Turystyka
Już od początku istnienia państwa pol. były notowane sporadyczne podróże zagr. jego mieszkańców; były to gł. wędrówki o charakterze rel., dyplomatycznym lub handl.; od XIV w. mieszkańcy Polski wyjeżdżali na zagr. uczelnie, m.in. do Bolonii i Padwy; powstanie UJ (1364) spowodowało zwiększenie liczby wyjazdów pol. profesorów i studentów oraz przyjazdów zagr. uczonych do Polski. Dopiero na przeł. XVIII i XIX w. zaczęła się rozwijać turystyka krajoznawcza, a w XIX w. wypoczynkowa (pobytowa); coraz większą popularność zdobywały wyjazdy do uzdrowisk (m.in. do Krynicy, Buska, Ciechocinka, nieco później do Zakopanego) i kąpielisk nadmorskich. Do rozwoju pol. turystyki na pocz. XIX w. przyczynili się m.in. S. Staszic zwiedził i opisał Beskidy i Tatry (jako pierwszy Polak wszedł na Łomnicę) oraz podróżował po Włoszech, Niemczech i Francji; J. Ursyn Niemcewicz podróżował po Polsce, Europie i USA, podkreślał więź Śląska z Polską. Za początek współcz. pol. turystyki przyjmuje się umownie założenie 1873 pierwszej pol. turyst. organizacji społ. Galicyjskiego Tow. Tatrzańskiego (od 1920 p.n. Polskie Towarzystwo Tatrzańskie). Towarzystwo to skupiało elitę miłośników gór i podobnie jak zał. 1906 Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, odegrało pionierską rolę w dziedzinie krzewienia turystyki i nasycenia jej treścią patriotyczną. Okres międzywojenny przyniósł dalsze ożywienie w ruchu turyst., którego podstawową formą był ruch uzdrowiskowo-letniskowy. Koncentrował się on gł. w Karpatach oraz regionie podwarsz.; pod koniec lat 30. uczestniczyło w nim ok. 650 tys. osób rocznie, a ogółem 1938 w ruchu turyst. wzięło udział ok. 2 mln osób; w dwudziestoleciu międzywojennym powstało wiele organizacji i instytucji turyst., m.in. biuro podróży Orbis (zał. 1923), Liga Popierania Turystyki (zał. 1935), która doprowadziła m.in. do wybudowania kolejek na Kasprowy Wierch, Gubałówkę i Górę Parkową, oraz Spółdzielnia Turyst.-Wypoczynkowa Gromada (zał. 1937). Podczas II wojny świat. znaczna część bazy turyst. uległa zniszczeniu; po wojnie wznowiły działalność Pol. Tow. Turystyczne i Pol. Tow. Krajoznawcze, które 1950 połączyły się w Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK); 1949 powołano Fundusz Wczasów Pracowniczych; 1960 powstał Gł. Kom. Turystyki, a 1985 Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki, będący centr. organem administracji państw. w tej dziedzinie. Turystyka pobytowa i wycieczkowa w Polsce była związana gł. z działalnością Funduszu Wczasów Pracowniczych, dużych biur podróży, m.in. Orbis, Sports-Tourist, Turysta, Gromada, młodzieżowych biur podróży (Almatur, Juventur, Harctur) oraz masowych organizacji turyst., gł. PTTK; ostatnio z usług tych organizacji korzysta mniej osób (np. w wycieczkach organizowanych przez PTTK 1980 uczestniczyło ponad 9 mln osób, a 1994 już tylko ok. 1,3 mln), coraz większą popularnością cieszą się natomiast wyjazdy prywatne (także zagr.) oraz wypoczynek, również w formie wycieczek krajoznawczych (zwł. dla młodzieży szkolnej), organizowany przez coraz liczniejsze małe biura podróży. Turystyczna baza noclegowa w latach 50. liczyła ok. 30 tys. miejsc noclegowych, 1980 ponad 900 tys., a 1994 zmalała do niespełna 700 tys. miejsc; najwięcej miejsc noclegowych jest w ośr. wczasowych ponad 270 tys. (1994 skorzystało z nich ok. 2 mln osób); mimo spadku ogólnej liczby miejsc noclegowych zwraca uwagę systematyczny wzrost liczby miejsc w hotelach z ok. 50 tys. (1980) do 70,9 tys. (1994) i w motelach (odpowiednio z 1,4 tys. do 3,7 tys.); baza ta nadal nie zaspokaja w pełni potrzeb turystów (zwł. zagr.). Rozmieszczenie obiektów turyst. i wczasowo-wypoczynkowych w Polsce jest bardzo nierównomierne; najwięcej w okolicach nadmor., górskich, na pojezierzach oraz w woj.: warsz., łódz., pozn. i krak.; stopień zagospodarowania poszczególnych województw nie zawsze odpowiada ich wartości turyst., co szczególnie jest widoczne we wsch. części kraju, np. słabo zagospodarowane Roztocze, Równina Łęczyńsko-Włodawska. Obecnie największą popularnością w Polsce cieszy się turystyka sobotnio-niedzielna i krajoznawczo-wycieczkowa (ok. 75% osób), spada natomiast znaczenie turystyki pobytowej, skoncentrowanej gł. w Polsce północnej, nad morzem i jeziorami (w okresie letnim) oraz w górach; od poł. lat 60. rozwija się turystyka kwalifikowana, gł. piesza, narciarska, kolarska i wodna (żeglarska i kajakowa). W 1993 było w Polsce 31 tys. km górskich i nizinnych szlaków pieszych, 650 km tras narciarskich; kolejkami linowymi (m.in. na Butorowy Wierch, Kasprowy Wierch, Gubałówkę, Górę Parkową, Szyndzielnię) i wyciągami narciarskimi przewieziono ponad 4 mln osób. Głównymi regionami turystycznymi Polski są: wybrzeże M. Bałtyckiego (zwł. Trójmiasto i Mierzeja Helska), Pojezierze Mazurskie, Tatry, Beskidy, Karkonosze; najczęściej odwiedzane m. Warszawa, Kraków. Tradycyjną formą turystyki w Polsce jest ruch uzdrowiskowy, którego natężenie w ostatnim dziesięcioleciu maleje (1980 817 tys. kuracjuszy, 1993 655 tys.); zmniejsza się również sanatoryjna baza noclegowa z 33,3 tys. miejsc (1980) do 21,5 tys. (1993); do największych pol. uzdrowisk należą: w Karpatach Krynica, Iwonicz-Zdrój, Rabka, w Sudetach Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Polanica-Zdrój, Świeradów-Zdrój, na nizinach Inowrocław, Ciechocinek, nad morzem Międzyzdroje, Kołobrzeg, Ustka. Turystyka zagr. w pierwszych latach powojennych niemal nie istniała; 1955 liczba przyjazdów wynosiła ok. 77 tys., a liczba wyjazdów 44 tys., przy czym były to gł. wyjazdy służbowe; od 1956 stopniowo rozwijała się turystyka zagr., m.in. dzięki wprowadzeniu konwencji turyst. na obszarach przygranicznych Polski i Czechosłowacji; 1972 umożliwiono masowy ruch turyst. między Polską a NRD (do przekroczenia granicy upoważniał dowód osobisty ze specjalną pieczątką), a w latach następnych także z innymi krajami komunist.; w tym okresie najczęściej wyjeżdżano do Czechosłowacji, NRD, ZSRR, na Węgry i do Bułgarii; wyjazdy do państw kapitalist. były utrudnione ze względów polit., a po wprowadzeniu stanu wojennego niemal zupełnie ustały; obecnie znaczenie turystyki zagr. systematycznie rośnie, gł. dzięki wyeliminowaniu ograniczeń formalnych i polit. przy wydawaniu paszportów oraz dzięki zniesieniu obowiązków wizowych przez wiele państw; wśród turystów odwiedzających Polskę 1997 najwięcej było Niemców 46,7 mln (przyjazdy gł. jedno- lub dwudniowe; zakupy, kontakty handl.), Czechów i Słowaków 23,6 mln, oraz Rosjan, Białorusinów i Ukraińców 12,6 mln (przyjazdy gł. w celach zarobkowych handel, praca); wpływy dewizowe (ponad 8 mld USA, 1997), jak i rozmiary turystyki przyjazdowej w Polsce są nadal niższe niż w wielu innych krajach Europy (Francja 25 000 mln dol. USA, Włochy 21 577 mln, 1992); wynika to gł. z niedostatecznego zagospodarowania turyst. kraju oraz ze stosunkowo wysokich cen przy niskim poziomie usług.