Ustrój Polityczny na Ukrainie

„Ustrój Polityczny na Ukrainie”


1. Wstęp


Ukraina (nazwa oficjalna - Republika Ukrainy) jest nowym państwem w Europie, powstałym w 1991 roku w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego. Droga do niepodległości i suwerenności państwowej Ukrainy była wpisana w bieg wydarzeń w latach 1989-1991, które spowodowały rozpad imperium radzieckiego w jego dotychczasowym kształcie. W dniu 24 sierpnia 1991 roku Rada Najwyższa USRR uchwaliła Akt Niepodległości Ukrainy. Akt proklamacji niepodległości Ukrainy został potwierdzony przez referendum przeprowadzone 1 grudnia 1991 roku, większością ponad 90% biorących udział w głosowaniu. Referendum niepodległościowe na Ukrainie przesądziło o ostatecznym rozpadzie Związku Radzieckiego.
Po proklamowaniu niepodległości Ukraina stała się największym, po Rosji, państwem w Europie; jej obszar wynosi 603 700 km2. Ukraina jest państwem wielonarodowym. Na jej terytorium zamieszkuje 50 480 000 obywateli (dane z 1998 roku), z czego 73% stanowią Ukraińcy, 22% - Rosjanie i 5% pozostałe narodowości, w tym: Białorusini (1%), Mołdawianie (0,9%), Polacy (0,46%), Rumuni (0,4%), Węgrzy (0,4%), Żydzi (0,9%). Na Krymie znaczącą grupę mieszkańców stanowią Tatarzy krymscy (280 000 - ok. 12% mieszkańców Krymu).
Stolicą Ukrainy jest Kijów, wcześniej stolica Rusi Kijowskiej, a barwami narodowymi Ukrainy stały się kolory niebieski i żółty, z niebieskim kolorem u góry na fladze państwowej, nawiązujące do tradycji księstwa halicko-wołyńskiego. Herb Ukrainy - złoty tryzub - wywodzi się z czasów Włodzimierza Wielkiego (980-1050). Został on uznany po raz pierwszy za herb państwa przez władze Ukraińskiej Republiki Ludowej w 1918 roku.
W 1991 roku Ukraina rozpoczęła trudną drogę transformacji systemu politycznego, społecznego i gospodarczego, budowy politycznej stabilizacji państwa oraz umacniania swojej suwerenności państwowej.
Przekształcenia polityczno-ustrojowe na Ukrainie nie ograniczały się jedynie do reformy państwa i mechanizmów rządzenia, lecz sprowadzały się do gruntownej przebudowy całego systemu politycznego, ekonomicznego i społecznego. Ukraina, podobnie jak pozostałe państwa postkomunistyczne, przechodziła na swojej ewolucyjnej drodze przemian ustrojowych kolejne etapy w procesie transformacyjnych przeobrażeń - od autorytaryzmu do demokracji.
Transformacja ustrojowa na Ukrainie przebiega równolegle z procesem budowy samodzielnego państwa i tworzenia narodowej tożsamości, co dodatkowo wzmacnia skalę trudności procesów transformacyjnych.
Bilans pierwszej dekady niepodległej i suwerennej Ukrainy jest nade wszystko pozytywny, mimo oczywistych niedostatków demokracji. W tym czasie udało się stworzyć Ukrainie własny system organów państwowych, armię i policję, wprowadzono własny system monetarny. Mocno zaawansowane są procesy ukraińskiego odrodzenia narodowego i budowy suwerenności państwa.
Niewątpliwym sukcesem Ukrainy w reformowaniu państwa było uchwalenie konstytucji na posiedzeniu Rady Najwyższej w dnu 28 czerwca 1996 roku, chociaż droga prowadząca do tego nie była łatwa. Konstytucja Ukrainy potwierdza demokratyczne przekształcenia ustrojowe i daje mocne fundamenty pod dalszy rozwój i stabilizację polityczną



2. Droga Ukrainy do niepodległości i odrodzenia narodowego

Ukraina stała się na okres blisko siedemdziesięciu lat częścią składową ponadnarodowego państwa federacyjnego - Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Podstawy ustroju Ukrainy, po utrwaleniu władzy bolszewików, określała pierwsza Konstytucja Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, uchwalona 10 marca 1919 roku na III Ogólnoukraińskim Zjeździe Rad. Konstytucja ta recy-powała wprowadzony w 1918 roku w pierwszej Konstytucji Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej system sprawowania władzy, oparty na systemie rad i zasadzie jednolitości władzy. Konstytucja Ukrainy z 1919 roku stwierdzała, że Ukraina jest suwerennym państwem, a Centralny Komitet Wykonawczy USRR (odpowiednik rządu) miał prawo prowadzenia własnej polityki zagranicznej, decydowania o wojnie i pokoju. Ukraina miała własne barwy flagi narodowej (nie historyczne żółto-niebieskie, ale koloru czerwonego) i godło. W dniu 13 grudnia 1922 roku na VII Ogólnoukraińskim Zjeździe Rad uchwalono Deklarację o utworzeniu ZSRR, a 30 grudnia 1922 roku na I Ogólnozwiązkowym Zjeździe Rad, w którym uczestniczyła także delegacja ukraińska, przyjęto Układ 0 utworzeniu ZSRR. Akty kreujące federacyjne państwo - Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich - stały się częścią pierwszej Konstytucji ZSRR z 1924 roku. Na mocy art. 5 Konstytucji ZSRR z 1924 roku, poszczególne republiki miały ustanawiać własne konstytucje. Od 1924 roku na Ukrainie, podobnie jak w innych republikach, obowiązywały dwie konstytucje - związkowa i republikańska. Konstytucja republikańska wprowadzała formalny podział kompetencji pomiędzy władze federacji i republiki. Historię polityczną Ukrainy socjalistycznej wyznaczały kolejne konstytucje Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej z lat 1925, 1937 i 1978 - jako odwzorowanie Konstytucji ZSRR z lat 1924, 1936 i 1977.
Proces głębszych przemian socjalistycznej rzeczywistości polityczno-ustrojowej na Ukrainie rozpoczął się w połowie lat osiemdziesiątych XX wieku. Wybuch ukraińskiej wolności w 1991 roku poprzedzał rozwój ruchu obywatelskiego, połączony z rozwojem procesu odrodzenia narodowych aspiracji Ukraińców, nabierający dynamiki na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Zdaniem ukraińskich politologów i historyków ustroju, w tym procesie zmian społeczeństwa ukraińskiego zostały odrobione długoletnie zaległości, które pozwoliły na ukształtowanie się historycznych i politycznych uwarunkowań secesji Ukrainy od ZSRR.
Początki kształtowania się ruchów obywatelskich na Ukrainie sięgają lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, kiedy to zaczęły się formować zalążki ruchu dysydenckiego.
Zasadniczo ruch ten ukierunkowany był na ochronę praw człowieka. Po fali aresztowań i procesów politycznych działaczy dysydenckich w latach 1972-1973, ruch opozycyjny wyraźnie zradykalizował się programowo. Wiosną 1974 roku w piśmie „Ukrajinśki Wisnyk" działacze opozycji ogłosili, iż odtąd pismo to staje się „rzecznikiem narodowej opozycji, zmuszonej przejść do podziemia, a oddanej idei obalenia reżimu radzieckiego i zbudowania niezależnego oraz demokratycznego państwa ukraińskiego".
Nowym bodźcem do aktywizacji ruchu dysydenckiego były zmiany w sytuacji międzynarodowej, związane z nową polityką pokojowego współistnienia, której formalne ramy określał Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, podpisany w 1975 roku w Helsinkach. W Związku Radzieckim została ogłoszona - w związku z procesem porozumienia helsińskiego - nowa polityka odprężenia (detente). Ustalenia Aktu Końcowego KBWE nakładały na państwa -sygnatariuszy tego porozumienia obowiązek przestrzegania podstawowych praw człowieka. Wykonanie zaś porozumień helsińskich wiązało się z utworzeniem organów kontroli przestrzegania tych praw w polityce wewnętrznej każdego z państw - sygnatariuszy aktu. Porozumienia helsińskie stworzyły warunki do działalności ruchu opozycyjnego - obywatelskiej kontroli przestrzegania tych umów. Sytuację tę wykorzystano na Ukrainie, gdzie 9 listopada 1976 roku, z inicjatywy Mykoła Rudenko, grupa 11 działaczy opozycyjnych zawiązała w Kijowie Ukraińską Grupę na rzecz Wprowadzenia Postanowień Helsińskich (Ukraińska Hehinśka Hrupa - UHH). Powołanie Ukraińskiej Grupy Helsińskiej oznaczało, że ruch opozycyjny na Ukrainie wszedł w stadium dojrzałej działalności, charakteryzującej się ukształtowaną strukturą organizacyjną i jasno określonym programem politycznym. W tym czasie kształtowała się ideologia ukraińskiego ruchu opozycyjnego, której charakterystyczną cechą było łączenie walki z uciskiem narodowym oraz walki o demokratyczne prawa człowieka.
Na Ukrainie wystąpił jeszcze jeden czynnik, który niewątpliwie zdynamizował proces zmian politycznych. Była nim awaria techniczna w elektrowni atomowej w Czarnobylu. Wydarzenia w Czarnobylu zrodziły na Ukrainie niepamiętną od czasów rewolucji narodowej lat 1917-1919 falę aktywności społecznej, a w jej następstwie masowe ruchy społeczne. Powstający ruch obywatelski występował początkowo pod hasłami ekologicznymi i wprowadzania oddolnej kontroli władzy w działaniu na rzecz bezpieczeństwa ekologicznego, a zwłaszcza ochrony zdrowia społeczeństwa przed skutkami skażenia radioaktywnego.
Wkrótce działania ruchów obywatelskich rozszerzono na płaszczyznę języka, oświaty i kultury narodowej. Przełomową datą jest tu 1987 rok. Pierwsze, nieśmiałe jeszcze działania i żądania polityczne wyszły w 1987 roku ze środowiska inteligencji, spośród pisarzy i nauczycieli. Związek Pisarzy Ukrainy wystąpił w czerwcu do Prezydium Rady Najwyższej USRR z postulatem wprowadzenia nauczania języka ukraińskiego we wszystkich szkołach Republiki Ukrainy oraz nadania mu statusu języka państwowego. Wystąpienie to otworzyło publiczną dyskusję o stanie szkolnictwa, a także o poziomie zrusyfikowania szkolnictwa i społeczeństwa na terytorium republiki.
W wydarzeniach roku 1987 datuje się początek ruchu w obronie kultury ukraińskiej oraz powstanie nieformalnych stowarzyszeń i organizacji społecznych zarówno popierających politykę pierestrojki, jak i ukierunkowanych na antykomunistyczną opozycję. Ważne dla późniejszych wydarzeń było reaktywowanie działalności grupy dysydenckich działaczy walki o prawa człowieka. W lecie tego roku wznawia ona niezależną działalność edytorską, wydając nowy numer czasopisma „Ukrajinśki Wisnyk", pod redakcją Wiaczesława Czornowiła. Czasopismo to staje się oficjalnym organem Ukraińskiego Związku Helsińskiego (Ukraińska Helsinka Spiłka - UHS), którego powstanie ogłoszono w 1998 roku. Ukraiński Związek Helsiński kontynuuje działalność ukraińskiej sekcji Komitetu Helsińskiego z lat siedemdziesiąrych i osiemdziesiątych, formułuje także program polityczny, wyrażony w Deklaracji zasad. W programie tym pojawia się postulat reaktywowania państwowości ukraińskiej w drodze przekształcenia ZSRR w konfederację niezależnych państw, zaś władza KPZPR przekazana być powinna demokratycznie wybranym radom. UHS opowiadała się za legalizacją wyznań religijnych na Ukrainie, wprowadzeniem gospodarki rynkowej oraz proponowała obywatelską kontrolę nad organami wymiaru sprawiedliwości.
W listopadzie 1988 roku stowarzyszenia i organizacje społeczne podejmują starania o zbudowanie szerokiego ruchu politycznego, uwieńczone zawiązaniem w Kijowie komitetu inicjatywnego na rzecz utworzenia Ukraińskiego Ruchu na rzecz Przebudowy (Narodnyj Ruch Ukrajiny za Prebudowu). Opublikowany w gazecie „Literaturna Ukrajina" projekt programu stwierdzał oficjalnie, iż Ruch miał być ogniwem łączącym partyjny program przebudowy państwa z oddolną inicjatywą społeczeństwa niesienia pomocy partii komunistycznej w tworzeniu i funkcjonowaniu mechanizmu demokratycznego.
Latem i jesienią 1989 roku do ukraińskiej opozycji dołączają się dwa masowe ruchy społeczne: ruch robotniczy zrodzony na fali strajków robotniczych w kopalniach Dombasu oraz ruch walki o legalizację ukraińskiego Kościoła katolickiego i ukraińskiej autokefalicznej Cerkwi prawosławnej. Jesienią tego roku miało miejsce jeszcze jedno ważne wydarzenie. W dniach 8-10 września odbył się w Kijowie zjazd założycielski Ruchu na rzecz Przebudowy, w którym wzięło udział ponad 1000 delegatów reprezentujących organizacje regionalne Ruchu, działaczy organizacji społecznych, reprezentujących działaczy opozycyjnych, a także liczną grupę (ok. 1/4 delegatów) członków partii komunistycznej na Ukrainie. Na czele nowego ugrupowania stanęli Iwan Dracz i Mychajło Horyń. Przebieg dyskusji na zjeździe ukazał rzeczywisty charakter nowej organizacji, nieco odmienny od założeń projektu programu.
Uchwalony na zjeździe statut Ruchu określał cele tej masowej organizacji. Wskazał on, iż najważniejszym celem Ruchu miało być: po pierwsze - zbudowanie na Ukrainie demokratycznego i obywatelskiego społeczeństwa, po drugie - stworzenie suwerennego państwa. Program nie zawierał żądania niepodległości a utworzenie suwerennego państwa miało nastąpić na podstawie nowej umowy związkowej, tworzącej federację suwerennych państw Związku Radzieckiego.
Koniec 1989 roku i pierwsza połowa 1990 roku minęły pod znakiem nowych wydarzeń na arenie politycznej, przybliżających godzinę wyzwolenia narodowego. Pod koniec 1989 roku (28 października) Rada Najwyższa USRR uchwaliła ustawę
0 nadaniu językowi ukraińskiemu statusu języka państwowego w republice. Akt ten podnosił rangę języka ukraińskiego i spowodował pobudzenie świadomości narodowej. Jednocześnie stanowił on pierwszy ważny krok prawny na drodze do odrodzenia narodowego Ukrainy.
Katalizatorem procesu przemian politycznych stały się wybory w 1990 roku do Rady Narodowej Ukraińskiej SRR. Były one też silnym bodźcem dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i aktywizacji ruchów politycznych.
Nowelizacja Konstytucji ZSRR, uchwalona 1 grudnia 1988 roku, wprowadzała istotne zmiany w systemie wyborczym. Zmiany te przewidywały zgłaszanie kandydatów na deputowanych nie tylko przez organizacje społeczne i kolektywy robotnicze, ale po raz pierwszy przez wyborców z danego okręgu wyborczego. Ponadto znowelizowana Konstytucja ZSRR po raz pierwszy nie wprowadzała limitu kandydatów zgłaszanych w wyborach. Wybory zatem mogły być przeprowadzane przy nieograniczonej liczbie kandydatów. Zgodnie z postanowieniami ówczesnej Konstytucji ZSRR, wprowadzone do niej poprawki odnosiły się również do republik związkowych. Rada Najwyższa Ukraińskiej SRR dokonała odpowiednich zmian w Konstytucji Republiki Ukraińskiej SRR oraz przyjęła 27 października 1989 roku nową ordynację wyborczą o przeprowadzeniu bezpośrednich wyborów do rad wszystkich szczebli. Uchwały Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR otworzyły opozycji
1 ruchom obywatelskim niecodzienną możliwość legalnego dojścia do władzy. W dniach 4 i 18 marca 1990 roku odbyły się wybory do Rady Najwyższej Ukrainy. Przebiegały one według nowej ordynacji wyborczej, wprowadzającej demokratycz ne procedury wyborcze. Wybory były niewątpliwie oznaką ożywienia politycznego społeczeństwa ukraińskiego. Frekwencja wyniosła w pierwszej turze 75% uprawnionych do głosowania. Wyniki wyborów były jednak pewnym zaskoczeniem, a nawet przyniosły rozczarowanie siłom opozycyjnym. Ugrupowania opozycyjne utworzyły na potrzeby wyborów koalicję - Blok Demokratyczny. Na 450 miejsc w Radzie Najwyższej, Blok Demokratyczny uzyskał 118 mandatów, najwięcej w obwodach lwowskim, stanisławowskim, tarnopolskim i kijowskim. We wschodniej i południowej części Ukrainy Blok poniósł zupełną porażkę. Wybory 1990 roku pokazały, że proces demonopolizacji władzy komunistycznej stał się faktem politycznym; Komunistyczna Partia Ukrainy straciła po raz pierwszy monopol władzy politycznej. Wybory do Rady Najwyższej w 1990 roku spełniły jeszcze jedną ważną funkcję polityczną - zapoczątkowały kształtowanie się pluralistycznej sceny politycznej w postaci formowania się partii politycznych, podstawowego fundamentu
demokratyzowania państwa. Pierwsze partie polityczne zawiązały się jeszcze przed wyborami. Jesienią 1989 roku lwowscy działacze opozycyjni Iwan Makar i Hryhory Prichadko założyli Ukraińską Partię Narodową (Ukrajinśka Nacjonalna Partija -UNP), a Jurij Szczerbak zapoczątkował funkcjonowanie w Kijowie Ukraińskiego Stowarzyszenia Ekologicznego „Zielony Świat", które w następnym roku przekształciło się w Partię Zielonych Ukrainy (Partija Zelanych Ukrajiny - PZU). Była to niewątpliwie zapowiedź kresu monopartyjności na Ukrainie. Po wyborach nastąpiła niemalże eksplozja partii na politycznej mapie Ukrainy. W ciągu kilku miesięcy powstało 8 partii o pełnym spektrum politycznym - od partii nacjonalistycznych, przez partie chłopskie, partie liberalne aż do partii lewicowych - partii socjalistycznych i socjaldemokratycznych. Pierwszym przewodniczącym Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR został Iwan Iwaszko, ale wkrótce (23 lipca 1990 roku) stanowisko to objął Leonid Krawczuk. W parlamencie Ukrainy ukształtowały się dwie koalicje - deputowani dotychczasowej partii komunistycznej utworzyli ugrupowanie „O suwerenną Ukrainę Radziecką" (lider - Aleksandr Moroz), które uzyskało większość (239 mandatów z ogólnej liczby 442 obsadzonych w wyborach mandatów). Ugrupowania ruchów opozycji ukraińskiej utworzyły opozycję parlamentarną w liczbie od 115 do 133 deputowanych pod nazwą Rada Ludowa (Narodna Rada).
Kierunek działalności politycznej nowej Rady Najwyższej określała, uchwalona 16 lipca 1990 roku zdecydowaną większością głosów, Deklaracja o suwerenności Ukrainy. Dzień 16 lipca został jednocześnie ustanowiony Dniem Niezależności Ukrainy. Deklaracja próbowała pogodzić dążenia niepodległościowe społeczeństwa ukraińskiego z zachowaniem istniejących relacji ustrojowych w systemie federacji Związku Radzieckiego. Jednocześnie parlament ukraiński wytyczył w deklaracji wyraźny kierunek zmian: utworzenie armii narodowej, ustanowienie własnego systemu monetarnego oraz wprowadzenie obywatelstwa ukraińskiego (przy możliwości zachowania obywatelstwa ZSRR).
Deklaracja o suwerenności Ukrainy proklamowała suwerenność państwową Ukrainy, czyli zwierzchnictwo, niepodległość, pełnię i niepodzielność władzy republiki w obrębie jej terytorium oraz niezależność i równouprawnienie w stosunkach zagranicznych.
Kolejnym krokiem do pełnej niepodległości była nowelizacja w dniu 23 października 1990 roku Konstytucji Ukraińskiej SRR, z której wykreślono artykuł o kierowniczej roli partii komunistycznej.
Dynamika zmian politycznych na Ukrainie przybrała na sile, jak też zaostrzyła się walka polityczna na linii: narodowi komuniści - ruch opozycyjny i narodowy. Jesienią 1990 roku nastąpiły istotne przeobrażenia wewnątrz Ruchu na rzecz Przebudowy. W październiku, na II zjeździe Ruchu zmieniono jego nazwę na Ludowy Ruch Ukrainy (Narodnyj Rych Ukrajiny - NRU) oraz program polityczny. W miejsce dotychczasowego postulatu w programie Ruchu - zawarcia nowej umowy związkowej - wprowadzono nowy cel działania ugrupowania, tj. zdobycie niepodległości Ukrainy. Jednocześnie Ruch przybrał w swojej działalności otwarcie antykomunistyczny charakter. Pojawiły się nowe postulaty polityczne - rozwiązanie partii komunistycznej i Komsomołu oraz przekazanie ich majątku państwu lub władzom lokalnego samorządu.
Złożona struktura narodowościowa Ukrainy miała swoje odbicie w procesie walki o odrodzenie narodowe i niepodległość Ukrainy. Aspiracje ruchu niepodległościowego nie znajdowały jednoznacznego poparcia w społeczeństwie. Wyniki referendum ogólnozwiązkowego w sprawie przyszłości Związku Radzieckiego, odbytego 17 marca 1991 roku były wymowne. Przeszło 70% głosujących w całym państwie opowiedziało się za utrzymaniem ZSRR, a przeszło 80% głosujących Ukraińców opowiedziało się w dodatkowym pytaniu za utrzymaniem Ukrainy w nowym związku, na zasadach określonych w Deklaracji o suwerenności.
Na Ukrainie pojawił się także problem aspiracji narodowościowych Tatarów krymskich, którzy pod koniec 1990 roku zgłosili żądania utworzenia własnego państwa. Rada Najwyższa jedynie częściowo uwzględniła ich postulaty, tworząc 12 lutego 1991 roku z obwodu krymskiego Krymską Autonomiczną Republikę Radziecką. Uchwała Rady Najwyższej nie rozwiązała politycznych problemów Krymu i jego przynależności państwowej do Ukrainy. Problem ten wielokrotnie powracał w praktyce politycznej aż do uchwalenia Konstytucji Autonomicznej Republiki Krymu w 1998 roku.
Niepodległość Ukrainy kształtowała się w ogniu walki politycznej i w długim procesie odrodzenia narodowego. Ukraina miałaby jednakże ograniczone możliwości na samodzielne opuszczenie struktur Związku Radzieckiego, gdyby latem 1991 roku nie pojawiły się sprzyjające ku temu okoliczności. Wykorzystując zamieszanie polityczne w strukturach władzy Związku Radzieckiego, wywołane 19 sierpnia 1991 roku puczem komunistów o przejęcie władzy w Moskwie, Rada Najwyższa Ukraińskiej SRR podjęła akt polityczny przesądzający o niepodległości Ukrainy. W dniu 24 sierpnia 1991 roku Rada uchwaliła Akt Niepodległości Ukrainy. W Akcie tym Rada Najwyższa Ukraińskiej SRR „uroczyście proklamowała niezależność Ukrainy oraz powstanie niepodległego państwa ukraińskiego - Ukrainy". Jednocześnie Rada stwierdzała, że niepodległa Republika Ukrainy kontynuuje tysiącletnią tradycję państwowości ukraińskiej. Akt Niepodległości Ukrainy został potwierdzony w referendum, które przeprowadzono 1 grudnia 1991 roku. Wzięło w nim udział ponad 84% uprawnionych do głosowania, z czego 90% opowiedziało się za niepodległością państwową Ukrainy. Referendum było ostatecznym aktem potwierdzającym powstanie w Europie nowego państwa oraz aktem wielkiego tryumfu wielowiekowych aspiracji narodowych Ukraińców.
Pierwszym państwem na świecie, które nazajutrz, 2 grudnia 1991 roku uznało niepodległość Ukrainy, była Rzeczpospolita Polska.
W dniu 1 grudnia 1991 roku przeprowadzono również pierwsze bezpośrednie wybory prezydenta Ukrainy. Wygrał je Leonid Krawczuk, który otrzymał 61,5% głosów. Jego główny konkurent w walce o najwyższy urząd w państwie - Wiaczyesław Czarnowił uzyskał 23,7% głosów. Inni kandydaci nie odegrali większej roli politycznej w wyborach.




3. Konstytucja Ukrainy


Deklaracja o suwerenności Ukrainy zapoczątkowała proces tworzenia instytucji państwowych niepodległego państwa, jak też podstaw prawnych ich działalności. Deklaracja stanowiła, że „jest podstawą dla nowej konstytucji i praw Ukrainy". Droga do nowej konstytucji Ukrainy nie była jednakże łatwa ani krótka. Pierwsze prace konstytycyjne rozpoczęły się jesienią 1990 roku, kiedy to 24 października 1990 roku Rada Najwyższa Ukraińskiej SRR powołała Komisję Konstytucyjną.
Na czele Komisji stanął L. Krawczuk, ówczesny przewodniczący ukraińskiego parlamentu. W marcu 1991 roku Komisja Konstytucyjna przedłożyła założenia projektu konstytucji parlamentowi, który je przyjął przygniatającą większością i skierował do dalszego opracowania parlamentarnego. Pierwszą wersję projektu konstytucji ukończono 29 stycznia 1992 roku, a opublikowano w lipcu 1992 roku. Oczekiwano, że projekt konstytucji oficjalnie przyjęty przez Komisję Konstytucyjną i przedłożony 30 czerwca 1992 roku Radzie Najwyższej wkrótce zostanie uchwalony. Stało się jednakże inaczej. Projekt został skierowany do ogólnonarodowej dyskusji.
W 1993 roku Rada Najwyższa Ukrainy, z chwilą zakończenia ogólnonarodowej dyskusji i przygotowania poprawionej wersji projektu, była bliska sfinalizowania prac konstytucyjnych i uchwalenia nowej konstytucji. W 1993 roku debata w parlamencie została jednakże odłożona ze względu na kryzys gospodarczy i polityczny, związany z trudną sytuacją w stosunkach z Rosją (spór o Flotę Czarnomorską) oraz ze sprawą przynależności państwowej Krymu. Kalendarz polityczny także nie sprzyjał podjęciu tak strategicznych dla przyszłości Ukrainy decyzji politycznej. Zbliżające się w 1994 roku wybory parlamentarne i prezydenckie odsunęły uchwalenie konstytucji o dalsze trzy lata.
Rada Najwyższa wybrana w 1994 roku wkrótce podjęła prace konstytucyjne. Natychmiast też powróciły w debatach parlamentarnych i politycznych dawne spory o konstytucję. Wtedy też pojawiła się propozycja, aby za wzorem rozwiązań polskich przyjąć najpierw „małą konstytucję", która regulowałaby stosunki między władzą ustawodawczą i wykonawczą.
W grudniu 1994 roku prezydent L. Kuczma przesłał do Rady Najwyższej projekt „małej konstytucji", która regulowała wzajemne stosunki między najwyższymi organami państwa. W odpowiedzi przewodniczący Rady Najwyższej Aleksander Moroz przedstawił projekt konstytucji, który restytuował z okresu radzieckiego system rad i ich strukturę opartą na zasadzie jednolitości i hierarchicznej budowy. W maju 1995 roku projekt prezydencki „Ustawy o władzy państwowej i samorządzie Ukrainy" został uchwalony przez Radę Najwyższą większością 2/3 głosów. Opozycja prezydencka w ukraińskim parlamencie zakwestionowała konstytucyjność proponowanych rozwiązań ustawowych z przepisami obowiązującej jeszcze Konstytucji Ukraińskiej SRR z 1978 roku, która jednakże uległa w latach 1990-1993 istotnym zmianom uwzględniającym zasadę podziału władz, pluralizm polityczny, wolne wybór/.
Spór konstytucyjny mógł być rozstrzygnięty jedynie w drodze referendum, jako że Sąd Konstytucyjny przewidziany w 1990 roku w przepisach znowelizowanej konstytucji nie został dotychczas wybrany. Prezydent zatem zarządził przeprowadzenie we wrześniu 1995 roku referendum w sprawie zaufania dla parlamentu i prezydenta. W obliczu przegranej w referendum Rada Najwyższa uchwałą z 7 czerwca 1995 roku wyraziła zgodę na „Porozumienie konstytucyjne w sprawie podstawowych zasad organizacji i funkcjonowania władzy państwowej i samorządu terytorialnego na Ukrainie zawarte pomiędzy Radą Najwyższą Ukrainy i Prezydentem na okres do uchwalenia nowej konstytucji Ukrainy, oparte na ustawie o władzy państwowej i samorządzie terytorialnym Ukrainy uchwalonej 18 maja 1995 roku". Ustalono, że „Porozumienie konstytucyjne" będzie obowiązywać tylko przez rok, bowiem obie strony - Rada Najwyższa i Prezydent Ukrainy - zakładali, że do tego czasu zostanie uchwalona nowa konstytucja Ukrainy.
W październiku 1995 roku została powołana nowa Komisja Konstytucyjna do przygotowania projektu konstytucji Ukrainy. W marcu 1996 roku Komisja zakończyła prace i przedłożyła projekt konstytucji Radzie Najwyższej. W dniu 17 marca został on przyjęty przez parlament ukraiński w pierwszym czytaniu i odesłany do Komisji Konstytucyjnej do dalszych prac. Ponownie projekt trafił 17 kwietnia do Rady Najwyższej i z tym dniem rozpoczęły się prace konstytucyjne w parlamencie. Tak jak wcześniej, również tym razem projekt nowej konstytucji wywołał liczne kontrowersje natury proceduralnej, jak też dotyczące proponowanych rozwiązań ustrojowych. Merytorycznie najbardziej sporne kwestie ustrojowe dotyczyły jedno i dwuizbowości parlamentu, pozycji ustrojowej prezydenta i jego relacji z parlamentem i gabinetem, zadań prokuratury, statusu Krymu, prawa własności prywatnej, a także języka i symboli narodowych. O skali problemu może świadczyć fakt, że w debacie parlamentarnej zgłoszono ponad 5700 poprawek do projektu komisyjnego i pięć alternatywnych projektów. Opozycja prezydencka w Radzie Najwyższej (frakcja partii komunistycznej) przyjęła metodę obstrukcji parlamentarnej, stosując procedurę debaty i głosowania artykułu po artykule. Prezydent L. Kuczma w obliczu zagrożenia dla procesu uchwalenia nowej konstytucji zastosował ponownie tę samą taktykę przeforsowania konstytucji. Zagroził mianowicie Radzie Najwyższej, że jeśli ta nie zdoła uchwalić nowej konstytucji wymaganą większością V3 głosów, to przedstawi projekt prezydencki (zgłoszony w wersji Komisji Konstytucyjnej) do zatwierdzenia w drodze referendum. W tym celu wyznaczył na początek września termin przeprowadzenia referendum. Rada Najwyższa została przyparta do muru, jako że decyzja prezydenta L. Kuczmy zapadła w czasie ostatniego posiedzenia wiosennej sesji parlamentu. W obliczu własnego zagrożenia Rada Najwyższa w dniu 28 czerwca 1996 roku przystąpiła do uchwalania konstytucji. Po dramatycznych 23 godzinach głosowania, 28 czerwca Rada najwyższa uchwaliła wymaganą większością 1I] głosów pierwszą konstytucję niepodległej Ukrainy.
Rada Najwyższa uchwaliła nową konstytucję 315 głosami deputowanych popierających i przy 36 głosach odrzucających projekt konstytucji z poprawkami. Rada Najwyższa jednocześnie odwołała wrześniowe referendum oraz przyjęła wraz z ustawą o uchwaleniu Konstytucji Ukrainy postanowienia wprowadzające ją w życie.
Akt uchwalenia nowej Konstytucji Ukrainy jest wydarzeniem przełomowym w historii ukraińskiej niepodległości. Znaczenie tego aktu podkreśla sama Konstytucja, która w art. 161 stanowi, że „Dzień uchwalenia konstytucji jest świętem państwowym - Dniem Konstytucji Ukrainy".
Konstytucja przyjęła zasadę, że wprowadzenie zasadniczych zmian ustrojowych jest rozciągnięte na okres kilku lat. Stanowiła, że Rada Najwyższa i Prezydent Ukrainy sprawują funkcje do końca swoich kadencji, zaś wybory do Rady Najwyższej zostaną przeprowadzone w marcu 1998 roku, a wybory prezydenckie w ostatnią niedzielę października 1999 roku (pkt. 2 i 3 - przepisy przejściowe). Wybory do rad lokalnych zostały wyznaczone na marzec 1998 roku (pkt 7 - przepisy przejściowe). Konstytucja stanowiła dalej, że Sąd Konstytucyjny tworzy się zgodnie z przepisami konstytucyjnymi w ciągu 3 miesięcy od wejścia jej w życie. Do czasu utworzenia Sądu Konstytucyjnego wykładni przepisów konstytucyjnych i ustaw dokonuje Rada Najwyższa Ukrainy (pkt 6 - przepisy przejściowe).
Prezydent Ukrainy na okres 3 lat od wejścia w życie konstytucji otrzymał nadzwyczajne uprawnienia ustawodawcze - prawo wydawania dekretów w sprawach gospodarczych nieuregulowanych ustawami.

Konstytucja Ukrainy jest aktem obszernym, składa się z 161 artykułów. Tekst został poprzedzony Preambułą i podzielony na 15 rozdziałów. Rozdział I obejmuje zasady ogólne, rozdział II zawiera katalog praw, wolności i obowiązków człowieka i obywatela. Kolejny, rozdział III reguluje ogólne zasady prawa wyborczego, a powiązany z nim rozdział IV - Kompetencje i zasady działania Rady Najwyższej oraz prawa i obowiązki deputowanych. Następne dwa rozdziały doryczą władzy wykonawczej, odpowiednio - trybu wyboru i uprawnień Prezydenta Ukrainy (rozdz. V), uprawnień Gabinetu Ministrów oraz innych organów władzy wykonawczej (rozdz. VI). Rozdziały VII i VIII regulują organizację i funkcjonowanie prokuratury i sądownictwa, zaś rozdział IX normuje ustrój terytorialny Ukrainy. Podstawy konstytucyjne ustroju Autonomicznej Republiki Krymu określa rozdział X. Rozdział XI reguluje zasady samorządu terytorialnego, a następny - status Sądu Konstytucyjnego Ukrainy. W rozdziale XIII została określona procedura wprowadzania zmian do Konstytucji Ukrainy. Dwa ostatnie rozdziały - XIV i XV - zawierają przepisy końcowe i przejściowe.
Konstytucja Ukrainy jest wyrazem zbliżenia się państwowości niepodległej Ukrainy do demokratycznych systemów ustrojowych państw współczesnych. Uchwalenie konstytucji po pięciu latach od uzyskania niepodległości przesądziło o tym, iż Ukraina przez ten okres ugruntowała w praktyce ustrojowej do pewnego stopnia reguły rządzenia państwem, co znalazło odbicie w jej treści, niemniej wiele spornych kwestii dotyczących ustroju władz, praw i wolności obywatelskich było rozstrzyganych w procesie parlamentarnych prac konstytucyjnych.
Ustrój polityczny Ukrainy, określony w normach Konstytucji Republiki Ukrainy z 1996 roku, jest oparty na kilku fundamentalnych zasadach naczelnych. Katalog tych zasad obejmuje: zasadę suwerenności i niepodległości państwa oraz republikańskiej formy państwa, zasadę szerokiego katalogu wolności i praw obywatelskich, zasadę pluralizmu politycznego, zasadę podziału władz, zasadę par-lamentarno-prezydenckiego systemu rządów. Już ten podstawowy zbiór naczelnych zasad ustroju wskazuje, iż konstytucyjny ustrój niepodległej Ukrainy ma swe źródła w demokratycznych regułach sprawowania władzy państwowej we współczesnych państwach.
Uchwalenie Konstytucji - Ustawy Zasadniczej Ukrainy - stało się przełomowym wydarzeniem historycznym, urzeczywistniającym wielowiekowe dążenia narodu ukraińskiego do wyzwolenia narodowego i suwerenności państwowej. Ustro-jodawca ukraiński odwołuje się do tych faktów i daje temu wyraz w konstytucyjnej zasadzie suwerenności i niepodległości państwowej Ukrainy. Artykuł 1 głosi, że Ukraina jest suwerennym i niepodległym, demokratycznym, socjalnym państwem prawnym. Suwerenność Ukrainy, niepodzielność i nienaruszalność jej terytorium są traktowane jako największy i najwyższy obowiązek państwa. Temu podporządkowane są wszystkie działania państwa i całego ludu ukraińskiego. Konstytucja uznaje za naczelne zasady polityki państwa ochronę suwerenności i integralności terytorialnej Ukrainy oraz zapewnienie jej interesów narodowych i bezpieczeństwa (art. 17 i art. 18). Aspekt narodowy i niepodległościowy, tak mocno akcentowane w ustawie zasadniczej, znajdują odzwierciedlenie w odwołaniu się konstytucji do symboliki narodowej - flagi państwowej, godła, hymnu i stolicy (art. 20). Konstytucja ustanawia językiem państwowym na Ukrainie język ukraiński, a na państwo nakłada obowiązek zapewnienia mu wszechstronnego rozwoju (art. 10).
Zazwyczaj konstytucje nie zawierają tak wiele odwołań do spraw tożsamości narodowej. Uwzględniając jednak doświadczenia historyczne narodu ukraińskiego, wydaje się być w pełni zasadne to, że Rada Najwyższa Ukrainy, wyrażając suwerenną wolę ludu ukraińskiego, miała moralny i polityczny obowiązek umacniania owych symboli niepodległości na kartach pierwszej ustawy zasadniczej, stanowionej suwerennie i w demokratycznej procedurze.
Ukraina jest republiką - stanowi o tym art. 5 Konstytucji. Republikańską formę niepodległej Ukrainy wyraża zasada suwerenności ludu. Lud ukraiński - obywatele Ukrainy wszystkich narodowości są suwerenem i jedynym źródłem władzy w Republice Ukraińskiej. Lud sprawuje władzę bezpośrednio i poprzez organy władzy państwowej oraz organy samorządu lokalnego. Jedynie lud posiada prawo do określenia i zmiany ustroju konstytucyjnego, a państwo, jego organy albo funkcjonariusze tych organów nie mogą sobie uzurpować władzy ustrojodawczej. Konstytucja Ukrainy w treści art. 5 wyraziła najważniejsze przesłanie programu politycznego niepodległego państwa ukraińskiego. W kategoriach normatywnych jest on fundamentem demokratycznego ustroju państwa.
Konstytucja w rozdziale II poświęca wiele miejsca prawom, wolnościom i obowiązkom człowieka i obywatela, których ustanowienie, treść tych wolności i praw, gwarancje ich przestrzegania stanowią - zgodnie z wolą ustrojodawcy - istotę i cele działalności państwa (art. 3). Wolności i prawa człowieka i obywatela uregulowane w konstytucji wyczerpują generalnie koncepcję rozwiniętego państwa liberalno-demokratycznego w zakresie katalogu wolności i praw człowieka, obejmującego wolności i prawa osobiste, wolności i prawa polityczne, wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, a także system środków ich ochrony. Konstytucja szczegółowo je wymienia, jednakże stwierdza, że katalog tych praw i wolności nie stanowi listy zamkniętej. Mogą być one rozszerzone. Ważne znaczenie ma postanowienie Konstytucji Ukrainy, iż uregulowane obecnie konstytucyjne prawa i wolności są gwarantowane i nie mogą być zmienione (art. 22). Reguła ta nie posiada absolutnego charakteru. Konstytucja w art. 64 dopuszcza bowiem ograniczenie praw i wolności w wypadkach określonych w Konstytucji Ukrainy, w czasie trwania stanu wojennego lub wyjątkowego, z wyłączeniem jednakże ograniczeń dotyczących prawa do życia, mieszkania i wszystkich uprawnień związanych z prawem.

4. SYSTEM ORGANÓW PAŃSTWOWYCH

1. RADA NAJWYŻSZA UKRAINY
Zgodnie z art. 75 Konstytucji Ukrainy, wyłącznym organem władzy ustawodawczej na Ukrainie jest Rada Najwyższa Ukrainy. Rodowód współczesnego jednoizbowego parlamentu Ukrainy - Rady Najwyższej (taki status Rady Najwyższej określa Konstytucja z 1996 roku) - wywodzi się z Rady Najwyższej USRR. Obecna Rada Najwyższa nazwą, strukturą i liczbą deputowanych bezpośrednio nawiązuje do pierwszego parlamentu niepodległej Ukrainy, wyłonionego w powszechnych wyborach w 1994 roku.
Rada Najwyższa składa się z 450 deputowanych ludowych, wybieranych na podstawie powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego, w głosowaniu tajnym. Kadencja wynosi 4 lata. Wybory do Rady Najwyższej odbywają się w ostatnią niedzielę marca w czwartym roku kadencji, natomiast wybory przedterminowe do Rady Najwyższej Ukrainy zarządza Prezydent Ukrainy i przeprowadza się je w ciągu 60 dni od dnia opublikowania decyzji o przedterminowym jej rozwiązaniu. Tryb przeprowadzenia wyborów deputowanych ludowych Ukrainy określa odrębna ustawa - ordynacja wyborcza. System wyborów parlamentarnych na Ukrainie przeszedł zasadniczą ewolucję w latach 1993-1997. Ordynacja wyborcza z 24 XI 1997 roku wprowadziła system mieszany - większościowo-proporcjo-nalny, według którego odbyły się wybory do Rady Najwyższej 29 III 1998 roku. Poprzednie wybory do Rady Najwyższej w marcu 1994 roku, przeprowadzone na podstawie ordynacji z 18 XI 1993 roku, oparto na systemie większościowym. Przyjęto przy tym wysokie progi wyborcze do zdobycia mandatu - wymóg uzyskania przez kandydata bezwzględnej większości głosów oraz wymóg 50% frekwencji w okręgu - jako warunek ważności wyborów. Rezultat takich rozwiązań był taki, że w 1994 roku wybory trwały przez cały rok i były powtarzane 11 razy, zanim obsadzono 2/3 mandatów koniecznych do ukonstytuowania się parlamentu. W marcowej elekcji obsadzono zaledwie 387 mandatów na 450 miejsc w Radzie Najwyższej, a do końca 1994 roku w wyniku ponownych wyborów liczba deputowanych wzrosła do 403 osób. Do końca kadencji nie udało się jednakże obsadzić wszystkich mandatów.
Zakres zmian prawa wyborczego oraz tryb wyborów wprowadzony ordynacją z 1997 roku był dość szeroki, aczkolwiek nowa ordynacja była kompromisem pomiędzy systemem wyborów większościowych i wyborów proporcjonalnych. Z ogólnej liczby deputowanych w Radzie Najwyższej Ukrainy połowę mandatów (225) obsadza się teraz w jednomandatowych okręgach wyborczych. Drugą połowę (225) mandatów pozostawiono do rozdziału między listy partyjne (wyborcze) na zasadzie proporcjonalności. Dla umknięcia nadmiernego rozdrobnienia politycznego w parlamencie ustanowiono 4% próg wyborczy, warunkujący udział listy wyborczej w proporcjonalnym podziale mandatów. W tym wypadku całe terytorium Ukrainy jest traktowane jako jeden okręg wyborczy. Zgłoszenie listy wyborczej wymaga przedstawienia przez partię polityczną lub koalicję wyborczą minimum 200 000 podpisów wyborców popierających listę, zebranych po co najmniej 10 000 podpisów przynajmniej w połowie województw. Indywidualna kandydatura, zgłoszona w wyborach w okręgu jednomandatowym, winna zebrać co najmniej 1500 podpisów. Deputowanym może zostać tylko obywatel Ukrainy, który ukończył 21 lat, posiada czynne prawo wyborcze, mieszkał nieprzerwanie na Ukrainie przez ostatnie 5 lat przed wyborami i nie był skazany za popełnienie umyślnego przestępstwa (art. 76 Konstytucji). W świetle nowego prawa wyborczego, wybory ograniczają się do jednej tury głosowania, w której obsadza się wszystkie mandaty w okręgach jednomandatowych. O wyborze decyduje bowiem zwykła większość uzyskanych głosów. Udział w wyborach jest całkowicie dobrowolny, a uzyskanie mandatu nie jest warunkowane uzyskaniem poparcia potowy uprawnionych do głosowania w danym okręgu.
Poważnym zmianom uległa również organizacja i procedura wyborów. Między innymi zmniejszono o połowę liczbę okręgów wyborczych - z 450 do 225. Zamiast skreśleń na karcie do głosowania zastosowano po raz pierwszy procedurę głosowania pozytywnego; tj. wyborca zaznacza nazwisko kandydata, na którego chce oddać swój głos.
Deputowany ludowy Ukrainy rozpoczyna sprawowanie mandatu od złożenia przysięgi i pełni go do czasu wygaśnięcia kadencji Rady Najwyższej, o ile mandat nie wygasł przed tym terminem, w przypadkach określonych w Konstytucji (art. 79 i art. 81). Decyzję dotyczącą przedterminowego wygaśnięcia mandatu deputowanego ludowego podejmuje w drodze uchwały Rada Najwyższa większością głosów konstytucyjnego jej składu, zaś w wypadku niespełnienia wymogu niepołączal-ności mandatu z innymi rodzajami działalności, to mandat wygasa przedterminowo na podstawie postanowienia sądu. Właściwym jest tu Miejski Sąd w Kijowie, jak również Sąd Najwyższy Ukrainy. Jurysdykcja sądów w tej materii budzi kontrowersje. Deputowani wielokrotnie podnosili zarzut, że właściwym do pozbawienia mandatu deputowanego jest wyłącznie Sąd Konstytucyjny.
Deputowani ludowi Ukrainy sprawują mandat na zasadzie zawodowej. Konstytucja zakazuje pod rygorem utraty mandatu piastowania innego mandatu przedstawicielskiego, jak też pełnienia służby państwowej. Nadto konstytucja dopuszcza rozszerzenie w drodze ustawy niepołączalności mandatu deputowanego z innym rodzajem działalności. Deputowani ludowi Ukrainy korzystają z gwarancji nietykalności oraz ochrony immunitetu parlamentarnego (formalnego i materialnego). Szeroki zakres immunitetu parlamentarnego wywołuje ożywione dyskusje i spory polityczne. Sprawa ta stała się treścią pytania w referendum zarządzonym przez prezydenta L. Kuczmę i odbytym 16 IV 2000 roku. Nadto w referendum wnioskowano o zmniejszenie ogólnej liczby deputowanych ludowych Ukrainy z 450 do 300 i proponowano utworzenie drugiej izby, reprezentującej interesy regionów Ukrainy. W świetle Konstytucji Ukrainy deputowanemu przysługuje prawo inicjatywy ustawodawczej, prawo składania interpelacji do rządu za zgodą 1/5 deputowanych, a także wnoszenie zapytania do Prezydenta Ukrainy, jeśli wyrazi na to zgodę 1/3 deputowanych. Jak widać, deputowani ludowi mają wyraźnie ograniczone możliwości indywidualnej kontroli władzy wykonawczej.
Konstytucja w art. 90 określa czas trwania pełnomocnictw Rady Najwyższej. Kadencja Rady Najwyższej wynosi 4 lata i kończy się w dniu otwarcia pierwszego posiedzenia Rady Najwyższej Ukrainy nowej kadencji. Prezydent Ukrainy może przedterminowo rozwiązać Radę Najwyższą, jeżeli jej posiedzenia plenarne nie mogą rozpocząć się w ciągu 30 dniu po zwołaniu pierwszej sesji zwyczajnej. Władza prezydenta w zakresie rozwiązania parlamentu jest nadto ograniczona dodatkowymi zastrzeżeniami konstytucji: nie można rozwiązać Rady Najwyższej w ciągu roku od dnia wyborów przedterminowych, po wcześniejszym jej rozwiązaniu oraz w ciągu ostatnich 6 miesięcy kadencji Prezydenta Ukrainy. Rada Najwyższa jest zdolna do wykonywania swoich kompetencji z chwilą ukonstytuowania. Zgodnie z art. 82 Konstytucji, Rada Najwyższa ma prawo ukonstytuować się, jeśli w wyborach parlamentarnych dokonano wyboru nie mniej niż 2/3 jej konstytucyjnego składu. Przepis ten pojawił się w Konstytucji Ukrainy ze względu na poprzedni skomplikowany system wyborczy, który w praktyce uniemożliwił wybranie pełnego konstytucyjnego składu deputowanych do Rady Najwyższej.
Rada Najwyższa pracuje w systemie sesyjnym. Sesje składają się z posiedzeń plenarnych i posiedzeń komitetów stałych oraz komisji tymczasowych między posiedzeniami. Sesje są zwoływane w trybie zwykłym i nadzwyczajnym. Sesje zwyczajne rozpoczynają się w pierwszy wtorek lutego i w pierwszy wtorek września każdego roku. Sesje nadzwyczajne, z ustalonym z góry porządkiem posiedzeń, zwołuje Przewodniczący Rady Najwyższej na żądanie 1/3 konstytucyjnego składu deputowanych albo na żądanie Prezydenta Ukrainy. W razie wprowadzenia stanu wojennego lub stanu wyjątkowego w państwie, Rada Najwyższa zbiera się bez zwoływania w ciągu dwóch dni. Jeżeli w tym czasie upływa kadencja Rady Najwyższej Ukrainy, przedłuża się ją z mocy prawa do dnia pierwszego posiedzenia pierwszej sesji Rady Najwyższej, wybranej po uchyleniu stanu nadzwyczajnego w państwie. Na pierwszą sesję Rada Najwyższa zbiera się najpóźniej trzydziestego dnia po urzędowym ogłoszeniu wyników wyborów.
Rada Najwyższa Ukrainy wybiera ze swojego składu Przewodniczącego Rady, pierwszego zastępcę i zastępcę przewodniczącego. Przewodniczący kieruje pracami Rady Najwyższej i sprawuje inne funkcje określone w Konstytucji Ukrainy i regulaminie Rady Najwyższej. Rada Najwyższa tworzy komitety oraz może tworzyć tymczasowe komisje nadzwyczajne i tymczasowe komisje śledcze. Tryb pracy Rady Najwyższej oraz organizację i tryb działania jej organów wewnętrznych reguluje regulamin Rady Najwyższej Ukrainy uchwalony w formie ustawy.
Konstytucja Ukrainy określa w art. 85 szeroko zakres uprawnień Rady Najwyższej, obejmujący najważniejsze zagadnienia związane z funkcjonowaniem państwa. Szczególną uwagę - spośród 36 uprawnień tam wskazanych - zwracają takie uprawnienia jak: określanie zasad polityki wewnętrznej i zagranicznej, zatwierdzanie ogólnopaństwowych programów rozwoju państwa, uchwalanie budżetu państwa i sprawowanie kontroli jego wykonania, pociąganie Prezydenta Ukrainy do odpowiedzialności w trybie specjalnej procedury impeachmentu, sprawowanie kontroli nad działalnością Gabinetu Ministrów Ukrainy. Generalnie można wskazać 4 zasadnicze sfery działania, określające zadania ustrojowe Rady Najwyższej: 1) ustawodawcze, 2) budżetowe-finansowe, 3) kontrolne, 4) kreacyjne.
Podstawową funkcją ustrojową Rady Najwyższej jako parlamentu Ukrainy jest funkcja ustawodawcza. Konstytucja już na wstępie rozdz. IV - Rada Najwyższa Ukrainy stanowi, że jest ona jedynym organem władzy ustawodawczej na Ukrainie. Takie ujęcie statusu Rady Najwyższej przesądziło o szczegółowym określeniu materii spraw, które są regulowane wyłącznie w drodze ustawy. Zgodnie z art. 92 Konstytucji, wyłącznie do ustaw należy określenie m. in.: praw i obowiązków człowieka i obywatela, spraw obywatelstwa, praw ludów rdzennych i mniejszości narodowych na Ukrainie, systemu prawnego własności, zasad polityki społecznej i gospodarczej, zasad organizacji i działalności organów państwowych (organów władzy wykonawczej, prokuratury, sądownictwa, zasad funkcjonowania parlamentu i statusu prawnego deputowanych ludowych), służb i organów bezpieczeństwa państwa, organizacji Sił Zbrojnych Ukrainy, zasady wprowadzania i funkcjonowania państwa w okresie obowiązywania stanów nadzwyczajnych. Ustawy określają także ustrój samorządu terytorialnego i podział terytorialny państwa oraz organizację i tryb przeprowadzania wyborów i referendów. Nadto wyłącznie w drodze ustawy mogą być ustalane: system budżetowy Ukrainy i budżet państwowy Ukrainy, system podatkowy, system walutowy, zasady tworzenia i funkcjonowania rynku finansowego i inwestycyjnego, a także szereg innych spraw. To konstytucyjne wyliczenie kompetencji ustawodawczych Rady Najwyższej obejmuje szeroki zakres materii ustawowych, zastrzeżonych wyłącznie dla parlamentu. Wydaje się, że nie ma to jednakże znaczenia dla uprawnień ustawodawczych egzekutywy z tego względu, iż konstytucja nie przewiduje delegowania ustawodawstwa na Prezydenta Ukrainy lub Gabinet Ministrów. Zgodnie z art. 106, Prezydent Ukrainy został umocowany konstytucyjnie do wydawania dekretów i rozporządzeń, ale z brzmienia przepisów tego artykułu wynika, że mają one charakter wykonawczy w stosunku do konstytucji oraz ustaw.
Zgodnie z Konstytucją Ukrainy, prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje: Prezydentowi Ukrainy, deputowanym, rządowi oraz Bankowi Narodowemu (art. 93). Tekst ustawy oraz uchwały o jej wejściu w życie podpisuje Przewodniczący Rady Najwyższej, a następnie przesyła do Prezydenta Ukrainy. Prezydent podpisuje ustawy w ciągu 15 dni od przedłożenia do podpisu i przekazuje do parlamentu. Prezydent może jednakże kontrolować ustawy uchwalone przez parlament, wykorzystując do tego prawo weta ustawodawczego. Rada Najwyższa może odrzucić weto prezydenta, jeśli zwróconą ustawę - po jej powtórnym rozpatrzeniu - ponownie uchwali większością głosów 2/3 składu konstytucyjnego deputowanych.
Konstytucja określiła szczególne procedury uchwalania zmiany Konstytucji Ukrainy oraz uchwalania ustawy budżetowej. Procedura zmiany Konstytucji Ukrainy należy do materii konstytucyjnej. W przypadku rozdziałów I, III, XIII ustawę o zmianie konstytucji uchwala Rada Najwyższa Ukrainy, a następnie zatwierdza ją naród w ogólnoukraińskim referendum.
Tryb uchwalania ustawy budżetowej określa szczególne warunki jej uchwalania, terminy oraz uprawnienia Gabinetu Ministrów Ukrainy.

2. PREZYDENT UKRAINY
Prezydent Ukrainy zajmuje szczególną pozycję w systemie ustrojowym państwa. Status prawnoustrojowy Prezydenta Ukrainy wyznaczają dwie zasadnicze przesłanki ustrojowe: konstytucyjnie określone zadania ustrojowe i jego miejsce w systemie organów państwowych oraz wybór prezydenta w głosowaniu powszechnym, zasadniczo wzmacniający autorytet ustrojowy i legitymację polityczną do sprawowania tego urzędu.
Zgodnie z Konstytucją Ukrainy z 1996 roku Prezydent Ukrainy jest głową państwa i zwierzchnią władzą w państwie oraz jego najwyższym przedstawicielem reprezentującym Republikę Ukrainy w stosunkach międzynarodowych. Pozycja ustrojowa prezydenta w stosunkach wewnętrznych wynika z określenia w konstytucji jego roli ustrojowej jako gwaranta suwerenności państwa i integracji terytorialnej Ukrainy, gwaranta przestrzegania Konstytucji Ukrainy oraz praw i wolności człowieka i obywatela (art. 102). Prezydent jest zwierzchnikiem i głównodowodzącym Sił Zbrojnych Ukrainy oraz przewodniczącym Rady Bezpieczeństwa i Obrony Narodowej Ukrainy (art. 106, pkt. 17 i 18).
Prezydenta Ukrainy wybierają na 5 lat obywatele Ukrainy na podstawie powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego, w głosowaniu tajnym (art. 103). Wybór powszechny Prezydenta Ukrainy jest nieodłączną cechą ustrojową ukraińskie] prezydentury od 1990 roku. Instytucja prezydenta została ustanowiona jeszcze w czasach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W 1990 roku została uchwalona ustawa o Prezydencie Ukraińskiej SRR, a historia zrządziła, iż pierwsze powszechne wybory głowy państwa zostały przeprowadzone 1 XII 1991 roku, już po ogłoszeniu przez Radę Najwyższą niepodległości państwowej Ukrainy. W dziesięcioletniej historii niepodległej i suwerennej Ukrainy już trzykrotnie przeprowadzano powszechne wybory prezydenckie. Pierwszym Prezydentem Ukrainy był Leonid Krawczuk, ówczesny przewodniczący Rady Najwyższej. Drugim prezydentem został Leonid Kuczma. Wygrał on wybory prezydenckie w drugiej turze w dniu 10 VII 1994 roku, z wynikiem 52,1% głosów, pokonując w walce o fotel dotychczasowego Prezydenta Ukrainy L. Krawczuka (45,1% gło sów). Trzecie wybory prezydenckie zakończyły się reelekcją urzędującego Prezydenta Ukrainy L. Kuczmy. W drugiej turze wyborów 14 XI 1999 r. odniósł on zdecydowane zwycięstwo nad głównym swym rywalem - Petro Simonenko, uzyskując 56% głosów, a jego kontrkandydat na urząd prezydenta uzyskał 38% głosów.
Zgodnie z art. 103 Konstytucji, Prezydentem Ukrainy może zostać wybrany obywatel Ukrainy, który ukończył 35 lat, posiada czynne prawo wyborcze, zamieszkuje na Ukrainie przez ostatnie 10 lat przed dniem wyborów i włada językiem państwowym, tj. językiem ukraińskim. Ustawa o wyborach prezydenckich wprowadza kolejny warunek, zgodnie z którym kandydat musi uzyskać milion podpisów wyborców popierających jego zgłoszenie do rejestracji w Centralnej Komisji Wyborczej. Ustawa wymaga też, aby podpisy były udzielone przynajmniej w 17 z 24 regionów Ukrainy, po nie mniej niż 30 000 podpisów z każdego regionu. Wybory Prezydenta Ukrainy przeprowadza się w ostatnią niedzielę października w piątym roku kadencji, a w razie przedterminowego skrócenia tej kadencji w ciągu 90 dni od dnia wygaśnięcia mandatu. Konstytucja wprowadza ograniczenie długości sprawowania urzędu Prezydenta Ukrainy, stanowiąc, iż ta sama osoba nie może być prezydentem dłużej niż przez dwie kolejne kadencje (art. 103). Wybrany w wyborach powszechnych prezydent obejmuje urząd nie później niż w ciągu 30 dni po urzędowym ogłoszeniu wyników wyborów, z chwilą złożenia przysięgi narodowi ukraińskiemu na uroczystym posiedzeniu Rady Najwyższej Ukrainy. Prezydent składa przysięgę na ręce przewodniczącego Sądu Konstytucyjnego Ukrainy. Swoje uprawnienia wykonuje do czasu objęcia urzędu przez nowo wybranego prezydenta, chyba że jego uprawnienia wygasają przedterminowo. Zgodnie z art. 108 Konstytucji, może to nastąpić w razie: 1) zrzeczenia się urzędu, 2) śmierci, 3) niezdolności do wykonywania uprawnień ze względu na stan zdrowia, 4) złożenia z urzędu w trybie impeachmentu.
Prezydent Ukrainy w czasie sprawowania urzędu korzysta z immunitetu nietykalności. Tytuł Prezydenta Ukrainy, jego cześć i godność są chronione ustawą. Zachowuje on tytuł Prezydenta Ukrainy dożywotnio po zakończeniu sprawowania urzędu, chyba że został złożony z urzędu w trybie impeachmentu.
Konstytucja Ukrainy wyznacza prezydentowi szeroki zakres kompetencji. Zasadniczo zakres tych uprawnień jest zdeterminowany szczególną jego pozycją ustrojową w państwie. W świetle art. 106, uprawnienia prezydenta można podzielić na kilka zasadniczych grup, wyznaczających podstawowe jego kompetencje. Prezydent Ukrainy jako głowa państwa dysponuje uprawnieniami w zakresie stosunków międzynarodowych, w zakresie spraw związanych z bezpieczeństwem państwa oraz w sprawach obywatelstwa. Pierwszy obszar działań głowy państwa obejmuje: reprezentację państwa w stosunkach międzynarodowych, sprawowanie kierownictwa nad polityką zagraniczną państwa, zawieranie umów międzynarodowych, podejmowanie decyzji o uznaniu państw obcych, powoływanie i odwoływanie szefów przedstawicielstw dyplomatycznych Ukrainy w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych oraz przyjmowanie listów uwierzytelniających i odwołujących ambasadorów innych państw akredytowanych przy ukraińskiej głowie państwa.
Drugi obszar uprawnień głowy państwa zdeterminowany jest rolą Prezydenta Ukrainy jako gwaranta suwerenności państwa i integralności terytorialnej Ukrainy. W tym charakterze prezydent stoi na straży niepodległości państwa, prawnej ciągłości państwa i bezpieczeństwa narodowego. Jest on Najwyższym Głównodowodzącym Sił Zbrojnych Ukrainy, kieruje sprawami bezpieczeństwa narodowego, powołuje na najwyższe stanowiska w Siłach Zbrojnych oraz w innych formacjach wojskowych. Prezydent składa w Radzie Najwyższej wniosek o ogłaszanie stanu wojny i podejmuje decyzje o użyciu Sił Zbrojnych Ukrainy w razie napaści zbrojnej na kraj. Na podstawie stosownych ustaw podejmuje decyzje o mobilizacji Sił Zbrojnych, wprowadzeniu stanu wojennego albo stanu wyjątkowego, a także w razie konieczności ogłasza określone terytoria Ukrainy obszarami nadzwyczajnej sytuacji ekologicznej. Niektóre z tych decyzji wymagają zatwierdzenia przez Radę Najwyższą.
Nowym organem w Konstytucji Ukrainy jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony Ukrainy, na czele której stoi Prezydent Ukrainy. Jest to organ usytuowany przy Prezydencie Ukrainy, powołany do koordynowania spraw bezpieczeństwa narodowego i obrony państwa oraz koordynowania i kontroli działania organów władzy wykonawczej w sferze bezpieczeństwa narodowego i obrony. Decyzje Rady są wprowadzane w życie za pośrednictwem dekretów prezydenta.
Prezydent Ukrainy wykonuje klasyczne uprawnienia głowy państwa, takie jak: podejmowanie decyzji o nadaniu i utracie obywatelstwa Ukrainy oraz przyznaniu prawa azylu na Ukrainie, stosowanie prawa łaski, przyznawanie nagród i odznaczeń państwowych oraz powoływanie na najwyższe stanowiska w służbie państwowej. Status ustrojowy Prezydenta Ukrainy wyznaczają w szczególności jego uprawnienia w stosunku do różnych sfer władzy. Konstytucyjne regulacje stosunków ustrojowych między prezydentem a Radą Najwyższą oraz między prezydentem a Gabinetem Ministrów Ukrainy wskazują zwłaszcza na rolę prezydenta w państwie. W warunkach ustrojowych Ukrainy szczególny charakter mają relacje Prezydenta Ukrainy z Radą Najwyższą Ukrainy.
Praktyka ustrojowa ostatnich dziesięciu lat pokazuje, że budowanie państwowości ukraińskiej i sytemu ustrojowego niepodległej Ukrainy było procesem bardzo trudnym. Uwaga ta w szczególności odnosi się do procesu kształtowania stosunków między Radą Najwyższą a prezydentem. Pozycja ustrojowa Rady Najwyższej uległa w tym procesie wyraźnemu osłabieniu na rzecz wzmocnienia roli ustrojowej prezydenta. Prowadziło to do licznych konfliktów pomiędzy parlamentem a głową państwa. Szczególnie widoczne były one w okresie poprzedzającym uchwalenie Konstytucji Ukrainy. Konstytucja z 1996 roku utrwaliła ukształtowany w praktyce ustrojowej model rządów parlamentamo-prezydenckich. Jego powstanie było wynikiem kompromisu między Radą Najwyższą a prezydentem, ale kompromisu, który nikogo w pełni nie zadowalał. Stąd też w praktyce ustrojowej stosunki między tymi organami były zawsze bardzo napięte, a często przybierały postać otwartego konfliktu, także już pod rządami ukraińskiej ustawy zasadniczej z 1996 roku.
W świetle Konstytucji Ukrainy można wyróżnić kilka aspektów wzajemnych stosunków między Radą Najwyższą a Prezydentem Ukrainy. Prezydent posiada niewątpliwie znaczący wpływ na tworzenie ustawodawstwa przez ukraiński parlament, Naturalnie, poza prawem inicjatywy ustawodawczej, ważnym instrumentem kształtowania ustawodawstwa parlamentarnego są konstytucyjne uprawnienia prezydenta do podpisywania ustaw, z prawem ich wetowania. Z uwagi na trudne konstytucyjne warunki odrzucenia weta prezydenckiego, instytucja ta jest w praktyce skutecznym środkiem hamowania parlamentu. Natomiast z pewnością bezpośrednia ingerencja prezydenta w działalność Rady Najwyższej została przez konstytucję znacznie ograniczona. Prezydent ma bardzo ograniczone prawo rozwiązania Rady Najwyższej, jak już o tym wcześniej wspomniano. Z kolei Rada Najwyższa ma uprawnienia kontrolne w stosunku do Prezydenta Ukrainy. Prezydent jest zobowiązany konstytucyjnie do przedkładania Radzie Najwyższej corocznych albo nadzwyczajnych orędzi o stanie państwa. Nadto Rada Najwyższa może kierować -na wniosek deputowanego lub grupy deputowanych po uzyskaniu przez nich odpowiedniego poparcia - do Prezydenta Ukrainy zapytania. Wreszcie Rada Najwyższa może zainicjować procedurę złożenia z urzędu Prezydenta Ukrainy w trybie im-peachmentu, w przypadku gdy dopuści się on zdrady państwa albo popełni inne przestępstwo. Postępowanie w tej sprawie rozpoczyna się z inicjatywy deputowanych ludowych, stanowiących większość konstytucyjnego składu Rady. Decyzję o złożeniu z urzędu Prezydenta Ukrainy podejmuje Rada Najwyższa większością co najmniej 3/4 głosów jej konstytucyjnego składu, po spełnieniu warunków określonych szczegółowo w art. 111 Konstytucji Ukrainy. Konstytucja przewiduje także, w celu skoordynowania działań parlamentu i głowy państwa, podejmowanie wspólnych rozstrzygnięć. Dotyczy to zwłaszcza kreowania wielu organów państwa, w tym Sądu Konstytucyjnego.
Powyższy stan rzeczy z pewnością nie zadowala urzędującego Prezydenta Ukrainy L. Kuczmy, który często wypowiadał się za potrzebą zmiany systemu ustrojowego i poszerzeniem kompetencji głowy państwa kosztem uprawnień Rady Najwyższej. Próbą zmiany istniejącej w Konstytucji Ukrainy formy ustrojowej rządów było referendum ogólnoukraińskie, przeprowadzone 16 IV 2000 roku, w którym poddano rewizji dotychczasowe regulacje konstytucyjne uprawnień prezydenta wobec Rady Najwyższej. Pod rozstrzygnięcie w drodze referendum, zarządzone dekretem Prezydenta Ukrainy z 15 stycznia 2000 roku, poddano: 1) uzupełnienie art. 90 ust. 2 Konstytucji, dające Prezydentowi Ukrainy prawo rozwiązania Rady Najwyższej w przypadku wyrażenia jej wotum nieufności w ogólnoukraińskim referendum; 2) uzupełnienie art. 90 o nowy ustęp, określający prawo prezydenta do przedterminowego skrócenia kadencji Rady Najwyższej, jeżeli ta w ciągu jednego miesiąca nie jest zdolna sformować stałej większości parlamentarnej lub w przypadku nieuchwalenia przez nią w ciągu trzech miesięcy budżetu państwa; 3) zmianę art. 76 ust. 1 Konstytucji, polegającą na zmniejszeniu ogólnej liczby deputowanych ludowych Ukrainy z 450 do 300; 4) propozycję utworzenia dwuizbowego parlamentu Ukrainy, w którym druga izba reprezentowałaby interesy regionów, a także 5) postulat, aby Konstytucja Ukrainy była przyjmowana w ogólnoukraiń-skim referendum.
Były to najistotniejsze kwestie konstytucyjne zgłoszone pod głosowanie ludowe. Według oficjalnych danych w referendum wzięło udział 81,15% uprawnioncyh do głosowania, a na każde z pytań ponad 80% głosujących udzieliło twierdzącej odpowiedzi. W tej sytuacji prezydent L. Kuczma skierował 25 kwietnia 2000 roku pismo do Rady Najwyższej, wzywając ją do szybkiego dokonania nowelizacji Konstytucji Ukrainy, zgodnie z wynikami referendum. Rada Najwyższa jednakże nie przychyliła się do żądań zawartych w pytaniach referendalnych, odmawiając formalnego ich ratyfikowania w trybie zmiany ustawy zasadniczej.
Podstawą silnej władzy Prezydenta Ukrainy jest sfera stosunków ustrojowych Prezydenta i Gabinetu Ministrów. Treść konstytucyjnej formy rządów parlamen-tarno-prezydenckich wyznacza rzeczywiście w dużej mierze ta sfera relacji ustrojowych między parlamentem, prezydentem i rządem ukraińskim.

3. GABINET MINISTRÓW UKRAINY
Konstytucyjna formuła rządów wyznacza Gabinetowi Ministrów określone miejsce w strukturze organów władzy państwowej. Zgodnie z art. 113 Konstytucji, Gabinet Ministrów Ukrainy jest najwyższym organem władzy wykonawczej. W ten sposób Konstytucja Ukrainy dokonała dystynkcji dwóch organów - Prezydenta i Gabinetu Ministrów w strukturze organów władzy wykonawczej. Jednocześnie Konstytucja wyznacza Gabinetowi Ministrów szczególne miejsce w trójkącie naczelnych organów władzy: Prezydent Ukrainy - Rada Najwyższa Ukrainy - Gabinet Ministrów Ukrainy. Konstytucja stanowi mianowicie, że Gabinet Ministrów jest odpowiedzialny przed Prezydentem Ukrainy oraz podlega kontroli i zdaje sprawę Radzie Najwyższej. To podwójne podporządkowanie rządu znajduje odbicie w konstytucyjnej procedurze oraz w określeniu warunków dymisji rządu, a także w zakresie kontroli nad rządem.
Zgodnie z Konstytucją z 1996 roku, Prezydent Ukrainy z tytułu swojego statusu głowy państwa (nie zaś jako zwierzchnik władzy wykonawczej) powołuje - za zgodą większości konstytucyjnego składu Rady Najwyższej - Premiera Ukrainy oraz powołuje, na wniosek premiera, członków Gabinetu Ministrów (pierwszego wicepremiera, trzech wicepremierów i ministrów). Rada Najwyższa natomiast zatwierdza program działalności Gabinetu Ministrów (art. 85 pkt 11) i sprawuje kontrolę nad działalnością rządu (art. 85 pkt 13) oraz uchwala budżet państwowy Ukrainy i kontroluje jego wykonanie przez rząd (art. 96 i art. 97). Gabinet Ministrów kieruje się w swojej działalności przepisami Konstytucji Ukrainy, ustaw i aktów wydanych przez prezydenta.
W stosunku do rządu prezydent dysponuje szerokimi uprawnieniami. Obraz silnej władzy prezydenta w tych relacjach ustrojowych dopełniają, poza wskazanymi wcześniej, kolejne jego kompetencje w stosunku do rządu. Zgodnie z art. 114 i art. 106 Konstytucji, Prezydent Ukrainy: 1) tworzy, reorganizuje i likwiduje na wniosek premiera - ministerstwa i inne centralne organy władzy wykonawczej, 2) uchyla akty Gabinetu Ministrów Ukrainy i akty Rad