Ukraina

Informacje ogólne
Ukraina, Ukrajina, państwo w południowo-wschodniej Europie, nad Morzem Czarnym i Azowskim. Od zachodu graniczy z Mołdawią, Rumunią, Węgrami, Słowacją, Polską, na północy z Białorusią, od północnego wschodu i wschodu z Rosją. Powierzchnia 603,7 tys. km2. 49,1 mln mieszkańców (2000).
Stolica Kijów (2,6 mln, 1996).
Główne miasta (1996): Charków (1,5 mln), Donieck (1 mln), Dniepropietrowsk (1,1 mln), Odessa (1 mln), Zaporoże (894 tys., 1994).
Język urzędowy ukraiński, w użyciu rosyjski.
Ludność
Średnia gęstość zaludnienia: 81 osób/km2. Przyrost naturalny: -7,4‰ (2000). Analfabetyzm: 2%. Skład etniczny: Ukraińcy (73%), Rosjanie (22%), Białorusini (0,9%), Żydzi (0,9%).Wyznania: prawosławni, unici, katolicy. Jednostka monetarna: 1 hrywna (100 kopiejek). Średnia długość życia: mężczyźni 60 lat, kobiety 71 lat.
Warunki naturalne
Znaczną część powierzchni zajmują niziny i wyżyny, m.in. Wyżyny: Wołyńska, Podolska, Doniecka, Polesie, Niziny: Naddnieprzańska, Czarnomorska, jedynie na południowym zachodzie rozciąga się pasmo Karpat Wschodnich, a na południu Gór Krymskich. Najwyższy szczyt Howerla, 2061 m n.p.m., w pasmie Czarnohory.
Klimat umiarkowanie ciepły. Średnia temperatura powietrza i średnie opady dla stolicy kraju wynoszą: w styczniu -6C i 58 mm, w lipcu 20C i 91 mm.
Główne rzeki: Dniepr, Dniestr. Liczne bagna i moczary. Roślinność stanowią stepy i lasostepy oraz lasy mieszane pokrywające 14% powierzchni.
Historia
W starożytności na wybrzeżu Morza Czarnego Grecy zakładali kolonie. W IV-VI w. w międzyrzeczu Dniepru i Dniestru powstał związek Antów - plemion słowiańskich. We wczesnym średniowieczu obszary Ukrainy zasiedlały plemiona słowiańskie, m.in.: Chorwaci, Drewlanie, Dulebowie, Polanie, Tywercy, Wołynianie.
W VI-VIII wraz z rozpadem wspólnoty patriarchalnej i rozwojem ustroju feudalnego rozpoczął się proces formowania organizmów państwowych. W 2. połowie IX w. na terytorium współczesnej Ukrainy powstało jedno z najsilniejszych państw wczesnofeudalnych - państwo staroruskie (Ruś Kijowska) ze stolicą w Kijowie. W 2. połowie XII w. nastąpił rozpad państwa staroruskiego na księstwa feudalne, których centrami ekonomicznymi i politycznymi były miasta o rozwiniętym przemyśle i handlu. W południowej części państwa staroruskiego, obok księstwa kijowskiego do najważniejszych należały księstwa: halickie (Ruś Halicka) i włodzimiersko-wołyńskie (Ruś Włodzimiersko-Wołyńska).
Pod obcym panowaniem
Najazd plemion mongolsko-tatarskich w XIII w. uzależnił księstwa ruskie od Złotej Ordy. W XIV w. ziemie południowo-zachodniej Rusi stały się przedmiotem rywalizacji litewsko-polskiej. W 1366 dokonano podziału: Polska objęła ziemię halicką, bełską, chełmską i część Podola, Litwa - Wołyń. Wykorzystując osłabienie Złotej Ordy Litwini kontynuowali ekspansję podbijając kolejno ziemie: czernihowską, kijowską i perejasławską oraz Podole. W XV w. ustalił się podział polityczny ziem południoworuskich: Podole, Kijowszczyzna i część Wołynia przypadły Litwie, ziemie zachodnie (Ruś Czerwona) wraz z zachodnią częścią Podola znalazły się pod panowaniem Polski, Ruś Zakarpacka pozostawała (od XI w.) w granicach Węgier, północna Bukowina znalazła się w księstwie Mołdawii, na ziemiach południowych Ukrainy Tatarzy utworzyli chanat krymski.W 1434 Ruś Czerwona i zachodnie Podole otrzymały prawa polskie, co zrównało ich status z resztą ziem Korony. W 1569 na mocy unii lubelskiej ziemie ukraińskie pozostające w granicach Litwy zostały przyłączone do Korony. W 1596 część prawosławnego duchowieństwa wołyńskiego przystąpiła na synodzie w Brześciu Litewskim do unii (unia brzeska) z Kościołem katolickim, powodując rozłam w strukturach Kościoła wschodniego, utworzenie dwóch diecezji (unickiej i dyzunickiej), a w rezultacie długi okres waśni i walk religijnych.
Kozaczyzna
W XVI w. na stepach nad dolnym Dnieprem (na Zaporożu) uformowała się kozaczyzna (Kozacy), stymulująca budzącą się świadomość narodową. Od 1591 Kozacy zbrojnie występowali przeciwko ograniczającej ich samodzielność Rzeczypospolitej (kozackie powstania). Szukając wsparcia w walkach z Polską hetman kozacki B. Chmielnicki zawarł sojusz z Rosją. W 1654 na mocy ugody perejasławskiej Chmielnicki przyjął zwierzchnictwo Rosji. Dotychczasowy konflikt kozacko-polski przerodził się w wojnę Rzeczypospolitej z Moskwą (1654-1667), zakończoną rozejmem w Andruszowie i podziałem Ukrainy między Rosję i Polskę.
Wiek XVIII
Podpisany w 1699 w Karłowicach traktat pokojowy utrwalił podział kraju na polską Ukrainę Prawobrzeżną i rosyjską Ukrainę Lewobrzeżną. W części polskiej zlikwidowano wojska kozackie i przywrócono unię religijną zniesioną przez Chmielnickiego. Napływający z Wielkopolski, Mazowsza i Podkarpacia osadnicy zagospodarowali Ukrainę Prawobrzeżną, powodując równocześnie nasilenie się zbrojnych wystąpień Kozaków i ukraińskich chłopów przeciwko szlachcie polskiej (hajdamaczyzna, koliszczyzna). W części rosyjskiej zlikwidowano unię, metropolię kijowską podporządkowano w 1688 patriarsze moskiewskiemu. Władze rosyjskie stopniowo ograniczały zakres autonomii kozackiej (zwłaszcza po przejściu hetmana Mazepy na stronę Szwedów podczas wojny północnej 1700-1721). W 1775 cesarzowa Katarzyna II zmusiła ostatniego hetmana K. Razumowskiego do zrzeczenia się buławy i zlikwidowała centrum wojskowe kozaczyzny - Nową Sicz. 1783 Kozaków przypisano do ziemi, a Ukrainę oficjalnie wcielono do Rosji.Pierwszy rozbiór Polski (1772) odciął na rzecz Austrii olbrzymią połać Polski, nazywaną odtąd Galicją, w tym także ziemie Ukrainy zachodniej. Na skutek kolejnych rozbiorów Zakarpacie, Galicja Wschodnia (dawna Ruś Czerwona) i Bukowina (przejęta w 1775 od Turcji) znalazły się pod panowaniem Austrii, do Rosji wcielone zostały: Kijowszczyzna, Bracławszczyzna, Podole i Wołyń. Na ziemiach włączonych do imperium rosyjskiego negowano odrębność narodową Ukraińców, a wszystkie przejawy ich działalności były aż do 1905 represjonowane.Austriacy, po nadaniu Galicji autonomii, starali się wykorzystać rodzący się nacjonalizm ukraiński jako przeciwwagę dla przeważającego na tych terenach żywiołu polskiego. W obrębie Galicji Wschodniej swobodnie rozwijały się ukraińskie instytucje kulturalne, polityczne i paramilitarne (np. Sokół), z których podczas I wojny światowej sformowały się oddziały Strzelców Siczowych, dążące do połączenia Ukrainy z monarchią habsburską.
I wojna światowa
Po rewolucji lutowej 1917 w Kijowie powstała Centralna Rada Ukraińska (CRU) na czele z M. Hruszewskim, obejmująca swym wpływem ziemie ukraińskie pozostające pod zaborem rosyjskim. Po rewolucji październikowej 1917 Rada proklamowała powstanie suwerennej Ukraińskiej Republiki Ludowej (UNR) ze stolicą w Kijowie. Po I wojnie światowej i rozpadzie imperium Habsburgów, w październiku 1918 w Galicji Wschodniej utworzono Zachodnioukraińską Republikę Ludową (ZURL), z prezydentem J. Petruszewyczem na czele. Po ciężkich walkach oddziały ZURL zostały wyparte z Galicji przez siły polskie.3 stycznia 1919 rząd ZURL podjął decyzję o przystąpieniu do federacji z UNR. ZURL formalnie przestała istnieć na mocy zawieszenia broni podpisanego 1 września 1919 między Polską a UNR. W 1918 CRU sygnowała pokój z państwami centralnymi (brzeski traktat pokojowy), gwarantujący m.in. uznanie niepodległości Ukrainy. W kwietniu 1918 wojsko obwołało popieranego przez Niemcy generała P. Skoropadskiego hetmanem Ukrainy.Po kapitulacji Niemiec na froncie zachodnim, w listopadzie 1918 bolszewicka Rada Komisarzy Ludowych wypowiedziała warunki ustalone traktatem brzeskim, a 6 stycznia 1919 proklamowała w Charkowie powstanie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W grudniu 1918 rządy w UNR po zbiegłym (po klęsce wojennej Niemiec) Skoropadskim przejął Dyrektoriat z W. Wynnyczenko, a następnie S. Petlurą na czele.W styczniu 1919 Dyrektoriat wypowiedział wojnę Rosji Radzieckiej. Ukraińska Armia Ludowa walczyła z Armią Czerwoną i wojskami generała A.I. Denikina. Wiosną 1919 w wyniku ponownej inwazji bolszewickiej władza Dyrektoriatu na Ukrainie upadła. W kwietniu 1920 Petlura zawarł z Polską porozumienie dotyczące wspólnej akcji przeciwko ZSRR. 25 kwietnia wojska polskie współdziałające z oddziałami UNR ruszyły do ofensywy i 7 maja zajęły Kijów. Próba przywrócenia władzy Petlury i ustanowienia niepodległej Ukrainy nie powiodła się.W kończącym wojnę polsko-bolszewicką (1919-1920) traktacie ryskim z marca 1921, zawartym przez Polskę z Rosyjską Federacyjną SRR i Ukraińską SRR, dokonano kolejnego podziału Ukrainy: Polska zachowała ziemie dawnego zaboru austriackiego, otrzymując ponadto Wołyń i Podole, reszta przypadła Rosji Radzieckiej (z wyjątkiem Rusi Podkarpackiej przyłączonej w 1918 do Czechosłowacji oraz północnej Bukowiny i Besarabii włączonych do Rumunii).W grudniu 1922 Ukraina weszła wraz z innymi republikami radzieckimi w skład ZSRR. Przez kilka lat prowadzono tzw. korienizację (ukrainizacja, unarodowienie biurokracji państwowej i kultury), od 1929 rozpoczęto bezwzględną rusyfikację, niszczono zabytki, dokonywano masowych mordów księży prawosławnych i działaczy ukraińskich. Spustoszenia powodowała również powszechna kolektywizacja oraz fale głodu w latach 1921-1922 i 1931-1932 potęgowane przez planową akcję.


II wojna światowa
Po wybuchu II wojny światowej, zgodnie z ustaleniami tzw. paktu Ribbentrop-Mołotow, ziemie wschodnie Polski (nazwane wówczas Ukrainą Zachodnią) zostały włączone do Ukraińskiej SRR. W 1940 północna Bukowina i Besarabia zostały włączone do ZSRR. W latach 1941-1944 cała Ukraina pozostawała pod okupacją wojsk niemieckich. Na wschodzie szeroko rozwinął się kierowany przez komunistów ruch oporu, na ziemiach Galicji Wschodniej zaś skupił się radykalny ruch nacjonalistyczny: w 1942 powstała Ukraińska Powstańcza Armia (UPA), w 1943 współdziałający z Niemcami nacjonaliści ukraińscy utworzyli Ukraińską 14 Dywizję Grenadierów SS Galicja.



Ukraina po II wojnie światowej
Po wojnie na Ukrainie przywrócono władzę radziecką, do 1956 przedłużyła się walka z oddziałami UPA. Powrócono do polityki rusyfikacji i rozpoczęto kampanię antyżydowską. Prowadzona przez Moskwę polityka rusyfikacji (złagodzona w 1953 po śmierci J.W. Stalina, zintensyfikowana ponownie w 1964 po upadku N. Chruszczowa) została zahamowana na Ukrainie w latach 1963-1972, gdy stanowisko I sekretarza Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Ukrainy (KPU) sprawował P. Szelest, zdymisjonowany jednak za sprzyjanie "burżuazyjnemu nacjonalizmowi". Ponowna ostra rusyfikacja nastąpiła w czasie rządów L.I. Breżniewa, m.in. zamknięto większość szkół ukraińskich.
W czasach M.S. Gorbaczowa na Ukrainie odżyły aspiracje niepodległościowe. Ruch nacjonalistyczny w skali masowej odrodził się zwłaszcza na zachodzie kraju. Wstrząsem dla Ukrainy była katastrofa w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej (1986), którą próbowano zatuszować, co wywołało masowy protest społeczny. 1989 powstał Ukraiński Ruch Narodowy na Rzecz Przebudowy, który przekształcił się w 1990 w Ukraińską Partię Republikańską.









Proklamowanie niepodległości
W lipcu 1990 Ukraińska SRR ogłosiła deklarację suwerenności, a po moskiewskim puczu sierpniowym w 1991 proklamowała niepodległość i zdelegalizowała partię komunistyczną. Pierwszym krajem, który uznał suwerenność Ukrainy, była Polska. W grudniu 1991 w pierwszych wyborach prezydenckich zwyciężył Krawczuk, były komunista, przewodniczący Rady Najwyższej, sekretarz KPU. 8 grudnia 1991 Ukraina wraz z Rosją i Białorusią powołała Wspólnotę Niepodległych Państw.
W październiku 1992 na premiera wybrano L. Kuczmę. Nowe władze zadeklarowały chęć nawiązania ściślejszej współpracy z państwami zachodnimi, w tym także z Polską. W marcu 1994 odbyły się pierwsze wolne wybory, w wyniku których najsilniejszą reprezentację w parlamencie zyskali komuniści. Na stanowisko premiera nowy parlament powołał W. Masoła, opowiadającego się za ściślejszą współpracą z Rosją. W czerwcu 1994 odbyły się wybory prezydenckie, w których drugiej turze zwyciężył były premier Kuczma, reelekcja w listopadzie 1999.
W czerwcu 1996 uchwalono konstytucję stabilizującą ustrój prezydencko-parlamentarny i podporządkowującą rząd prezydentowi.
W styczniu 2000 nowym premierem został Wiktor Juszczenko. Jako główne zadanie swojego gabinetu określił przeprowadzenie na Ukrainie reform podobnych do reformy Balcerowicza w Polsce.


Ustrój polityczny
Republika wielopartyjna z jednoizbowym parlamentem - Radą Najwyższą z 450 miejscami (czteroletnia kadencja).









Gospodarka
Gospodarka oparta na przemyśle i rolnictwie. Eksploatacja węgla kamiennego i brunatnego, gazu ziemnego, ropy naftowej, rud żelaza, manganu, soli potasowych. Rozwinięty przemysł hutniczy, maszynowy, elektromaszynowy (maszyny rolnicze i dla górnictwa), metalowy, chemiczny (nawozy, włókna sztuczne, tworzywa), spożywczy, drzewno-papierniczy. Użytki rolne stanowią 56% powierzchni. Uprawia się: pszenicę, kukurydzę, buraki cukrowe, rośliny pastewne, słoneczniki, ziemniaki, winorośl, warzywa. Rozwinięta hodowla bydła, owiec, trzody chlewnej.
Dochód narodowy 2 200 USD na 1 mieszkańca (1999). Inflacja: 20% (1999). Zadłużenie zagraniczne: 12,6 mld USD (2000). Struktura zatrudnienia: usługi - 37%, przemysł - 36%, rolnictwo - 25%. Handel zagraniczny: eksportuje się głównie urządzenia elektryczne, metale żelazne i wyroby metalowe do Chin (18%) i Łotwy (10%), natomiast importuje się ropę naftową i gaz ziemny z Niemiec (12%), Włoch (10,2). Obroty w handlu z zagranicą – eksport: 11,6 mld USD, import: 11,8 mld USD (1999).