Renesansowa publicystyka polityczna i społeczna
„Trzeba tedy, jak to ludzie wielce uczeni uważają w każdej rozprawie za rzecz konieczną, byśmy przede wszystkim określili istotę i naturę rzeczy, o której mamy mówić, i powołali się na określenie jej przez tych, którzy tę materię roztrząsali przed nami.”
Tymi słowami rozpoczyna się Księga I. O obyczajach zawarta w znanym dziele Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Był to jeden z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego renesansu trudniących się publicystyką, czyli komentowaniem wydarzeń bieżących, aktualnych spraw z wielu dziedzin życia społecznego . To właśnie w odrodzeniu narodziła się idea tworzenia dzieł o takim charakterze. Główną przyczyną powstawania tego rodzaju prac był konflikt między przedstawicielami różnych warstw społecznych.
W 1543 roku ukazała się oratio prima Andrzeja Frycza Modrzewskiego pod tytułem Łaski, czyli o karze za mężobójstwo (Lascius, sive de poena homicidii). Autor mowę tę wkłada w usta Hieronima Łaski, bratanka arcybiskupa Łaskiego. Jest to pierwsze z wielu dzieł Modrzewskiego traktujące o mężobójstwie. Autor pisze w nim o karze, jaka spotyka ludzi różnych stanów za jeden występek. Zwraca uwagę na niesprawiedliwość z tym związaną: Żałosna to doprawdy rzecz powierzać zmiennemu i płynnemu wyrokowi losu to, co powinno wynikać ze zdrowego rozsądku. Czemuż więc prawem, przeciw któremu grzeszą zarówno bogaci jak i biedni, zastrzega się karę, której nie mogą w równym stopniu ponosić bogaci
i biedni? Wątek ten poruszany był przez niego wielokrotnie w późniejszych pracach. Znalazł on również swoje miejsce w najbardziej znanym dziele Frycza Modrzewskiego Rozważań
o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć... pierwsza O obyczajach, druga O prawach, trzecia O wojnie, czwarta o Kościele, piąta O szkole (Commentariorum de Republica emendanda libri quinque... primus de Moribus, secundus de Legibus, tertius de Bello, quartus
de Ecclesia, quintus de Schola) znanym pod skróconym tytułem O poprawie Rzeczypospolitej (De Republica emendanda). Ukazało się ono w 1551 roku. Traktat ten Modrzewski napisał według założeń irenizmu, czyli światopoglądu głoszącego konieczność rozwiązywania sporów religijnych, etycznych i politycznych na drodze pokojowej dyskusji prowadzącej
do kompromisów . Pierwsze wydanie zostało w Polsce okrojone przez cenzurę – wycofano księgi O kościele i O szkole, pozostałe surowo ocenzurowano. Traktat w całości został wydany poza granicami kraju – w Bazylei. Poza wspomnianym już problemem kar
za mężobójstwo, Andrzej Frycz Modrzewski pisze o innych kwestiach dotyczących społeczeństwa.
W księdze O obyczajach zwraca uwagę na fakt, iż złe obyczaje zwykle wynikają
z niewiedzy, niedoinformowania i przyzwyczajenia do złego. Natomiast dobry obyczaj to ten, który jest zachwalany przez ludzi powszechnie szanowanych. Uważa on,
że w nabywaniu dobrych zwyczajów ludziom powinien ktoś pomagać, toteż proponował utworzenie stosownego stanowiska dla człowieka, który miałby sprawować funkcję „opiekuna”. Ponadto w księdze I Modrzewski zauważa, iż państwem powinien rządzić jeden człowiek – król, który w podejmowaniu ważnych decyzji winien posiłkować się zdaniem kompetentnych ludzi obsadzonych na stanowiskach senatorów, posłów szlacheckich, doradców i sekretarzy. Jednak mimo to sądzi on, że szlachta za bardzo dba o swoje interesy, toteż w końcu może zaszkodzić interesowi państwa.
Księga O prawach opisuje głównie niesprawiedliwe, nierówne traktowanie ludzi. Autor ponownie porusza kwestię kary za mężobójstwo. Stwierdza również, że: Prawa po największej części są tak ułożone, by służyły korzyściom możnych, a biedaków gniotły niewolą, aby tych chwytały i wikłały w sieci, które tamci drą jak pajęczyny . Frycz Modrzewski zaznacza, że kary dla możnych ludzi powinny być większe niż dla biednych, ponieważ czyny bogatych na wysokich stanowiskach są bardziej widoczne.
W księdze O wojnie Andrzej Frycz Modrzewski tak naprawdę pisze o tym, jak wojny uniknąć. Radzi, aby za wszelką cenę starać się zachować pokój między dwoma narodami. Jeżeli jednak będzie to niemożliwe, należy się do wojny jak najlepiej przygotować. Przez dobre przygotowanie autor rozumie nie tylko właściwe uzbrojenie obywateli, ale również „zagospodarowanie” terytoriów przygranicznych: Przede wszystkim o to się starać, aby
na wszystkich granicach były dobrze pobudowane zamki i aby je zaopatrzyć we wszystko,
co konieczne i do życia, i do odparcia nieprzyjaciela czy też miejsce prowadzenia walk: Jeżeli tedy już postanowiono, że trzeba uciec się do wojny, należy się starać o całkowite jej przeniesienie na ziemie nieprzyjaciela . Ponadto przyczyna wojny musi być sprawiedliwa
i realna, a sama wojna ostatecznością.
Księgi O kościele i O szkole to najbardziej kontrowersyjne części całego traktatu.
W pierwszej z nich Modrzewski krytykuje kościół za to, że nie dopuszcza on do soboru ludzi świeckich: Sobór reprezentuje cały Kościół. W nim mają prawo uczestniczyć, zabierając głos, wydawać sąd o sprawach spornych nie tylko duchowni, ale i świeccy . Jest oburzony, iż wielu mądrych ludzi zamiast poddać pomysł, jest zmuszonych do podporządkowania się często absurdalnym postanowieniom biskupów. Jeśli idzie o księgę O szkole autor pisze, między innymi, o sposobach wynagradzania zarówno nauczycieli jak i uczniów. Głównym źródłem środków, które miałyby być łożone na szkoły jest Kościół: Wiele można by pomóc uczącej się młodzieży z dochodów klasztorów, ponieważ w nich przebywa często niewielu mnichów,
a dochody ich są bardzo znaczne . Jak nietrudno się teraz domyśleć, to właśnie Kościół ocenzurował dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego.
Przeciwnikiem Frycza Modrzewskiego był Stanisław Orzechowski, niegdyś jego przyjaciel. Orzechowski był przeciwny reformacji. W swoich pracach często cytował Cycerona. Jego pierwsze dzieło zostało opublikowane w 1543 r. Były to Turcyki – dwie broszury traktujące o niebezpieczeństwie ze strony Turków i nakłaniające do wzięcia udziału
w kampanii antytureckiej. Ciekawostką jest, iż ksiądz Orzechowski był zwolennikiem zniesienia celibatu. Na sejmie w 1550 r. ogłosił chęć zawarcia małżeństwa z dwórką Piotra Kmity, Zofią Straszówną. Wywołał tym ostry sprzeciw biskupów. Jednak nie czekając na odpowiedź z Rzymu dziesięć miesięcy później wziął ślub z córką burgrabiego krakowskiego, Magdaleną Chełmską. Ponadto udzielił ślubu księdzu Marcinowi Krowickiemu, za co otrzymał groźbę klątwy od władz kościelnych, a małżeństwa Krowickiego nie uznano. Mimo swojego sprzeciwu co do prawa kościelnego, to właśnie Modrzewskiego uznawał za heretyka.
Stanisław Orzechowski w swoim dziele Quincunx, tho iest wzor korony polskiy n cynku wystwióny przez Stnisłwa Orzechowskigo okszyc z przemyskiy źiemie: y z kolędę posłom koronnym do Wrszwy n now lto roku pńskigo 1564 posłny krytykuje między innymi skutki przeprowadzonego programu egzekucyjnego . Ponadto przedstawia program unii polsko–litewskiej oraz teokratycznego systemu państwowego – systemu,
w którym państwo jest zależne od Kościoła. Teorią tą, choć z pozoru dość naiwną, gwarantował szlachcie wolność. O tej sławnej wolności szlacheckiej rozpisuje się w Mowie do szlachty polskiej przeciw prawom i ustawom Królestwa Polskiego uporządkowanym przez Jakuba Przyłuskiego. Dostrzega on jak wielka jest swoboda szlachty: Lecz wolność, najwyższe dobro spośród wszystkich dóbr, jest własnością waszego rodu i waszego imienia. Jest ona tak (ogromna) i tak wielka, że w zestawieniu z nią wolność innych narodów byłaby dla was niewolą nie do zniesienia , lecz zapewnia, że jest ona znakomita, jest czymś dobrym i niezbędnym: Tak bardzo zasłynęło wasze imię, że Polska dzięki wolności zrosła się z wielu ludów. (...) Nic nie zmyślam, Panowie a Bracia, mówię to, co jest, i przypominam, że te dobra, które wam zgotowała wasza znakomita wolność, zawarta w całości w waszych prawach
i obyczajach.
W tym samym roku, w którym zadebiutował Andrzej Frycz Modrzewski oraz Stanisław Orzechowski (1543) ukazało się dzieło Mikołaja Reja pt.: Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem. Była ona uznana za najważniejszą mowę tego roku, gdyż jako jedyna została napisana w języku polskim. Rej pisze w formie dialogu, ponieważ był on uważany za najbardziej przystępną i zrozumiałą dla czytelnika formę wypowiedzi. W Krótkiej rozprawie... Rej przedstawia sytuację społeczeństwa z trzech punktów widzenia: chłopa, szlachcica i duchownego. Ukazując przekonania poszczególnych warstw społecznych w krzywym zwierciadle, krytykuje, między innymi, interesowność kleru:
Iż gdy wydam dziesięcinę, bych był nagorszy, nie zginę,
A dam li dobrą kolędę, że z nogami w niebie będę.
(...).
Potym mię pokropi wodą, to już z Bogiem idę zgodą.
(...)
Ja mniemam, gdy wszytko spłacę ,iż się z świętymi pobracę.
Pisze też o przekupstwie szlachty oraz braku dyscypliny podczas sejmików. Broni chłopów
i domaga się dla nich odpowiednich praw. Uważa, że wszystkie te problemy są przyczyną upadku ojczyzny, jej osamotnienia. Opinię tę wkłada w usta Rzeczypospolitej wypowiadającej się na końcu rozprawy:
Wszytcy na ten nierząd narzekają,
Widzą, iż źle, coż, gdy nic nie dbają.
Ostatnim dziełem Reja było Zwierciadło albo Kształt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam jako we zwierciedle przypatrzyć. Składało się z kilku części, z których najbardziej znaną jest Żywot człowieka poczciwego. Autor opisuje całe życie anonimowego szlachcica. Ta część Zwierciadła... dostarcza kilka ciekawych informacji na temat życia chłopów i mieszczan.
Na pograniczu odrodzenia i baroku tworzył ksiądz Piotr Powęski znany jako Piotr Skarga. Zasłynął on traktatem politycznym napisanym w formie kazań pt.: Kazania sejmowe dołączonym do zbioru Kazania na niedziele i święta opublikowanego w 1597 roku. Jest on adresowany do członków Senatu. Skarga przedstawił w nim Polskę jako kraj gnębiony chorobami takimi jak: brak miłości do ojczyzny, prywata, osłabienie władzy królewskiej, niepraworządność, chciwość, wewnętrzne spory. Kazania stylizowane są na biblijne księgi prorockie. Autor sugestywnie przedstawia upadek kraju, porównując go do mitycznego tonącego okrętu oraz do matki: Jako namilejszej matki swej miłować i onej czcić nie macie, która was urodziła i wychowała, nadała, wyniosła? Bóg matkę czcić rozkazał. Przeklęty, kto zasmuca matkę swoje. A która jest pierwsza i zasłużeńsza matka jako ojczyzna, od której imię macie i wszytko, co macie, od niej jest? Która gniazdem jest matek wszytkich i powinowactw wszytkich, i komorą dóbr waszych. Komora dóbr naszych – ojczyzna. Skarga apelował
o wzmocnienie władzy królewskiej przy jednoczesnym podporządkowaniu jej Kościołowi. Postulował za ograniczeniem władzy szlacheckiej, był obrońcą praw chłopów. Był uznawany za proroka.
Piśmiennictwo renesansowe było preludium do wielkiego rozwoju publicystyki, jaki nastąpił w oświeceniu. Było ono sprzeciwem wobec rzeczywistości, ostrzeżeniem, propozycją na lepsze jutro. Była to forma wyrazu dla tych, którzy widzieli, że źle się dzieje w kraju. Dla tych, którzy mieli swoje własne, doskonałe koncepcje ratowania ojczyzny. Jak jednak pokazała historia, pomysły te nie zostały wcielone w życie. Znakomicie sytuację ojczyzny w renesansie ukazuje utwór Mikołaja Reja:
Rzecz pospolitą nago na wozie malują,
Ano ją różni ludzie rozlicznie szacują:
Jedni ciągną na lewo, a na prawo drudzy,
Bo niezgodni tam zawżdy u tej paniej słudzy,
A kto temu nie wierzy, przypatrz sie do tego,
Gdy sie sprawam dziwujesz sejmu chwalebnego:
Uźrzysz, jakoć okrutnie ta nędzica wrzeszczy,
Co ją tak rozciągają, aż jej skóra trzeszczy.
Bibliografia:
Literatura podmiotu:
- Frycz Modrzewski A., O poprawie Rzeczypospolitej, Wrocław 1998.
- Frycz Modrzewski A., Łaski, czyli o karze za mężobójstwo (fragment), [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://staropolska.gimnazjum.com.pl/renesans/a_f_modrzewski/laski.html.
- Stanisław Orzechowski. Wybór pism, oprac. J. Starnawski, Kraków 1972.
- Rej M., Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem, [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.literatura.zapis.net.pl/okresy/odrodzenie/rej/rozprawa.htm.
- Skarga P., Kazania sejmowe, Warszawa 2003.
Literatura przedmiotu:
- Renesans: V. Publicystyka i historiografia, [w:] Pietrusiewiczowa J. [i in.], Literatura polska od średniowiecza do pozytywizmu, Warszawa 1974.
- Renesans, [w:] Kuziak M. [i in.], Epoki literackie od antyku do współczesności, Warszawa 2003.