Idee renesansu na dworze Jagiellonów

Na dwór Jagiellonów pierwsze idee renesansu przeniknęły pod koniec XV wieku. Już w 1470 r. osiedlił się w Krakowie włoski humanista Kallimach (Filippo Buonacorsi), który przebywał na królewskim dworze jako nauczyciel syna Kazimierza Jagiellończyka Jana Olbrachta. Propagatorami humanizmu byli także polscy dyplomaci, którzy zetknęli się z nowymi prądami na europejskich dworach oraz młodzież studiująca na uniwersytetach w Italii. Zygmunt I w latach 1498 - 1501 przebywał na węgierskim dworze swojego brata Władysława Jagiellończyka, gdzie poznał nowe idee. Po objęciu tronu w Polsce (1506) Zygmunt I sprowadził z Włoch artystów. Wpływy włoskie stały się jeszcze bardziej widoczne po ślubie Zygmunta z Boną. Początkowo tradycje średniowiecza i nowe prądy współistniały ze sobą przenikając się nawzajem. Mecenat - przede wszystkim dworu oraz naśladujących króla magnatów, dostojników kościelnych i bogatych mieszczan, a także rozkwit państwa - to czynniki sprzyjające rozwojowi nauki i sztuki. W rozwoju renesansu Polska wyprzedziła Francję i Niemcy.
W architekturze polskiej renesans dzieli się na trzy okresy:
• okres I - 1500 - 1550, nazywany także włoskim; powstające obiekty są zazwyczaj dziełem włoskich artystów pochodzących przede wszystkim z Florencji
• okres II - 1550 - 1600, czas upowszechnienia stylu, początki manieryzmu i uleganie wpływom niderlandzkim
• okres III - 1600 - 1650, manieryzm, pojawienie się elementów baroku
Spis treści
[ukryj]
• 1 Okres I
• 2 Okres II
• 3 Okres III
• 4 Literatura
• 5 Zobacz też

Okres I [edytuj]
W 1499 r. spłonęła część zamku na Wawelu. Aleksander Jagiellończyk w 1504 powierzył odbudowę zamku Rosenbergowi. Najwcześniej (w latach 1502 - 1507) zostało odbudowane skrzydło zachodnie. Po koronacji Zygmunta Starego pracami kierował Franciszek Florentczyk, włoski rzeźbiarz i architekt, który już w latach 1502 - 1505 zaprojektował przyścienną, arkadową niszę nagrobną Jana I Olbrachta w katedrze wawelskiej, w której zastosował łuk triumfalny zamiast popularnego w gotyku baldachimu. Po śmierci Florentczyka (1516 r.) budową zamku kierowali: Bartolomeo Berrecci i Benedykt z Sandomierza. Ok. 1516 r. ukończono budowę skrzydła północnego a w 1536 r. wewnętrzny dziedziniec. W trzech skrzydłach zamku rozmieszczono sale i komnaty poprzedzone od strony dziedzińca trójpoziomowym krużgankiem, czwarte skrzydło, zamykające dziedziniec od południa, nie posiada części mieszkalnej. Jest to ściana kurtynowa z traktem komunikacyjnym. W dwóch dolnych poziomach zamku mieszczą się pomieszczenia gospodarcze (parter) i komnaty mieszkalne zaprojektowane w układzie amfiladowym. Poprzedzające je krużganki wzorowane są na budowlach wczesnoflorenckich z arkadami opartymi na głowicach kolumn. Na trzecim poziomie mieszczą się pomieszczenia reprezentacyjne. Znaczną wysokość pomieszczeń odzwierciedla poziom krużganków o bardzo smukłych kolumnach. W połowie ich wysokości architekt umieścił przewiązki poprawiające ich proporcje a konstrukcję dachu podparł dzbanuszkami, które z jednej strony pełnią funkcję dekoracyjną i pozwalają na lepsze oświetlenie kapiteli kolumn ocienianych okapem a z drugiej poprawiają statykę przekazując obciążenie dachu na centralną powierzchnię głowicy. Dekoracyjność dziedzińca podkreślała barwna polichromia i fryz obiegający ściany krużganków. Pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne przykryto drewnianymi stropami o profilowanych belkach lub kasetonach. Poniżej malowane pasy z dekoracją figuralną. Obramowania drzwi i okien łączą motywy zdobnictwa późnogotyckiego i renesansowego oraz wzory florenckie.
Zamek Królewski na Wawelu nie jest odosobnionym przykładem przebudowy gotyckiej siedziby w okresie renesansu. W pierwszych latach renesansu przebudowano lub rozpoczęto budowę zamków w:
• Szydłowcu, przebudowany w latach 1509 - 1532 - pierwsza w Polsce loggia widokowa.
• Drzewicy (województwo łódzkie), zbudowany w latach 1527 - 1535
• Ogrodzieńcu, przebudowany w latach 1532 – 1547
• Pieskowej Skale, przebudowany w latach 1542 – 1580.
Budownictwo sakralne w pierwszym okresie renesansu ogranicza się do kaplic dobudowywanych do istniejących już kościołów gotyckich. Najwcześniej została zbudowana najpiękniejsza z nich - Kaplica Zygmuntowska dobudowana w latach 1519 - 1533 do katedry wawelskiej. Zaprojektowana została przez Berrecciego na planie kwadratu. Wnętrze przykrywa kopuła wsparta na ośmiobocznych z zewnątrz i kolistym od wewnątrz bębnie. Przejście pomiędzy wewnętrznymi ścianami a konstrukcją bębna umożliwiają żagle. Wnętrze doświetlają okna umieszczone w bębnie oraz wysokiej latarni. Hełm przykrywa miedziana, pozłacana łuska. Podniebienie kopuły zdobią kasetony wypełnione roślinnymi rozetami. Podział ścian skomponowany w oparciu o schemat łuku triumfalnego podkreślają rzeźbione pilastry i gzymsy. W niszach głównych umieszczono ołtarz i sarkofagi ostatnich Jagiellonów. Mniejsze wnęki boczne przeznaczono na posągi świętych.
Okres II [edytuj]
Nowy styl upowszechnia się w całej Polsce. Biorąc przykład z króla, szlachta, duchowieństwo a nawet bogate mieszczaństwo obejmuje mecenatem artystów. Na terenie kraju, przede wszystkim na Pomorzu, zwłaszcza w Gdańsku pojawia się liczna grupa twórców niderlandzkich. Wśród mistrzów coraz częściej można spotkać polskie nazwiska. Nowe prądy trafiają do warsztatów cechowych. W latach 1527 - 1604 pojawiają się wydane drukiem wzorniki np. Florysa, Hansa Vredemana de Vries, które stają się źródłem poznania nowych prądów dla twórców, którzy nie zetknęli się bezpośrednio z nowym stylem. Czerpane z nich wzory dominują przede wszystkim w architekturze mieszczańskiej. Renesans dostosowuje się coraz bardziej do warunków lokalnych. Widoczne jest zróżnicowanie w zależności od regionu i warsztatu, z którego wywodzą się twórcy.
Architektura tego okresu nabiera coraz wyraźniejszych cech manieryzmu (odejście od wyraźnego przyporządkowania elementów architektonicznych od funkcji konstrukcyjnej, zerwanie z ideą uporządkowania, ładu i harmonii poprzez znaczną dowolność w kompozycji układów widoczną przede wszystkim w ornamentyce o skomplikowanych, bogatych i efektownych zestawieniach). W Polsce wyróżnia się jego trzy odmiany:
• włoski, obejmujący swoim zasięgiem przede wszystkim południe Polski, jego najbardziej znanym twórcą był Santi Gucci
• niderlandzki, obejmujący obszar Pomorza
• kalisko-lubelski, którego najbardziej znane przykłady zabytków zachowały się w Kazimierzu Dolnym.
Już w okresie gotyku pojawiły się wyprowadzane ponad dach osłony. Ozdobne formy nadano attykom w północnych Włoszech. W architekturze polskiej detal ten zostaje znacznie rozbudowany i staje się charakterystycznym elementem polskiego renesansu. W miastach przebudowywane są ratusze, we wczesnym okresie renesansu krystalizuje się układ kamienicy mieszczańskiej. W XVI wieku, zwłaszcza nad Wisłą powstaje szereg spichlerzy związanych z rosnącym eksportem zboża.
Na terenie kraju powstają nowe rezydencje. Wokół wewnętrznego, arkadowego dziedzińca rozplanowana zostaje zwarta, czworoboczna bryła z basztami na narożach. Przykładowe rozwiązania to:
• zamek w Płakowicach w pobliżu Lwówka Śląskiego, zbudowany w drugiej połowie XVI wieku przez Ramfalda Talkenberga z Podskala
• zamek w Brzegu, przebudowany z gotyckiej warowni w latach 1544 - 1560
• zamek w Niepołomicach gotycki zamek myśliwski Kazimierza Wielkiego, rozbudowany przez Zygmunta I i odbudowany po pożarze (w latach 1550 – 1571) przez Zygmunta Augusta
• zamek w Baranowie Sandomierskim, zbudowany w latach 1591 – 1606 według projektu Santi Gucciego
• zamek w Krasiczynie
W 1555 r. pożar zniszczył gotyckie Sukiennice. Nowy obiekt zaprojektował Jan Maria Padovano jako długą (ok. 120,0 m), trójnawową bazylikę z kramami w bocznych, niższych nawach. Budowla otrzymała sklepienie kolebkowe z lunetami. Przy krótszych elewacjach zlokalizowano loggie a nawę wyższą zwieńczono attyką. Jej arkadowy podział zwieńczony grzebieniem z szeregu wolut stał się wzorem dla wielu późniejszych rozwiązań. Przy realizacji obiektu z Padovano współpracowali: Stanisław Flak, Włoch Pankracy i Santi Gucci, który najprawdopodobniej zaprojektował maszkarony.
Miejskie ratusze podczas przebudowy otrzymują nowe portale, szersze okna i drzwi a zewnętrzne ściany wieńczy się attykami. Tak przebudowano ratusze w: Tarnowie, Sandomierzu, Chełmie (rozebrany), Poznaniu. Budowane są także nowe obiekty, np. w Szydłowcu, Zamościu.
Domy mieszczańskie budowane najczęściej jako dwukondygnacyjne (w większych miastach wyższe) w poziomie parteru miały najczęściej przejazdową sień, do której przylegały pomieszczenia pracowni rzemieślniczej, kantorka, sklepu itp. Na piętrze mieściły się pokoje mieszkalne a w podwórzu stajnie, magazyny, mieszkania czeladników, kuchnie itp. Elewacje wieńczą rozbudowane attyki. Kamienice zlokalizowane wokół rynku poprzedzone są najczęściej podcieniami. Na Śląsku, Pomorzu i w Wielkopolsce często spotykane są kamienice o elewacjach szczytowych lub półszczytowych.
W dobie renesansu powstają plany miast idealnych. Zrealizowane zostały dwa rozwiązania: Zamość według projektu Bernarda Morando dla hetmana Zamoyskiego oraz Żółkiew (Ukraina) dla Żółkiewskiego. Zamość zbudowany został od podstaw w latach 1579 - 1600 na planie pięcioboku. W centrum zlokalizowano Rynek Wielki z ratuszem a dwa rynki pomocnicze (Rynek Solny i Wodny) w osi północ-południe. Na zachód od centrum, także w osi symetrii, zaplanowany został pałac Zamoyskich i kolegiata (obecnie katedra). Przy ulicach zaplanowanych na siatce prostokątów wybudowano kamienice z podcieniami i attykami (rozebranymi w XIX wieku, częściowo przywróconymi). Całość otoczono siedmiobastionowymi fortyfikacjami. W murach obronnych umieszczono trzy bramy: Janowicką (Starą Lubelską), Szczebrzeską i Lwowską.
Nieco odmiennie niż terenie pozostałej części kraju rozwija się renesans w Gdańsku. Mistrzowie niderlandzcy na grunt Pomorza przenieśli odmianę renesansu, która ukształtowała się na terenie ich kraju pod wpływem renesansu Francji i Niemiec. Rozkwit tego stylu przypada na drugą połowę XVI wieku. Do najciekawszych realizacji tego manierystycznego stylu należą:
• Brama Zielona, zbudowana w latach 1564 – 1568 przez Hansa Kramera
• Brama Wyżynna z wystrojem z płyt piaskowca ozdobionych ornamentem roślinnym, budowę bramy ukończył Willem van den Blocke w 1588 r.
• Arsenał, dzieło Antoniego van Obberghena zbudowane w latach 1602 - 1606 r.
• Ratusz Staromiejski, zbudowany w latach 1587 - 1595, najprawdopodobniej według projektu Antoniego van Obberghena.
Charakterystyczna dla odrodzenia laicyzacja życia przyczyniła się do niewielkiego ruchu budowlanego w architekturze sakralnej. Niewiele buduje się nowych kościołów. Nieco częściej przebudowywane są istniejące, średniowieczne świątynie. Przy nich powstają renesansowe kaplice czasem w miejscu rozbieranych romańskich lub gotyckich albo jako nowe wnętrza przy starszych budowlach. W 1596 r. do kościoła w Niepołomicach zostaje dobudowana kaplica Lubomirskich, zaprojektowana przez Santi Gucciego. W Krakowie kaplica św. Jacka przy kościele św. Trójcy oraz biskupa Zebrzydowskiego i biskupa Padniewskiego na Wawelu. W Kazimierzu Dolnym Jakub Balin odbudował spalony kościół farny św. Jana Chrzciciela i wzbogacił go o kaplice NPMarii, Królewską i Borkowskich (w 1612 r.) Do przykładów zmodernizowanych w tym stylu kościołów należą:
• katedra w Płocku, odbudowana po pożarze przez architektów: Bernardyna Zanobi de Gianotis, Ciniego i Filippo di Fiesole i przebudowana przez Jana Batistę z Wenecji
• kolegiata w Pułtusku, przebudowana przez Jana Batistę
Do nielicznych przykładów nowych budowli powstałych w okresie renesansu należą:
• katedra św. Tomasza w Zamościu - trójnawowa bazylika o kolebkowych sklepieniach z lunetami
• kaplica Trzech Świętych (Jana Chryzostoma, Bazylego, Grzegorza) w zespole Cerkwi Uspieńskiej (Uśpienia NPMarii) we Lwowie na Ukrainie nazywanym też Cerkwią Wołoską, zbudowana ok. 1577 trójnawowa z trzema kopułami i sklepieniami krzyżowymi nad pozostałymi przęsłami łączy w sobie elementy renesansu i tradycyjnej architektury sakralnej obrządku wschodniego.
Okres III [edytuj]
Pożar na Wawelu w 1595 i przeniesienie stolicy do Warszawy (1596 r.) zahamowały rozwój budownictwa w Krakowie. Zastój przeżywa także Gdańsk. Oprócz Polski centralnej rolę wiodącą przyjmuje Lwów. Na sztukę wpływa złożona sytuacja społeczna: znaczny wzrost potęgi magnatów przy jednoczesnych upadku stanu mieszczańskiego, wzrost nietolerancji religijnej i dominująca rola jezuitów. W architekturze dominuje manieryzm, wzory niderlandzkie i pojawiają się elementy wczesnego baroku wprowadzane przez zakon jezuitów. Bogactwo motywów dekoracyjnych nakłada się na częste braki w harmonii kompozycji oraz proporcji bryły.
Do najbardziej znanych przykładów obiektów architektury tego okresu należą:
• manierystyczne elewacje kamienic z początków XVII wieku w Kazimierzu Dolnym:
o kamienica Celejowska, przy ul. Senatorskiej, ukończona przed 1630 r. Zdobi ją rustykalna dekoracja dwóch kondygnacji mieszkalnych, na tle której wyraźnie widoczne są rzeźbione obramowania okien i bramy. Powyżej wysoka, dwukondygnacyjna attyka ozdobiona w dolnej partii półkolistymi niszami oddzielonymi od siebie pilastrami a w górnej grzebieniem, w którym umieszczono wnęki z rzeźbami przedstawiającymi postacie Chrystusa, Matki Boskiej, Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja
o pod św. Mikołajem i pod św. Krzysztofem, kamienice braci Przybyłów: Mikołaja i Krzysztofa. Dwukondygnacyjne kamienice mieszczą się przy rynku. Gotyckie budynki zostały przebudowane ok. 1615 r. i ozdobione dużymi płaskorzeźbami przedstawiającymi świętych, patronów braci, umieszczonymi na tle boniowanych elewacji wśród innych, bogatych motywów rzeźbiarskich. Powyżej wysokie attyki podzielone gzymsami na dwa poziomy. W niższej części podział i zdobienia attyk są do siebie zbliżone - pola oddzielone pilastrami zdobią płaskorzeźby. Górne części attyk różnią się wyraźnie: kamienica pod św. Krzysztofem zwieńczona jest delikatnym grzebieniem złożonym ze sterczyn o zróżnicowanej wysokości, kamienica pod św. Mikołajem masywniejszą dekoracją złożoną z pól zwieńczonych trójkątnymi tympanonami oddzielonymi od siebie płaszczyznami z fantazyjnym ornamentem.
• Kościół Matki Boskiej Łaskawej ojców Jezuitów w Warszawie z bogatą elewacją, ciekawymi piwnicami, bardzo wysoką wieżą, oraz interesującą kopułą nad absydą.
• kaplica Myszkowskich w Krakowie z 1614 r., wzorowana na kaplicy Zygmuntowskiej, z zewnątrz ozdobiona boniowaniem a wewnątrz kontrastowym zestawieniem kolorystycznym użytych materiałów.
• zabytki lwowskie:
o kaplice przy katedrze Wniebowzięcia NMP:
 wolno stojąca Kaplica Boimów (Ogrójcowa), zbudowana w latach 1609 - 1617 na dawniejszym cmentarzu. Kaplica łączy elementy manieryzmu włoskiego i niderlandzkiego z motywami orientalnymi. Przykryta została kasetonową kopułą i ozdobiona bardzo bogatą dekoracją rzeźbiarską.
 w wieńcu kaplic, po stronie północnej Kaplica Kampianów, zbudowana ok. 1619 r. według projektu Pawła Rzymianina dla rodziny Kampianów,
o kamienice przy Rynku:
 Kamienica Królewska, nazywana także Kamienicą Korniakta, przebudowana przez Piotra Barbona i Pawła Rzymianina pod koniec XVI w. z dwóch gotyckich kamienic na zamówienie Konstantego Korniakta. Elewacje i arkadowy dziedziniec utrzymane zostały w stylu renesansowym (parter pozostawiono jako gotycki a I piętro przebudowano w stylu empire).
 Czarna Kamienica, nazywana także Kamienicą Anczowskiego lub Kamienicą Kijowską, o elewacji z płyt ciemnego piaskowca o mocno sfazowanych krawędziach w tzw. diamenty, zwieńczona attyką.
Literatura [edytuj]
• Harald Busch, Bernd Lohse, Hans Weigert, Baukunst der Renaissance in Europa. Von Sptgotik bis zum Manierismus, Frankfurt nad Menem, 1960
• Wilfried Koch, Style w architekturze, Warszawa 1996
• Tadeusz Broniewski, Historia
Wiek XVI przez wielu historyków nazwany został „złotym wiekiem”. Polska weszła w szóste stulecie swego istnienia jako kraj potężny, bogaty i rozsławiony wielkością rodu Jagiellonów. Przede wszystkim dwóch ostatnich przedstawicieli tej dynastii (Zygmunt I Stary i Zygmunt August) sprawiło, że wspaniale rozwinęła się polska kultura. Za sprawą wielu Polaków studiujących we Włoszech oraz dzięki królowej Bonie (żona Zygmunta I) do Polski dotarły idee renesansu i humanizmu. Ten okres to przede wszystkim szybki rozwój literatury (Mikołaj Rej i Jan Kochanowski), ale także nauki (Mikołaj Kopernik) i sztuki (Michał Anioł i Benvenuto Celliki).
Nie możemy również zapominać, że to także powrót do kultury starożytnej Grecji i Rzymu. Nazwa humanizmu wywodzi się z łacińskiego humonus – ludzki. Przedstawicieli tego nurtu łączyło jedno: szerokie zainteresowanie człowiekiem i wszystkim, co go otacza. W żadnej dziedzinie życia nie występowało podporządkowanie Bogu jak miało to miejsce w Średniowieczu. Można powiedzieć, że na miejsce hasła „memento mori” weszło przysłowie lub pragnienie „non amnis mori”. Życie przestało polegać na ciągłym umartwianiu się, miało być źródłem radości i przyjemności.

Powstaje w tym momencie pytanie; co o tym wszystkim sądził wybitny twórca polskiego renesansu – Jan Kochanowski?
Poeta już w pierwszej fraszce (Na swoje księgi) w pewien sposób określa swój stosunek do życia. Słowami:
„(...) ale śmiechy, ale żarty
zwykły zbierać moje karty (...)
Statek tych czasów nie płaci”
deklaruje on w tych słowach, iż dla niego ważne jest, aby żyć wesoło. Według niego stateczność nie popłaca, więc lepiej się bawić. Nie wiadomo, co przyniesie następny dzień:
,”Kto tak mądry niech zgadnie
Co nań jutro przypadnie”
dlatego trzeba chwytać dzień, żyć chwilą. Ujawnia się tutaj postawa epikurejska z jej czołowym hasłem „carpe diem”.
Kochanowski zdaje sobie sprawę z przemijania:

„Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy”
jednak chciałby coś po sobie pozostawić. To jest jego wielki cel, który zresztą udało mu się osiągnąć:
,”Aby imię przynajmniej po nas zostało”

Występuje tu motyw Fortuny, czyli starożytnej bogini szczęścia, która czasem jest przychylna, czasem jednak nie.
„U Fortuny to snadnie
że kto stojąc upadnie”
Może właśnie, dlatego nie przywiązuje on wielkiej wagi do rzeczy materialnych. Zadowalało go potrzebne do życia minimum:
,”Kto ma swego chleba
Ile człeku trzeba
Może nic nie dbać o wielkie dochody”
Pomimo tego w utworach Kochanowskiego jest wiele wątków mówiących o hulachach i swawolach na renesansowym dworze, przy suto zastawionym stole. Znana każdemu fraszka „O doktorze Hiszpanie” ukazuje to najlepiej.

Wartościami najważniejszymi dla poety są także zdrowie i pogoda ducha, o które prosi w licznych utworach Boga -swego partnera.
Bardzo ważna dla ówczesnego człowieka była natura a raczej związek z nią. Kochanowski często w swych dziełach nawiązuje do niej. Twierdzi, że człowiek, aby mógł osiągnąć równowagę powinien żyć w zgodzie z naturą. Wtedy będzie szczęśliwy i osiągnie harmonię.
Jednak sielanka nie trwa wiecznie. Szczęście jest kruche i nawet ulotne. Nawet najdoskonalszą harmonię może zmącić niespodziewany chaos.
Tak tez się stało w życiu Kochanowskiego, gdy umarły mu córki. Najważniejsze w tej sytuacji jest, aby zachować spokój. Tylko w tym przypadku postawa stoicka to jedyne „lekarstwo”, które może nam w takim smutku pomóc, złagodzić ból.

Podsumowując kultura renesansowa pod wieloma względami jest bardzo podobna do kultury antyku. Kochanowski w swoich utworach daje nam rady jak powinien postępować „Człowiek renesansowy”. Opowiada o życiu, abyśmy korzystali z niego jak najwięcej, pamiętając o tym, że wszystko ma swój umiar i aby zachować równowagę musimy znać granicę. Początki humanizmu w Polsce
Polska była krajem do którego idee humanizmu dotarły bardzo szybko i w którym myśl humanizmu i kultury renesansu osiągnęła najwyższy poziom. Związane było to z ożywionymi kontaktami, jakie Polska utrzymywała z Europą Zachodnią, zwłaszcza poprzez młodzież wyjeżdżającą na uczelnie zagraniczne, gdzie bardzo szybko zetknęła się z ideami humanizmu (już ok. I poł XV w). W kraju początek humanizmu to ok. 70-80 lata XV wieku, kiedy to otworzone zostały na UJ studia nad dziełami starożytnych Greków, Rzymian, czyli tzw. HUMANIORIA. Następnie zaś końcem lat 80-tych powstały w Krakowie dwa pierwsze koła humanistyczno-literackie, założone przez przybyłych z zagranicy humanistów: Filip Buonaccorsi (Włoch zwany także Kallimachem); Konrad Celtis niemiecki humanista. Szczególnym impulsem dla rozwoju myśli humanistycznej i kultury renesansu stało się małżeństwo Zygmunta Starego z Włoszką Boną Sforza w 1518 roku. Wraz z nią do Polski przybyło wielu włoskich artystów- humanistów, malarzy, architektów, rzeźbiarzy. W efekcie tego dwór ostatnich Jagiellonów stał się zaraz po UJ drugim potężnym ośrodkiem humanizmu. Mecenat ostatnich Jagiellonów nie szczędził środków na wspieranie twórców renesansu, pełniąc także bardzo ważną rolę.

Dużą rolę odegrała też oficyna drukarska. Powstała już w 1473 roku a dwa lata później została wydana pierwsza książka w języku polskim- Biblia. Potem oficyna rozrosła się. Główni właściciele drukarni: Florian Ungler, Jan Haller, Hieronim Wietor. Końcem XVI w. działało już na terenie RP 87 oficyn drukarskich, rocznie wychodziło z nich ponad 5 tys. książek. Dzięki temu myśl humanistyczna w Polsce mogła się rozwijać i zataczać coraz większe kręgi.

Główne ośrodki humanizmu w Polsce
Głównym ośrodkiem humanizmu był Uniwersytet Jagielloński zwany NAUK PRZEMOŻNYCH PERŁĄ. Panował tam niezwykły poziom nauki, zwłaszcza w naukach przyrodniczo-matematycznych, ale nie tylko, ponieważ studiowano też Humaniorium- Owidiusza, Cycerona, łacinę, grekę, hebrajski. O wysokim poziomie świadczą też dzieła m.in. Mikołaja Kopernika ”O obrotach sfer niebieskich”- 1543 rok (M. Kopernik zrewolucjonizował pojęcie o układzie słonecznym; wybitny matematyk, twórca teorii: „Zły pieniądz zawsze wypiera z rynku pieniądz dobry”, zbudował umocnienia Warmii, bronił Fromborka, świetny strateg, znawca anatomii człowieka, duchowny). Uniwersytet ten przyciągał młodzież nie tylko z Polski, ale i z całej ówczesnej Europy- 40% studentów stanowiła młodzież z zagranicy.
Drugim ośrodkiem był dwór ostatnich Jagiellonów, o czym może świadczyć m.in. mecenat tych władców.
Rolę ośrodków odgrywały też czasem dwory niektórych biskupów:
Grzegorza z Sanoka (utrzymywał kontakty z Erazmem z Roterdamu)
Pawła Tarnowskiego (krak. wykładowca prawa na UJ)
Piotra Myszbowskiego
Erazma Ciołka
Również dwory magnatów na czele z:
Janem Zamojskim (ufundował Zamość, gdzie utworzył Akademię Zamojską- znaną z nauk społ-prawnych; studiował w Krakowie, Strasburgu, Padwie);
Kiszków i Radziwiłłów na Litwie
Dwory niektórych zamożnych mieszczan:
Decjuszy- Kraków
Boenerów- Lwów
Jana Dantyszka- mieszczanin krakowski

W rozwoju humanizmu duże znaczenie odegrały też szkoły różnego typu, których w Polsce działało ok. 4 tys. najniższego szczebla, oprócz tego również kilkanaście gimnazjów protestanckich na czele z gimnazjum w Pińczowie, Lesznie, Toruniu, Poznaniu, Królewcu. Wysoki poziom osiągały też kolegia jezuickie, oraz założony przez S. Batorego Uniwersytet w Wilnie. Dzięki rozwojowi szkolnictwa świetny poziom reprezentowała polska wiedza, nauka.

NAUKA:
MATEMATYKA: Wojciech z Brudzewa, Marcin Król z Żurawicy, Jan z Ludziska;
GEOGRAFIA: kartograf Bernard Wapowski (mapa Sarmacji i Polski);
MEDYCYNA: Józef Struś z Poznania, Wojciech Oczko;
HISTORYCY: Maciej Miechowita (rektor UJ, autor dzieła pt. „Traktat o dwóch Sarmacjach”); Marcin Kromer (autor dzieła pt. „Polonia”); Marcin Bielski (autor „Kroniki Świata”- pierwsza próba napisania historii powszechnej w Polsce);
PRAWO: Jan Ostroróg (twórca teorii suwerenności władzy królewskiej); Stanisław Orzechowski (obrońca polskiej demokracji szlacheckiej, autor „Wzór korony polskiej”);
PUBLICYSTYKA: Andrzej Frycz Modrzewski (autor „O naprawie RP”);
MUZYKA: Wacław z Szamotuł, Marcin Leopolita, Tomasz Szadek, Cyprian Bazylik, Mikołaj Gomółka, Jakub Polak.

ARCHITEKTURA:
przebudowa zamku Wawelskiego, czym kierował Franciszek Florentczyk;
budowa kaplicy Zygmuntowskiej- Bartłomiej Berrecci;
nagrobek K. Jagiellończyka- Wit Stwosz;
Sukiennice krakowskie- Jan Maria Padovano;
zamki w Piaskowej Skale, Baranowie (na wzór zamku wawelskiego); Renesans w Polsce - Złoty wiek kultury polskiej

Rozkwitała literatura: najpierw polsko-łacińska, potem pisana w języku polskim, przekładano też na polski literaturę europejską. Akademia Krakowska staje się ośrodkiem myśli i kultury - sławnym na świecie, ściągającym wybitne postacie Europy.
Rozrastają się siedziby magnackie i szlacheckie dwory na wsiach. Polska staje się krajem tolerancji i przystanią dla innowierców z zagranicy. Powstają pierwsze wielkie dzieła literatury polskiej pióra Reja i Kochanowskiego, pojawiają się pierwsze głosy pisarzy politycznych - zaczątek publicystyki.

Wielcy twórcy renesansu polskiego:

Mikołaj Rej (1505-1569) uchodzi w polskiej tradycji literatury za twórcę-samouka, niezbyt kształconego w czasie młodości - raczej oddanego polowaniom i biesiadom, rozpieszczanego jedynaka - aż po wyjazd na dwór możnego Andrzeja Tęczyńskiego. Ale to Rej rozpoczął pisanie literatury w języku narodowym. Z jego też twórczości pochodzi powtarzany przez pokolenia cytat: "Niechaj narodowie wżdy postronni znają Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają!" Wykorzystując zatem język polski pisał dużo, kierował swoją literaturę do szlachty, posługiwał się oryginalnym stylem - i pozostawił imponującą spuściznę literacką. Różne portrety realizował w życiu. Oto Rej - patriota, zaangażowany w politykę, w sprawy kraju, sejmy i sejmiki. Oto Rej - innowierca, bo odstąpił w dobie reformacji od katolicyzmu na rzecz kalwinizmu. Rej - ziemianin, który osiadł w Nagłowicach i chwalił piórem słodki żywot szlachcica. Rej - prostaczek, który dziedzictwa antyku nie przestudiował, a pisał dużo, bo miał talent i lekkie pióro. Wreszcie Rej - przedsiębiorca, zaradny posesjonat dobrze zarządzający majątkiem, założyciel miast, który procesuje się i pożycza pieniądze na procent. Pisał podobno nocami, bo za dnia nie miał czasu...
Najważniejsze dzieła: Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (1543). Figliki albo Rozlicznych ludzi przypadki dworskie. Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego (ponad 12 tysięcy wierszy). Źwierciadło albo Kstałt, w którym każdy stan snadnie sie może swym sprawam jako w źwierciedle przypatrzyć (1568). Najważniejsza część Zwierciadła: Żywot człowieka poczciwego.

Jan Kochanowski (1530-1584) zwany ojcem literatury polskiej, bowiem operował kunsztownym językiem, dbał o artystyczną formę swoich dzieł, pozostawił prawdziwie wspaniały dorobek literacki. Prezentował typ twórcy renesansowego - tzn. wszechstronnie wykształconego, znającego historię i literaturę starożytnych oraz języki obce, studiował za granicą i w Krakowie, podróżował po Europie. Urodził się w Sycynie, zmarł w Krakowie w r. 1584 na atak apopleksji. Oprócz czasu studiów i podróży wyróżnia się w jego biografii okres dworski (przed wyjazdem u Tęczyńskiego, po powrocie na dworze królewskim).
W 1571 odziedziczył po rodzicach dwór w Czarnolesie. Zrywa z dworskim trybem życia, żeni się z Dorotą Podlodowską, osiada na gospodarstwie jako szczęśliwy ziemianin. Tu gospodaruje i tworzy. Cieniem na okresie czarnoleskiej sielanki kładzie się śmierć córek, zwłaszcza ukochanej Urszulki - której poświęcił słynne Treny. Uznawany jest Kochanowski za pierwszego wieszcza naszej literatury i największego poetę Polski przedrozbiorowej - do jego twórczości nawiązywały późniejsze pokolenia poetów od Mickiewicza po Tuwima i Miłosza.
Najważniejsze dzieła: Fraszki: Na lipę, O doktorze Hiszpanie, Do gór i lasów, O żywocie ludzkim, Raki, Ku muzom, Do fraszek i inne. Pieśni: np. Pieśń V - O spustoszeniu Podola, Pieśń XXIV - (z Horacego - motyw exegi monumentum) i Pieśń świętojańska o Sobótce. Treny, Psałterz Dawidów, Odprawa posłów greckich (pierwszy polski dramat nowożytny).

Szymon Szymonowic (1558-1629) przeszedł do historii literatury jako twórca sielanek - napisał ich 20 - w tym konwencjonalne i realistyczne. Najbardziej znana to Żeńcy - podręcznikowy przykład antysielanki. Szymonowic, o którym mówi się mało, był człowiekiem uczonym, ostatnim wielkim humanistą, uwielbiał łacinę i grekę. Ten mieszczanin ze Lwowa zmarł samotnie, nigdy się bowiem nie ożenił - w swojej poezji skarżył się na pustkę w domu.

Mikołaj Sęp Szarzyński (1551-1580) to prekursor baroku, a jego twórczość zyskała miano "zachodzącego słońca renesansu". Zmarł przedwcześnie, w wieku trzydziestu lat. Dopiero dwadzieścia lat po jego śmierci brat wydał jego sonety zebrane w tom Rytmy abo Wiersze polskie. Każdy kto czytał wiersze Szarzyńskiego dostrzegł zawikłany szyk wyrazów w zdaniu, ozdobność zdań, rozbudowane tytuły - cechy zapowiadające barok. Także tematyka: przemijanie, kruchość życia doczesnego, walka z szatanem... ale optymizm, wiara w zwycięstwo człowieka, jego siłę wobec pokus, poczucie godności - to cechy wciąż renesansowe.

Pisarze polityczni

Andrzej Frycz Modrzewski - O poprawie Rzeczypospolitej
Piotr Skarga - Kazania sejmowe

Gatunki uprawiane w renesansie
Rodowód antyczny: pieśni,treny, fraszki, tragedia, sielanka, dialog
Rodowód średniowieczny: sonet, kronika, misterium, kazanie
Renesans w Polsce
Renesans w Polsce ma swoje specyficzne cechy, ale należy pamiętać, ze żadna późniejsza epoka w dziejach literatury nie była tak współbieżna z przemianami w całej łacińskiej Europie. Inaczej niż na Zachodzie kulturę tej epoki tworzyło nie mieszczaństwo, lecz średnia szlachta ziemiańska, która w XVI wieku stała się hegemonem przemian reformatorskich, formowała program egzekucji praw i dóbr oraz utrwalała polski model parlamentaryzmu i swobód obywatelskich.
Za panowania Jagiellonów Polska stała się potęgą liczącą się na Wschodzie i na Zachodzie. Stabilizacja polityczna i rozkwit ekonomiczny sprzyjały rozwojowi kultury.
Rozwijał się mecenat kulturalny: np. arcybiskup lwowski Grzegorz z Sanoka patronuje Kallimachowi, Jan Łaski, bratanek prymasa zakupuje bibliotekę Erazma z Rotterdamu, ale pozostawia mu ją w dożywotnie użytkowanie i opiekuje się A. F. Modrzewskim, kanclerz Jan Zamoyski nie tylko wspomaga Kochanowskiego i Szymonowica, ale na własny koszt zakłada w 1594 roku w Zamościu szkołę średnią zwaną Akademią.
Sztuka drukarska pojawia się w Polsce niewiele później niż w Niemczech. Pierwsze polskie zdania wydrukowane są na Śląsku w 1475 roku (modlitwy "Ojcze nasz", "Zdrowaś Maria" i "Wierzę w Boga"). W Krakowie powstają oficyny drukarskie działające przez wiele dziesiątków lat: Hallera, Unglera, Szaffenberga i najbardziej zasłużonego Hieronima Wietora.
W Polsce początków renesansu należy szukać w drugiej połowie XV wieku, końca zaś na przełomie XVI i XVII wieku.
Wewnętrzna periodyzacja epoki jest precyzyjniejsza, choć same daty należy traktować jedynie jako porządkujące.
Okres prerenesansu obejmuje drugą połowę XV wieku po moment wstąpienia na tron Zygmunta Starego w (1506) roku.
Wiek XV nazywany "jesienią polskiego średniowiecza"; w pewnym sensie poziomem nauki, świetnością piśmiennictwa łacińskiego, europejskim rozgłosem Akademii Krakowskiej (jej rozkwit kończy się w latach trzydziestych XVI wieku) i europejskim znaczeniem polskich uczonych - przerastał nawet stulecie następne. Godna podkreślenia jest nowoczesność i bogactwo ówczesnej myśli politycznej (Paweł Włodkowic, Jan Ostroróg). Jego najznakomitsi przedstawiciele to:
• Jan z Ludziska, profesor Akademii Krakowskiej, astronom, lekarz, mówca i wielbiciel Cycerona;
• Grzegorz z Sanoka, arcybiskup lwowski;
• Jan Ostroróg, prawnik, dyplomata i pisarz polityczny. Jego dzieło "Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej" (1475) i koncepcje polityczne zostały wyzyskane w XVI wieku przez działaczy reformacyjnych i ideologów szlacheckich;
• Filip Buonaccorsi-Kallimach włoski humanista, autor panegirycznego "Żywotu i obyczajów Grzegorza z Sanoka" (1476), utworu zawierającego renesansowy wzór humanisty i mecenasa;
• Konrad Celtis, wędrowny humanista niemiecki, który przebywał w Krakowie w latach 1488-1490 i był współtwórcą Nadwiślańskiego Towarzystwa Literackiego, skupiającego najświatlejsze umysły (między innymi Wojciech z Brudzewa).
Renesans wczesny obejmuje lata 1506-1543.
Data pierwsza jest o tyle ważna, że wyznacza początek wielkich renesansowych inwestycji artystycznych (Wawel), międzynarodowej aktywności dyplomacji królewskiej, rozbudowy dworu i kancelarii. Na pierwsze i drugie dziesięciolecie przypadają:
• debiuty znakomitych poetów Jana Dantyszka (biskup warmiński, dyplomata, autor łacińskich elegii i "Hymnów kościelnych") i Andrzeja Krzyckiego (biskup-humanista, dworski panegirysta i autor paszkwilów, twórca erotyków i utworów biesiadnych, a także wierszy politycznych i religijnych)
• rozwój drukarstwa
• wystąpienie Biernata z Lublina
Jako końcową datę przyjmuje się rok 1543, ponieważ jest to moment wielu wydarzeń finalnych i inicjalnych:
• rok śmierci Mikołaja Kopernika i ogłoszenia jego dzieła "O obrotach sfer niebieskich",
• rok śmierci Klemensa Janickiego (najmłodszego poety polsko-łacińskiego),
• pierwsze wydania: "Krótkiej rozprawy między trzema osobami" Mikołaja Reja; traktatu "Łaski, czyli o karze za mężobójstwo" Andrzeja Frycza Modrzewskiego.
Najwybitniejsi przedstawiciele to:
• Mikołaj Kopernik - wszechstronnie wykształcony duchowny, astronom, matematyk i lekarz. Jego wybitne odkrycie uniezależniło nauki przyrodnicze od teologii, podważyło autorytet kościoła w poglądach na budowę świata ziemskiego;
• Stanisław Orzechowski
• Andrzej Frycz Modrzewski
• Biernat z Lublina
• Klemens Janicki
• Mikołaj Rej
Okres rozkwitu rozpoczyna rok 1543, a kończy moment śmierci Jana Kochanowskiego w 1584 roku.
W tym czasie mieszczą się wszystkie najważniejsze wydarzenia polityczno-społeczne (ruch egzekucyjny, szczyt polskiej reformacji) oraz twórczość najwybitniejszych pisarzy wieku: Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Łukasza Górnickiego.
Okres ostatni: 1584-1629 zamyka data śmierci Szymona Szymonowica, ostatniego poety, który wyraźnie utożsamia się z renesansem. Poza wspomnianym do najwybitniejszych twórców tego okresu należą: Piotr Skarga i Mikołaj Sęp-Szarzyński.

Polska sztuka, najstarsze przejawy sięgają państwa pierwszych Piastów, kiedy to sztuki przedromańska i romańska oparły się na nowej stosunkowo tradycji chrześcijańskiej, głównie łacińskiej, znajdując warunki rozwoju w szerokich granicach terytorialnych silnego, niezależnego państwa Bolesława I Chrobrego (od 992) i jego następców.

Świadectwem akcji misyjnych i przyjęcia chrześcijaństwa są sadzawki chrzcielne (Poznań, Wiślica). Pierwszą grupę nowych budowli tworzyły rotundy pełniące funkcje kaplic sytuowanych przy prostokątnym zazwyczaj palatium (Ostrów Lednicki koło Gniezna, Przemyśl, Wiślica). Kolejną grupę dzieł architektury tworzyły budowle monumentalne oparte na planie podłużnym, tj. kościoły katedralne i klasztorne (Poznań, Kraków, Gniezno).

Po raz pierwszy w Polsce zastosowano tu schemat trójnawowej bazyliki obowiązujący w tradycji łacińskiej. Pierwsze katedry polskie nawiązywały do wzorów lotaryńskich, lombardzkich i saskich. Od połowy XI w. weszły w użycie starannie obrobione ciosy kamienne, którymi licowano mury charakterystyczną dla romanizmu techniką opus eplection.
Wpływ sztuki romańskiej
Najważniejsze romańskie założenia klasztorne powstały przy budowie klasztorów Benedyktynów z fundacji Bolesława II Śmiałego: Tyniec (z trójapsydialną partią wschodnią i układem opartym na wzorach z Cluny) oraz Mogilno (z czteropolowym sklepieniem krzyżowym na jednym masywnym filarze).

Jedno z najlepiej zachowanych wnętrz romańskich w Polsce stanowi krypta Św. Leonarda z II katedry wawelskiej (Wawel) ukończona ok. 1118. Rozmach i bogactwo II katedry wawelskiej z dwukondygnacyjnym korpusem wieżowym i emporami ponad nawami bocznymi oddziałały na kolegiatę w Tumie pod Łęczycą, konsekrowaną w 1161. Pozostałe czołowe kościoły romańskie zbudowano w: Inowłodzu, Kruszwicy, Trzemesznie, Strzelnie, Czerwińsku.

Najstarsze przykłady rzeźby przedromańskiej to: głowica kolumny z transeptu I katedry na Wawelu z 1. połowy XI w. z płaskorzeźbioną taśmową plecionką pętlową, trzon kolumny z plecionką sieciową i płyta przegrody chórowej z plecionką ze wstęgi dwupasmowej. Są to kreacje przedromańskie, wywodzące się ze wzorów włosko-karolińskich i wykonane przez kamieniarzy włoskich.

Rzeźba romańska pojawiła się ok. 1100 i do 1140 były to wyłącznie motywy ornamentalne i zoomorficzne: np. kapitele bliźnie z Tyńca z motywami ptaków przy Drzewie Życia oraz Gryfy przy Drzewie Życia w kolegiacie wiślickiej, ponadto lwy portalowe (Ślęża) z 1. połowy w. XIII.

Najstarszym przykładem romańskiej rzeźby figuralnej są rzeźby portalowe w kościele Kanoników Regularnych w Czerwińsku zamykające krąg oddziaływania wpływów włoskich. Do najciekawszych przykładów należy grupa tympanonów fundacyjnych z wizerunkami fundatorów wręczających model budowli (Wrocław, Strzelno).

Jednym z głównych wyobrażeń w rzeźbie figuralnej był Chrystus (Jezus) na majestacie (np. Tum pod Łęczycą, ok. 1160), unikatem są kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie z ok. 1190, z trzonami dzielonymi na strefy i figurami w niszach arkadowych.

Czołowymi zabytkami odlewnictwa z dekoracją figuralną są Drzwi Płockie (1152-1154) znajdujące się obecnie w Soborze św. Zofii w Nowogrodzie, a także Drzwi Gnieźnieńskie z ok. 1180 ze scenami męczeństwa św. Wojciecha.
Gotyk w sztuce polskiej
Architektura
Gotyk w sztuce polskiej pojawił się na początku XIII w., głównie dzięki działalności architektonicznej cystersów, którzy, opierając się na wzorach burgundzkich, wznieśli w Małopolsce grupę kościołów bazylikowych, trójnawowych, ze sklepieniami (Jędrzejów, Sulejów, Koprzywnica, Wąchock). Także silne były wpływy saskie, zwłaszcza w cysterskich klasztorach Śląska (Lubiąż, Henryków, Krzeszów).

Ostrołukowe arkady pojawiły się w ceglanych kościołach zakonów żebraczych - dominikanów i franciszkanów, np. w Sandomierzu ok. 1226.

W poszczególnych częściach Polski tworzyły się odmienne tradycje artystyczne, np. w szkole krakowskiej łączono cegłę z kamieniem, zazwyczaj w bazylikowym układzie korpusu o filarowo-szkarpowym systemie konstrukcyjnym, rezygnującym z łuków przyporowych, a także z wydłużonym wielobocznym prezbiterium, np. kościoły: Mariacki, Św. Katarzyny, Bożego Ciała. Na Pomorzu Zachodnim ceglanym ścianom towarzyszyła ceglana dekoracja (Stargard).

Specyfiką Pomorza Wschodniego były kościoły halowe z dużą wieżą od strony zachodniej. Świątynie halowe często budowano też w Wielkopolsce i na Mazowszu. W panoramie wielkich miast średniowiecznych wyróżniały się katedry gotyckie wznoszone na fragmentach budowli romańskich jako trójnawowe bazyliki z wieżami w fasadzie zachodniej: Wrocław od 1244, Kraków od 1320, Poznań ok. 1420, Gniezno od 1342. W ich wnętrzach wysoki poziom osiągnęły sklepienia: krzyżowo-żebrowe, trójdzielne, gwiaździste, kryształowe.

Sklepienie krzyżowo-żebrowe z XIV w.

Rozwój miast sprzyjał architekturze mieszczańskiej: oprócz kamienic wznoszono wspaniałe ratusze będące dumą miast (Toruń, Gdańsk, Kraków, Wrocław), a także Sukiennice (Kraków). W końcu XV w. miasta otaczano murami z basztami i bramami obronnymi (Kraków, Szydłów, Paczków). Kraków otrzymał nową siedzibę uniwersytetu (Collegium Maius).

Chęciny, zamek

Architekturę obronną reprezentowały warowne zamki wyżynne (Smoleń, Chęciny, Niedzica, Bolków) i nizinne (Czersk, Ciechanów, Kruszwica), wśród których odrębną grupę tworzyły zamki krzyżackie (Malbork) i biskupie (Kwidzyń, Lidzbark). Rzeźba gotycka w swojej wczesnej fazie wchodziła w integralny związek z architekturą i ścierała się z tradycją romańską.

Kolejne etapy stylistyczne były wynikiem wpływów czeskich, austriackich, śląskich i saskich. Posągowy styl XIII w. pojawił się ok. 1270 w portalu Św. Jadwigi przy kościele Cystersek w Trzebnicy. Dalszy rozwój plastyki gotyckiej wykazywał coraz większe wartości dekoracyjno-linearne, rozluźnienie formy, giętkość, elastyczność konturu i falistość przedstawianych tkanin - cechy te kształtowały styl XIV w.

Powstały wówczas nagrobki książąt piastowskich, m.in. Henryka IV Probusa, a także królewskie nagrobki w katedrze wawelskiej: Władysława I Łokietka (1341-1346), Kazimierza III Wielkiego (ok. 1380). Od lat 70. XIV w. sztuce śląskiej, i w pewnej mierze małopolskiej, nadawali ton działający w Pradze słynni budowniczowie i rzeźbiarze Parlerowie, którzy wpłynęli nie tylko na udoskonalenie techniki kamieniarskiej, ale stworzyli realistyczny portret i podjęli temat nagrobka kamiennego z posągiem zmarłego na wieku.
Rzeźba
Ok. 1400 polską rzeźbę gotycką opanował tzw. styl piękny, z charakterystycznymi przedstawieniami Pięknych Madonn, krucyfiksów i kompozycji typu Pietà. Styl ten podkreślał elementy uczuciowości, bólu, cierpienia lub radości (Madonna z Krużlowej po 1400, Pietà w kościele Św. Barbary w Krakowie z ok. 1405).

Najważniejszym zjawiskiem była działalność w Krakowie W. Stwosza - twórcy ołtarza w kościele Mariackim w latach 1477-1489, kamiennego krucyfiksu Slackera tamże ok. 1491 i marmurowego nagrobka króla Kazimierza IV Jagiellończyka w katedrze wawelskiej z 1492.

Najpoważniejszym ośrodkiem rozwoju malarstwa gotyckiego był Kraków jako największe centrum rozwoju polskiej sztuki średniowiecznej. Malarstwo tablicowe zostało poprzedzone osiągnięciami w dziedzinie malarstwa ściennego, witrażownictwa oraz iluminatorstwa.

Najcenniejszy jest duży zespół witraży z kościoła Mariackiego z końca XIV w., posiadający stylistyczny rodowód francuski. Mimo konkretnego programu ikonograficznego, ze względu na słabo widoczne sceny figuralne, pełni on głównie rolę dekoracyjną, podobnie jak późniejsze zespoły z prezbiterium kościoła Bożego Ciała oraz witraże dominikańskie z ok. 1400 wypełniające tylko część okien.
Malarstwo
Malarstwo ścienne z reguły dekorowało wnętrza kościelne i krużganki klasztorne. Charakterystyczne przykłady pochodzą z przełomu XIV i XV w. Należą one do epoki stylu miękkiego, ilustrującego nowe elementy idei religijnej, w której miejsce treści hagiograficznych zajęły sceny z życia Marii i Chrystusa, włącznie ze scenami pasyjnymi, np. Chrystus w tłoczni mistycznej (1440) i Zwiastowanie (ok. 1436) w klasztorze Franciszkanów.

Obok malarstwa typu zachodniego zachowały się malowidła bizantyjsko-ruskie wykonane z inicjatywy Władysława II Jagiełły, a następnie Kazimierza IV Jagiellończyka (Kraków, Sandomierz - katedry, Lublin). W XV w. malarstwo tablicowe rozwijało się pod silnym wpływem Czech i Śląska, skąd pochodziło wielu malarzy, którzy wraz z Polakami tworzyli w Krakowie 100-osobową grupę anonimowych z reguły twórców.

Szkoła krakowska reprezentuje swoiste wartości plastyczne, stanowiące połączenie uduchowienia i tendencji realistycznych z wyrazistymi typami postaciowymi. Inne jej cechy to płaszczyznowy linearyzm, "pionowe podłogi", hieratyzm i skromna gama barwna. Przykładami mogą być: Epitafium Wierzbięty z Branic (ok. 1425), Ołtarz z Ptaszkowej (1430-1440), Tryptyk Świętej Trójcy (ok. 1467) z kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu. Wpływy niderlandzkie i południowoniemieckie cechują rozwijające się bujnie malarstwo Torunia, Elbląga i Gdańska.
Rzemiosło
Wśród zabytków gotyckiego rzemiosła artystycznego wyróżniają się dary złotnicze króla Kazimierza III Wielkiego dla różnych kościołów, np. kielich ze Stopnicy z 1362, ponadto prace złotnicze Marcina Marcińca, m.in. Relikwiarz św. Stanisława (ok. 1504). Złotnictwo wielkopolskie XIV-XV w. dobrze reprezentuje Relikwiarz puszkowy na głowę św. Wojciecha (1494) roboty poznańskiego złotnika Jakuba Bartha. Szczytową realizacją w zakresie stolarstwa artystycznego są słynne stalle w Pelplinie z 2. połowy XV w.
Renesans w sztuce polskiej
Renesans polski został zapoczątkowany przez budowę nowego pałacu królewskiego na Wawelu w 1504 z inicjatywy króla Aleksandra Jagiellończyka, autorem projektu był przypuszczalnie murator Ebreard (Erhard).
Architektura
Główne cechy tej budowli: jednotraktowość, piano nobile na II piętrze, wysoki dach i gradację stylistyczną elementów kamieniarskich na poszczególnych kondygnacjach realizowano także w kolejnych etapach rozbudowy za Zygmunta I (od 1506 do 1510), kiedy to ukończono drugi pałac stanowiący obecnie północne skrzydło zamku. Szczupłym zespołem wykonawców kierował Franciszek Florentczyk zatrudniający Włochów i Węgrów, np. Jana z Koszyc. Kontynuatorem Florentczyka był B. Berrecci - autor słynnej kaplicy Zygmuntowskiej. Na zamku, który ukończono w 1536, pracowali też J. Cini i B.Z. de Gianotis.

Kraków promieniował elementami nowego stylu obejmującego cały kraj w 2. połowie XVI w., co znalazło wyraz w architekturze innych zamków (Niepołomice, Pieskowa Skała, Brzeg), posiadających dziedzińce arkadowe w różnym stopniu inspirowane rezydencją wawelską. Najwspanialszy ratusz epoki renesansu w Polsce powstał w Poznaniu (architekt G.B. Quadro). Często stosowano podcienia i attyki (Kazimierz). Najlepszą realizację urbanistyczno-architektoniczną stanowi zaprojektowany przez B. Morando Zamość.

W architekturze sakralnej upowszechniano typ kopułowej kaplicy grobowej. W 2. połowie XVI w. zaczęto wprowadzać koncepcje manierystyczne (manieryzm), pełne atektonicznej dekoracyjności, np. budowle S. Gucciego - pałac Mirów w Książu Wielkim, kaplica Firlejów w Bejscach. W Gdańsku, Toruniu i Elblągu dominowały wówczas wpływy niderlandzkie (Sztuka niderlandzka) i łączenie wątku ceglanego z dekoracyjnymi detalami kamiennymi. Główni przedstawiciele tego nurtu to w Gdańsku A. van Opbergen (Arsenał, Ratusz starego miasta), A. van den Blocke i W. van den Blocke (fasada Dworu Artusa i Złota Brama).
Rzeźba
W rzeźbie renesansowej ważne miejsce zajmuje wprowadzony przez Włochów typ nagrobka przyściennego, który zastąpił baldachimową strukturę sarkofagów gotyckich. Jest to wnęka oparta na schemacie łuku triumfalnego, a w niej przedstawienie jakby uśpionej postaci zmarłego, np. w nagrobku Zygmunta I (B. Berrecci). Ten typ nagrobka miał również odmianę piętrową. Najwybitniejszymi twórcami w kamieniu byli: B.Z. de Gianotis, G.M. Padovano, H. Canavesi, J. Michałowicz, S. Gucci. W zakresie rzeźby drewnianej wyjątkowy tematycznie jest zespół głów w kasetonach stropowych sali Poselskiej na Wawelu (S. Tauerbach z Wrocławia, ok. 1535).
Malarstwo
Malarstwo XVI w. znacznie wolniej aniżeli rzeźba i architektura przyjmowało formy renesansowe, co wynikało z bardzo silnej tradycji gotyckiej twórców cechowych, a także ich odbiorców. Ponadto w Polsce działało mniej włoskich malarzy aniżeli architektów i rzeźbiarzy.

Największe znaczenie miało początkowo malarstwo miniaturowe o cechach gotycko-renesansowych: Kodeks Behema, Graduał Jana Olbrachta (1499-1506), Pontyfikał Erazma Ciołka (ok. 1515). Szczytowym punktem rozwoju sztuki miniatorskiej była twórczość S. Samostrzelnika, górującego już nad tradycją gotyku i ukształtowanego pod wpływem sztuki południowoniemieckiej: Przywilej kanclerza Szydłowieckiego (1519), Modlitewnik Zygmunta I (1524), Ewangeliarz Piotra Tomickiego (1534), Samostrzelnik zajmował się również malarstwem ściennym, np. Ukrzyżowanie w klasztorze Cystersów w Mogile (1538).

Przykładów polichromii renesansowej dostarczają również fryzy w komnatach i na krużgankach zamku na Wawelu (tworzyli je m.in. H. Drer i M. Lentz). Czołowym twórcą reprezentacyjnych portretów był M. Kober.

Rzemiosło polskie wykazuje wpływy Norymbergi - oprócz licznych importów w zakresie złotnictwa i ludwisarstwa w Krakowie działał norymberczyk H. Beham - twórca dzwonu Zygmunta (1520). Wyrobem krakowskich złotników jest Srebrny kur bractwa strzeleckiego ufundowany ok. 1565. Najsilniejsze cechy złotnicze oprócz Krakowa miały Gdańsk, Poznań, Wilno i Lwów. W 1552 wzornik złotniczy wydał poznański złotnik E. Kamyn.

W dziedzinie stolarstwa artystycznego ważnym dziełem są drzwi z ratusza krakowskiego, obecnie w Collegium Maius, autorstwa P. Kaliny (1593).
Sztuka barokowa
Barok w architekturze wczesnej fazy wystąpił równolegle z nurtem renesansowo-manierystycznym i był związany z kontrreformacją oraz działalnością jezuitów pod koniec XVI w., kiedy to przeniesiono do Polski wzory kościoła Il Gesù (Rzym), zastosowane w Nieświeżu (1586 -1599), Lublinie (1586-1604), Krakowie (od 1596), Kaliszu (1587-1596).
Architektura
Kościoły te reprezentowały nowy system przestrzenny wczesnego baroku, którego surowe, wytworne i monumentalne formy rozwijały się w kręgu królewskiego dworu Wazów - przebudowa pałacu na Wawelu (G.B. Trevano) i kaplica Wazów w katedrze. Chętnie wykorzystywano brunatny marmur chęciński oraz czarny marmur dębnicki.

Krzyżtopór

Okazałym rezydencjom nadawano symetryczne plany i osiowe układy (pałac biskupi w Kielcach), wzniesiono w Warszawie Zamek Królewski (1598-1619), a także Zamek Ujazdowski. Częstym elementem były alkierze, a w większych realizacjach - wewnętrzne dziedzińce i wieże narożne (Łańcut, Kruszyna). Wpisany w fortecę manierystyczny zamek Krzyżtopór w Ujeździe (W. Senes, 1631-1644) pozostał obiektem wyjątkowym, chociaż typ palazzo in fortezza występował często głównie na kresach (Podhorce, Brody).

W 2. połowie XVII w. dominował już nurt dekoracyjny z bogatym wystrojem - Wilanów (A.W. Locci), wpływy holenderskie i francuskie zaznaczyły się w twórczości Tylmana z Gameren - pałac Krasińskich w Warszawie, pałace w Nieborowie, Lubartowie.

Barok typu rzymskiego reprezentował K. Bażanka - kościoły w Imbramowicach i w Krakowie, oraz P. Ferrari - kopuła kościoła Filipinów w Gostyniu i przebudowa kościoła w Lądzie (1728-1735). W okresie późnego baroku i rokoka nastąpila recepcja lekkich i fantazyjnych form sasko-francuskich wprowadzanych przez architektów drezdeńskich.

W wyniku mecenatu Sasów w Warszawie powstała Oś Saska i wschodnie skrzydło Zamku Królewskiego. Działali tam K.F. Pppelmann, M.D. Pppelmann, G. Chiaveri. Okazałe pałace wzniesiono na prowincji - w Białymstoku (architekci J. Deybel, J.H. Klemm) i w Radzyniu Podlaskim (J. Fontana). Na Wileńszczyźnie wyróżniał się K. Glaubitz, a w kręgu lwowskim B. Meretyn wprowadzający ornamentykę rokokową - katedra Św. Jura i ratusz w Buczaczu.
Malarstwo
Malarstwo epoki baroku początkowo wyrastało w atmosferze wytworzonej przez sobór trydencki i niosło z sobą treści religijno-moralne. Głównymi twórcami byli: T. Dolabella, K. Boguszewski, H. Han. Rozwijało się malarstwo epitafijne (Epitafium) i trumienne na blasze miedzianej, a przede wszystkim portretowe, na które było duże zapotrzebowanie w środowisku sarmackim. Najwybitniejszym portrecistą był pracujący w Gdańsku D. Schulz.

W związku z wojnami XVII w. rozwinęła się batalistyka - szczególnie w kręgu Jana III Sobieskiego, gdzie wyróżniał się portrecista J. Tretko. Pałac w Wilanowie zdobili: J. Siemiginowski, C. Callot, M.A. Palloni. W XVIII w. dominowała indywidualność S. Czechowicza działającego w Krakowie i Podhorcach. Sztukę późnego baroku reprezentuje też T. Kuntze-Konicz, a malarstwo ścienne realizowali m.in. J. Neunhertz, W. Żebrowski.
Rzeźba i rzemiosło artystyczne
W rzeźbie wczesnego baroku wyróżnili się W. i A. van den Blocke’owie - twórcy gdańskich nagrobków z postaciami klęczącymi. Rzeźbę figuralną i ornamentalną w stiuku najlepiej realizowali: G.B. Falconi, B. Fontana, a na dworze Sobieskiego - dekorator Wilanowa A. Schlter. Wyjątkową pozycję w rzeźbie polskiej zajęło środowisko lwowskie - A. Osiński, Pinzel.

Rzemiosło artystyczne przyswoiło sobie elementy orientalne (orientalizm), które łączyło z tradycją europejską, co znalazło wyraz w produkcji gobelinów (Nieśwież), pasów kontuszowych (Słuck), kilimów (Brody). Najsilniejsze ośrodki złotnicze i meblarskie wytworzyły Kraków i Gdańsk, a najwybitniejszymi złotnikami byli: A. Mackensen, J.Ch. Bierpfaff. Jednym z czołowych dzieł jest tzw. Monstrancja Kordeckiego na Jasnej Górze z 1672 autorstwa W. Grotka z Warszawy.
Klasycyzm w sztuce polskiej
Klasycyzm polski rozwijał się od ok. 1760 i był artystyczną odpowiedzią na racjonalizm wieku oświecenia. W początkowej fazie współbrzmiał z silnymi tradycjami baroku i rokoka, ok. 1780 ukształtował się w odmianę miejscową tzw. stylu Stanisława Augusta.
Architektura
Głównym ośrodkiem jego rozwoju była Warszawa, gdzie w architekturze najważniejszymi realizacjami były: gruntowna przebudowa Zamku Królewskiego wg projektów architektów tej miary, co: J. Fontana, V. Louis, D. Merlini, J.Ch. Kamsetzer, oraz zespół pałacowo-parkowy Łazienki.

Wzory palladiańskie (palladianizm) samodzielnie interpretował S.B. Zug, który ulegał też wpływom radykalnego klasycyzmu francuskiego. Palladianistą był również P. Aigner - autor fasady kościoła Św. Anny w Warszawie (1786-1788) oraz kościoła Św. Aleksandra (1818-1826). Idee palladiańskie realizowano też w popularnym typie pałacu z portykiem kolumnowym - S. Zawadzki (Śmiełów, Dobrzyca, Lubostroń), J. Kubicki (Bejsce, Belweder w Warszawie). Najsurowsze formy stosował W. Gucewicz w przebudowie katedry w Wilnie.

W czasach Królestwa Kongresowego czołową postacią był A. Corrazzi - autor pałacu Staszica, zabudowy Placu Bankowego, Teatru Wielkiego (1825-1832).

Rzeźbę klasycystyczną reprezentował pracujący dla króla J. Monaldi, a także F. Pinck.
Sztuka polska w okresie Królestwa
W okresie Królestwa czołowym rzeźbiarzem był J. Tatarkiewicz.
Malarstwo
Malarstwo polskie tego czasu najwięcej zawdzięcza M. Bacciarellemu, który, będąc malarzem nadwornym króla, zorganizował "malarnię" na Zamku stanowiącą rodzaj niewielkiej Akademii Sztuk Pięknych, przyczyniając się tym samym do rozwoju narodowej szkoły malarstwa polskiego. Pozostawił ok. 200 portretów wybitnych osobistości, w tym wiele wizerunków królewskich. Najwybitniejszym weducistą Warszawy był B. Belotto zwany Canaletto, portrecistami zaś - G.B. Lampi, J. Grassi, a dekoratorami - J.B. Pillment, J.B. Plersch.
Rzemiosło artystyczne
Nurt rodzajowy zapoczątkował J.P. Norblin, a kontynuowali Z. Vogel i K. Wojniakowski. W Wilnie działał F. Smuglewicz, a polskie szkolnictwo artystyczne zreorganizował na wzór francuski A. Brodowski. W dziedzinie miniatury mistrzami byli S. Marszałkiewicz i A. Kucharski. Rzemiosło artystyczne zawdzięczało wiele m.in. powstałym wówczas manufakturom ceramiki (Belweder, Korzec).
Architektura
Wygasający w połowie XVIII stulecia klasycyzm został zastąpiony w architekturze stylami historycznymi, początkowo wynikającymi z romantycznego kultu przeszłości. Dużą popularność zyskał neogotyk (K.M. Lanci, H. Marconi, A. Idźkowski) i neorenesans (J. Gay, F. Pokutyński). Rozwój i modernizacja wielkich miast (Warszawa, Lwów, Poznań, Kraków) spowodowały zapotrzebowanie na okazałe gmachy użyteczności publicznej, a także liczne kamienice czynszowe w gęstej zabudowie.

W Krakowie najznakomitsze realizacje w duchu historyzmu stworzyli: T. Pryliński - przebudowa Sukiennic (1875-1879), F. Księżarski - neogotycki gmach Collegium Novum UJ, J. Zawiejski - Teatr im. J. Słowackiego (1893), a w Warszawie P. Dziekoński, S. Szyller - Gmach Zachęty (1898-1900), Politechnika (1901).
Sztuka polska XIX/XX w.
Ok. 1900 przyjęły się różne odmiany secesji będącej reakcją na formy historyczne (F. Mączyński, T. Stryjeński, M. Tołwiński). Secesji towarzyszyła próba stworzenia stylu narodowego w nawiązaniu do wzorów ludowych (styl zakopiański S. Witkiewicza). Sięgano też do tradycji szlacheckiej poprzez styl dworkowy (J. Czajkowski, J. Koszczyc-Witkiewicz).
Rzeźba
Umiarkowaną nowoczesność reprezentowali przed I wojną światową polscy moderniści: C. Przybylski, J. Heurich jr, D. Lande, K. Jankowski. Rzeźba połowy XIX w. miała cechy klasycystyczno-romantyczne, a następnie akademickie (P. Weloński, T. Rygier). Nurt realistyczny reprezentowali C. Godebski i A. Kurzawa. W okresie Młodej Polski wyróżnili się szczególnie W. Szymanowski, K. Laszczka, L. Puget i J. Puget łączyli w swej twórczości symbolizm i impresjonizm, a ponadto wielofazowa stylistycznie twórczość X. Dunikowskiego.
Malarstwo
Malarstwo romantyczne było przepojone ideami patriotycznymi, które najpełniej wyrażała tematyka batalistyczna płócien P. Michałowskiego, będącego czołowym przedstawicielem romantyzmu w Polsce. Najwybitniejszym portrecistą był H. Rodakowski, a szeroko pojęte wątki rodzajowo-historyczne i niedoścignione przedstawienia koni pozostawił J. Kossak.

Sugestywną, plastyczną wizję historii Polski, pobudzającą ówczesne i następne pokolenia Polaków w dobie utraty niepodległości, dał J. Matejko, dramatyczną ilustrację powstania styczniowego stanowiły cykle rysunkowe A. Grottgera. Realizm 2. połowy XIX w. przyniósł też rozwój pejzażu i tematyki wiejskiej (J. Chełmoński, W. Gerson, A. Kotsis, J. Szermentowski).

Dużą wartość artystyczną w historii malarstwa polskiego ma twórczość braci A. Gierymski i M. Gierymski, a także J. Brandta, który zorganizował nieoficjalną szkołę w Monachium dla młodych malarzy, głównie Polaków. Poprzez uniwersalną tematykę starożytnego Rzymu europejską popularność zdobyły akademickie płótna H. Siemiradzkiego.

Elementy francuskiego impresjonizmu przenieśli na grunt polski W. Podkowiński i J. Pankiewicz, a osobną indywidualną jakość stanowią impresjonistyczne portrety O. Boznańskiej. Młoda Polska była okresem modernistycznego buntu przeciwko światu zagrażającemu wolności twórczej jednostki.

Centrum tego ruchu stanowił Kraków, gdzie w opozycji do Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych założono w 1897 Towarzystwo Artystów Polskich Sztuka. Dominował wówczas symbolizm J. Malczewskiego, J. Mehoffera, W. Weissa, W. Wojtkiewicza i J. Szczepkowskiego, a secesję najlepiej reprezentowali: S. Wyspiański, E. Okuń, J. Mehoffer. Wpływy zachodnioeuropejskie nie przeszkadzały eksponowaniu cech swoistych sztuki polskiej, chociażby dzięki pejzażom J. Fałata i J. Stanisławskiego, szukano też inspiracji w twórczości ludowej Podhala i okolic Krakowa (K. Tetmajer) oraz Huculszczyzny (W. Jarocki, F. Pautsch).
Rzemiosło artystyczne
W dziedzinie sztuki użytkowej dużą rolę odegrały Warsztaty Krakowskie i Polska Sztuka Stosowana. Okres międzywojenny z odzyskaną niepodległością młodego państwa wytworzył różne oblicza w architekturze, ze szczególnie charakterystycznym stylem oficjalnym, zwanym też stylem reprezentacji państwowej i obejmującym gmachy rządowe, bankowe, muzea, biblioteki, gmachy administracji wojewódzkiej.

Stosowano formy historyzujące (O. Sosnowski), klasycystyczne (M. Lalewicz, A. Szyszko-Bohusz), a także późnomodernistyczne, eliminujące ozdoby na rzecz funkcjonalności (R. Gutt, R. Świerczyński, B. Pniewski, Z. Mączeński).
Architektura
Architekci młodszej generacji przenosili na polski grunt idee konstruktywizmu i stylu międzynarodowego, realizując zespoły osiedlowe (B. i S. Brukalscy) i nowoczesne domy mieszkalne (J. Szanajca, H. i S. Syrkusowie, B. Lachert). Jednocześnie ciągle żywe hasło rodzimości znajdowało wyraz w formach "dworkowych" stosowanych w architekturze willowej i narzucanych czasem dworcom kolejowym.

Wyrazem różnorodności zainteresowań i poglądów artystycznych, a także wpływów europejskich były liczne ugrupowania: Formiści Polscy (A. Pronaszko i Z. Pronaszko, T. Czyżewski) grupujący zwolenników ekspresjonizmu i futuryzmu, Blok z konstruktywistami, skupiający zwolenników suprematyzmu i neoplastycyzmu (H. Stażewski, H. Berlewi, M. Szczuka), Praesens, postulujący idee jedności sztuki i funkcjonalizmu.

Zwolennikami abstrakcjonizmu i utylitaryzmu sztuki byli zgrupowani wokół W. Strzemińskiego członkowie łódzkiej grupy architektów, kubistyczny (Kubizm) ekspresjonizm cechował Grupę Krakowską (M. Jarema, J. Stern), a dekoracyjne malarstwo płaszczyznowe propagował Rytm (W. Skoczylas, E. Zak). Postimpresjonistyczne oblicze artystyczne prezentowali koloryści z ugrupowań Zwornik i Pryzmat, a zwłaszcza kapiści (m.in. J. Pankiewicz, J. Czapski, J. Cybis, Z. Waliszewski, T.P. Potworowski).

Największy zespół malarstwa monumentalnego (Monumentalizm) powstał na Wawelu i obejmował część stropów zamkowych autorstwa m.in. F.S. Kowarskiego i L. Pękalskiego. Rzeźbę dwudziestolecia międzywojennego najlepiej reprezentowali: E. Wittig - nurt klasycyzujący, Z. Pronaszko, A. Zamoyski i formiści wprowadzający elementy ekspresjonistyczno-kubistyczne, a także konstruktywista K. Kobro. Zrytmizowane formy rzeźbił H. Kuna, portrety - A. Karny.
Sztuka polska po II wojnie światowej
Architektura i urbanistyka
Sztuka po II wonie światowej pierwsze swoje zadania upatrywała w usuwaniu zniszczeń, odbudowie lub rekonstruowaniu zabytków, a w dziedzinie architektury - rozwijaniu budownictwa mieszkaniowego. W ramach realizmu socjalistycznego nastąpił zwrot do monumentalnych form historycznych (1949-1955 - Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa w Warszawie: J. Knothe, J. Sigalin, S. Stępiński). Rozbudową gmachów sejmu wyróżnił się B. Pniewski, wzniesiono od podstaw Nową Hutę (1949-1953, T. Ptaszycki z zespołem).

Bardziej racjonalne tendencje zarysowały się w latach 60.-70.: J. Hryniewiecki, Z. Karpiński, H. Skibniewska - osiedle Sady Żoliborskie w Warszawie, Z. Karpiński z zespo