i czarnymi mieszkańcami tych terenów. Jako kolonie kraje te były zacofane technologicznie i gospodarczo.
Upadek komunizmu, kryzy w krajach realnego socjalizmu, jesień ludów, rola kościoła
Kolejne lata niewoli, tym razem pod rządami Chruszczowa, który zmienił swoje początkowe pokojowe postępowanie, spowodowały ogromne niezadowolenie wśród krajów wschodnich. Powrócono do agresywnej polityki wobec zachodu, stosunki między blokami znowu pogarszają się. Wznoszony jest mur berliński mający oddzielić kraje kapitalizmu od komunistycznego reżimu. Kolejny raz zmienia się władza, Chruszczow popada w konflikt z władzami i zostaje „odsunięty” od władzy. Jego miejsce zajmuje w 64 roku Breżniew, który kończy politykę destalinizacji.
Czechosłowacja próbuje rozluźnić związki z ZSRR, uniezależnić się i wprowadzić demokrację. Rząd Czechosłowacki zorganizował demokratyczne wybory i zniósł cenzurę. Gdy zastraszanie nie przyniosło skutku, Breżniew pod pretekstem walki z kontrrewolucją wysłał do Czechosłowacji 400 tyś. Żołnierzy Układu Warszawskiego. Zaskoczona ludność nie stawiała większego oporu, wielu ludzi wtrącono do więzień. Ta próba walki o demokrację nie powiodła się.
Gospodarka kierowana w myśl Związku Radzieckiego stawała się zupełnie niewydolna. Nie zwracanie kompletnej uwagi na popyt i podaż, błędne założenia i zbyt duża ilość przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego doprowadziła do kryzysu. Pierwszym, który otwarcie mówił o koniecznych zmianach w państwie był Michaił Gorbaczow. Podjął on kroki, których efektem miała być demokratyzacja ZSRR, zmiany w gospodarce i polityce. Trudną sytuację wewnętrzną Związku Radzieckiego wykorzystywały państwa satelickie, które usiłowały rozluźniać swoją zależność od ZSRR. Te liczne wystąpienia, nieposłuszeństwo wobec radzieckich władz zostało okrzyknięte „Jesienią Ludów”. W krajach podległych Związkowi Radzieckiemu zaczęło dochodzić do demokratycznych wyborów. Oczywiście wiele z tych wystąpień było krwawo tłumionych przez komunistów. Aksamitna rewolucja na Czechosłowacji, wystąpienia robotnicze i bunty; taką drogą kraje realnego socjalizmu musiały walczyć o prawo do wolności słowa, wolnych, demokratycznych wyborów. Przykład takiej walki dała „Solidarność” -pierwszy wolny związek zawodowy, na którego czele stanął Lech Wałęsa. To po strajkach solidarnościowych na kraje komunistyczne spadła fala strajków i wystąpień.
Również podzielone Niemcy miały się wkrótce zjednoczyć. Masowe ucieczki i strajki osłabiały władzę ZSRR na okupowanym terenie. Na spotkaniu w Ottawie (luty 1990) przedstawiciele Związku Radzieckiego, USA, Wielkiej Brytanii i Francji podjęli niejednogłośną decyzję o zjednoczeniu NRD i RFN.
ZSRR bez państw satelickich, z których zawsze czerpał surowce i półprodukty, z ogromnymi problemami gospodarczymi przestaje istnieć. Odbywają się demokratyczne wybory, które wygrywa Borys Jelcyn, prawdziwy reformator Rosji. Próba przywrócenia starego porządku poprzez tak zwany pucz moskiewski nie powodzi się. Ostatecznie rozwiązana zostaje Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego. Moloch, państwo gnębiące niemal połowę ówczesnego świata swoimi rządami komunistycznymi przestaje istnieć.
Papież Pius XII, którego pontyfikat miał miejsce przed i podczas wojny nie potrafił zabrać zdecydowanego stanowiska. Nie potępiał i nie pochwalał zarówno działań wojennych, jak i holokaustu. Sprzeciwiał się jednak komunizmowi i żelaznej kurtynie. Zdecydowanie największym wydarzeniem w kościele w powojennej Europie był wybór papieża Polaka, Jana Pawła II, osoby, która pochodziła zza żelaznej kurtyny. To Papież Polak był jedynym w swym rodzaju politykiem i orędownikiem pokoju. Podczas swych pielgrzymek zarówno do ojczyzny, jak i do innych krajów komunizmu mówił, przekonywał i perswadował ludziom, jak i władzom, że najważniejsza jest szeroko rozumiana wolności.
Wojna nigdy nie kończy się i nie zaczyna z dnia na dzień. II Wojna Światowa wywołała kolejną niepisaną wojnę, której skutki wielu ludzi odczuwa do dziś. Dziś też żyjemy w cieniu supermocarstw. USA i Unia Europejska również konkurują ze sobą. O wpływy, o pieniądze, o znaczenie we współczesnym świecie. Jesteśmy zagrożeni wojną religijną z krajami bliskiego wschodu. Nie jest to tak widoczne jak podczas zimnej wojny, ale jest równie groźne.