Najważniejsze przemiany polityczno–gospodarcze i społeczne na świecie w XIX wieku.

Rewolucja przemysłowa

W latach 1815 - 1870 w Europie Zachodniej i w krajach Ameryki Północnej nastąpił gwałtowny rozwój przemysłu i gospodarki. Było to głównie związane z przemianami technicznymi w przemyśle i rozwojem masowej produkcji. Zastosowanie nowych technologii produkcji zwiększyło jej jakość i wydajność. Produkty stały się lepsze a ich cena zmniejszała się. Klientami fabryk stali się wtedy, oprócz armii i instytucji państwowych, także zwykli obywatele. Przyczyniło się to w dużym stopniu do powstania nowej, odrębnej formy aktywności gospodarczej – reklamy. Zapoczątkowała ona trwającą do dziś „wojnę o klienta”. Aby przyciągnąć kupujących w dużych miastach pojawiały się duże domy towarowe, w których podczas jednej wizyty można było nabyć wszystko.

Na ziemiach polskich można wyróżnić 3 fazy rewolucji przemysłowej. Pierwsza faza to okres prób wprowadzenia nowej techniki, często nieudanych w związku ze stosunkowo niskim poziomem rozwoju gospodarczego kraju; w fazie drugiej rewolucja przemysłowa dokonała się w najważniejszych gałęziach przemysłu, powstała też przemysłowa klasa robotnicza; w fazie trzeciej rewolucja objęła bardziej zacofane i mniej ważne gałęzie przemysłu, wyraźne też stały się jej społeczne skutki. Związki gospodarcze poszczególnych zaborów z różnymi rynkami ogólnopaństwowymi sprawiły, że rewolucja przemysłowa na ziemiach polskich nie przebiegała równomiernie. Najwcześniej i w sposób najpełniejszy dokonała się w Królestwie Polskim i na Górnym Śląsku, inne dzielnice stanowiły bowiem jedynie rolnicze zaplecze dla przemysłów państw zaborczych. Na Górnym Śląsku w tym procesie główną rolę odegrało hutnictwo. Rozwój zapoczątkowało uruchomienie w Gliwicach pierwszego na kontynencie europejskim wielkiego pieca stosującego koks; wkrótce wprowadzono inne udoskonalenia, powstały nowoczesne huty cynku. Zasadniczy okres rewolucji przemysłowej na Górnym Śląsku trwał około czterdziestu lat; upowszechniły się wówczas wielkie piece koksowe, walcownie i maszyny parowe; rozwój nowoczesnego hutnictwa spowodował olbrzymi wzrost wydobycia węgla, które pomiędzy 1800 a 1870 zwiększyło się z 41 tys. t do 5,9 mln t; 1866 w produkcji surówki oraz półfabrykatów hutniczych i odlewów już ponad 90% zakładów stosowało paliwo mineralne; proletariat przemysłowy na Górnym Śląsku 1875 liczył ok. 70 tys. robotników. W Królestwie Polskim faza wstępna rewolucji przemysłowej przypadała na pierwszą połowę XIX stulecia, a przodującą rolę odgrywał przemysł włókienniczy. W końcu lat 40. powstał w Łodzi ważny ośrodek przemysłu bawełnianego, korzystający z maszyn parowych. Właściwa rewolucja przemysłowa w Królestwie Polskim dokonała się ok. 1850- 90. Nastąpiła mechanizacja przemysłu włókienniczego. Wprowadzenie maszyn znacznie przyspieszyło produkcję i rozwinęło fabrykę tak, że mogła prowadzić konkuręcję z producentami z zachodu. W przemyśle włókienniczym 1849 – 90 liczba zakładów stosujących napęd parowy wzrosła z 9 do ponad 100, a moc maszyn blisko stukrotnie. Podobne przemiany nastąpiły w innych gałęziach przemysłu; najwyższy poziom europejski osiągnęło cukrownictwo.

Końcowe lata XIX wieku i początek wieku XX to okres głębokich przemian, obejmujący wszystkie dziedziny działalności człowieka – począwszy od nauki, a kończąc na muzyce i szkolnictwie. Okres ten to czas wzrostu liczebności ludzi, ogromny postęp techniczny oraz szybki rozwój kapitalizmu – przemysłu i miast.

Trochę inna sytuacja zaistniała za oceanem, w Ameryce Północnej. Na obszarze tym wzrastało w siły nowe mocarstwo – Stany Zjednoczone, które w tym okresie odegrały czołową rolę w kreowaniu „nowego świata”. W Ameryce Łacińskiej, Azji i Afryce mocarstwa kolonialne tworzyły sobie rynki zbytu, bazy wypadowe i zaopatrzeniowe oraz wojskowe rozszerzając dzięki temu swoje wpływy i pozycję polityczną i gospodarczą.

Rewolucja przemysłowa objęła całą Europę Zachodnią i Amerykę Północną, rozszerzając się w późniejszych latach na pozostałe obszary świata. Potęgi kolonialne, takie jak Anglia (w XIX i na początku XX wieku niepodzielnie „władała” morzami – największa flota okrętów wojskowych, a jej kolonie zajmowały wtedy ok. ¼ powierzchni wszystkich kontynentów), które miały szybki i bezpośredni dostęp do materiałów potrzebnych od rozwoju przemysłu (węgiel, rudy żelaza, bawełna), rozwijały się szybciej niż pozostałe państwa. W XIX wieku do rywalizacji o kolonie przystąpiły także państwa, które wcześniej w niej nie uczestniczyły –Niemcy, Stany Zjednoczone, Japonia.

Wielkie znaczenie dla gospodarki miała zmiana technologii obróbki rudy żelaza. Produkowany do tej pory stop był kruchy i łatwo rdzewiał. W latach 50 i 60 XIX wieku dokonał się wielki postęp w metodach wytopu żelaza. Anglicy Bessemer i Thomas oraz Francuz Martin opracowali technologię przetapiania rudy tak, że uzyskiwano stal o w podwyższonej czystości, mniej kruchą, nie ulegającą łatwo korozji, a co ważniejsze łatwą do walcowania. Walcowana stal stała się doskonałym tworzywem do produkcji maszyn. Ale walcowanie i stosowanie pieców martenowskich nie mogło odbywać się w dotychczasowych warunkach. W związku z powyższym doszło do reorganizacji systemu produkcji. O ile we wczesnym okresie industrializacji fabryki zatrudniały kilkudziesięciu pracowników, teraz wielkie huty potrzebowały kilkunastu, a czasem nawet kilkudziesięciu tysięcy pracowników.

Wzmożone przemiany w handlu i przemyśle przyczyniły się znacząco do rozwinięcia się transportu. W 1885 roku dwaj Niemcy: Karol Benz i Gotlib Daimler zbudowali pierwszy samochód z silnikiem spalinowym, a w 1903 roku Amerykanie – bracia Wilbur i Orville Wright zastosowali silnik spalinowy do napędu samolotu. Wynalazek miał ogromne znaczenie dla transportu i życia codziennego. Wynalezienie silnika spalinowego, później dieslowskiego – Rudolf Diesel, stworzyło nową dziedzinę przemysłu, zarazem pozwoliło skonstruować znakomity środek transportu ludzi i towarów, indywidualnego i zbiorowego. Samochód był początkowo ekstrawaganckim luksusem, ale w ciągu kilkudziesięciu lat stał się zwykłym narzędziem pracy u udogodnienia życia. Umasowienie produkcji samochodów nastąpiło najwcześniej w Ameryce i nie bez przyczyny cywilizację amerykańską nazywa się „samochodową” Ogromne odległości wymusiły tam szybkie wprowadzenie w życie łatwego środka transportu, a typowa dla Amerykanów dążność do maksymalnej racjonalizacji technik produkcyjnych zrodziła wynalazek taśmy montażowej. Została ona po raz pierwszy zastosowana w fabryce Henry’ego Forda, który w 1907 roku wyprodukował tani samochód osobowy – Tin Lizzie. W 1909 roku Ford produkował 12 tysięcy sztuk rocznie, w 1910 roku –19 tysięcy sztuk, a w 1915 roku przekroczył milion sztuk rocznie. Równolegle obniżał cenę swego samochodu. Początkowo samochód forda kosztował 950 dolarów, a w 1926 roku jego cena wynosiła już tylko 250 dolarów.

Zwiększenie szybkości transportu wymusiło wybudowanie coraz to większych liczb sieci dróg. Należało dostosować je do dużych prędkości pojazdów oraz zwiększyć komfort podróżowania.

Jednak nie tylko na stałym lądzie zwiększenia wymagała wydajność transportu. Również na morzach odnotowano wzmożony ruch statków. Naukowcy opracowali coraz to doskonalsze i mocniejsze silniki, a władze państw zapoczątkowały budowę kanału Sueskiego i Panamskiego. Rozwój transportu kolejowego zrewolucjonizował budownictwo dróg i mostów. W końcowych latach stulecia zbudowano tunel w Alpach łączący Włochy ze Szwajcarią.

Równolegle do rozwoju środków transportu nastąpił postęp w przekazywaniu informacji. Linie telegraficzne poprowadzono nie tylko między państwami ale także między kontynentami. Nowym wynalazkiem pozwalającym na swobodne przekazywanie informacji był telefon wynaleziony w 1876 przez dwóch uczonych – niezależnie – Aleksandra Grahama Bella oraz Guilermo Marconiego.

Rozwój nauki i techniki w XIX w.

Gwałtowny rozwój przemysłu spowodowany został głównie przez dynamiczny rozwój nauk ścisłych przyrodniczych i technicznych. Postęp naukowy wpłynął także na życie codzienne ludzi i sposób postrzegania świata przez nich. Pierwszą przełomowąteorię wygłosił w połowie XIX w. angielski przyrodnik Karol Darwin. Jej treść głosiła, że istniejący współcześnie świat uformował się w wyniku powolnych przemian trwających wiele milionów lat. W koncepcji Darwina człowiek jest częścią przyrody i tak jak inne organizmy podlega ewolucji.

Teoria Darwina wywołała po raz kolejny dyskusję na temat istnienia Boga, a jej treść stała się podstawą ideologii nacjonalistycznych i rasowych, uzasadniając wyższość jednych ras czy narodów nad drugimi.

Przełomowe znaczenie dla rozwoju nauk ścisłych miała teoria względności wygłoszona na początku XX w. przez niemieckiego uczonego – Alberta Einsteina.

Tempo przyrostu ludności nabrało w drugiej połowie XIX wieku charakteru eksplozji demograficznej. W tym okresie liczba ludności świata wzrosła z 1100 mln. Do 1500 mln. Zjawisko wzrostu liczby ludności spowodowane było głębokimi zmianami cywilizacyjnymi zachodzącymi w Europie od XVIII w.-postęp medycyny, poprawa higieny, spadek śmiertelności – oraz zmianami w rolnictwie. W zakresie medycyny szeregu odkryć dokonał Louis Pasteur (1822-1895), który zapoczątkował naukę i mikrobach-bakteriologię, co zrewolucjonizowało wiedzę medyczną i farmakologię. L. Pasteur umożliwił produkcję szeregu szczepionek, skutecznie chroniących przed wieloma chorobami o charakterze epidemicznym. Obalił teorię samorództwa, udowodnił, że choroba zakaźna wywoływana jest przez swoisty dla niej zarazek.

Wielkie znaczenie w zakresie medycyny jak i nauk fizycznych miało odkrycie w 1895 r. Przez Wilhelma Roentgena promieni X, które odegrały ogromną rolę w medycynie.
Osiągnięciem w rozwoju fizyki było odrzucenie teorii budowy materii głoszącej ,że atom jest niepodzielny. Badania nad promieniowaniem dowiodły, że jego budowa jest złożona. Zjawisko promieniotwórczości odkrył Henryk Becquerel, a Maria Skłodowska-Curie i jej mąż Piotr Curie odkryli dwa pierwiastki promieniotwórcze: polon i rad. Znaczący postęp w badaniach dokonał się w chemii. Dymitr Mendelejew opracował tablicę pierwiastków a Ludwik Gay-Lussac odkrył prawo objętości gazów. W tym także okresie rozwinęła się astronomia, co pozwoliło lepiej poznać świat. Odkryto nowe planety – Uran i Neptun. Uczeni – Dawid Hilbert i Feliks Klein, opracowali nowe zagadnienia teoretyczne w zakresie wyższej matematyki i geometrii.

Osiągnięcia nauk ścisłych znalazły szerokie zastosowanie w produkcji, doskonaląc je i wprowadzając wiele nowych udogodnień technicznych. Gwałtownie rozwijał się przemysł hutniczy, maszynowy i chemiczny. Wielkim wynalazkiem było oczyszczenie ropy naftowej, czyli rafinacja i destylacja. Spowodowało to rozwój nowych przemysłów. Podobnie doniosłe skutki miało wynalezienie metody otrzymywania koksu z węgla. Udoskonalenie maszyn rolniczych, a szczególnie wytwarzanie nawozów sztucznych przyniosło postęp w rolnictwie. Doprowadziło to do wzrostu plonów z hektara, powiększenia obszarów upraw, rozwijania hodowli.
Nastąpiła rewolucja w budownictwie. Już pod koniec XIX wieku powszechnie stosowano żelazobeton i stal. W roku 1889 Gustaw Eiffel zbudował w Paryżu wieżę stalową o wysokości 300 metrów. W tym okresie postawiono też pierwsze „drapacze chmur” w Stanach Zjednoczonych.

Wielkiego znaczenia nabrał w związku z rozwojem przemysłu problem energetyki. W 1866 roku Siemens skonstruował prądnicę elektryczną, co dało początek wykorzystywania energii elektrycznej w celu oświetlania, a szczególnie dla przemysłu. Tomasz Edison skonstruował pierwszą żarówkę elektryczną, która już niedługo potem stała się bardzo powszechna.
Te i inne osiągnięcia były impulsem do dalszego rozwoju myśli technicznej. Niestety rozwój nauki i techniki został wykorzystany także do celów negatywnych.

Kolejnym następstwem rozwoju technicznego była rywalizacja pomiędzy krajami dążącymi do zajęcia czołowego miejsca wśród najbardziej rozwiniętych państwa świata.
Coraz większą rolę w gospodarce zajmuje transport. Skonstruowana na początku XIX wieku (Georges Stephenson-1825 rok) lokomotywa parowa została udoskonalona, a jednocześnie przystąpiono do prób zastąpienia silnika parowego silnikiem elektrycznym. W 1895 roku na ulice miast Anglii wyjechały pierwsze elektryczne tramwaje. Dało to początek zastosowania silnika elektrycznego w kolejnictwie.

Liczne odkrycia naukowe zmieniły pogląd człowieka na świat, a jednocześnie stworzyły podstawy nowoczesnej produkcji przemysłowej.

Przemiany polityczne, gospodarcze i społeczne w XIX w.

Urbanizacja

Dynamicznemu rozwojowi przemysłu na świecie towarzyszyła wzmożona urbanizacja miast. Było to związane z coraz większym zapotrzebowaniem na rzobotników. Tylko w ciągu XIX stulecia liczba ludności Ziemi powiększyła się prawie dwukrotnie z 900 milionów do 1600 milionów w 1900 roku. Wzrost liczby ludności dokonywał się nierównomiernie, zarówno w skali krajów, jak i kontynentów. W tym samym czasie liczba ludności w Chinach wzrosła prawdopodobnie o 40 % i wynosiła 475 milionów,
a Indii ze 175 do 290 milionów. Eksplozja demograficzna dotyczyła przede wszystkim krajów wysoko uprzemysłowionych na kontynencie europejskim i Stanów Zjednoczonych. Udział Europy w zaludnieniu Ziemi wyniósł w końcu XIX wieku około 24 %. Obok Niemiec i Wielkiej Brytanii, największy przyrost ludności miały Stany Zjednoczone i Japonia. Stany Zjednoczone wyprzedziły wszystkie wyżej wymienione państwa, gdyż w latach 1801 - 1900 liczba zamieszkałej w nich ludności wzrosła o około 1200 % (z 6 milionów do 76 milionów). Przełom wieków XIX i XX określa się nieraz epoką „wielkiego przesiedlenia”, gdyż rocznie emigrowało z Europy do USA 1, 5 miliona osób. Innym kierunkiem migracji była Ameryka Środkowa i Południowa. Szybko powiększał się odsetek ludności zamieszkującej miasta. Urbanizacja, czyli rozwój miast, spowodowała powstawanie wielkich skupisk ludności - milionowych metropolii. Zaliczały się do nich miasta amerykańskie: Nowy York, Chicago, Filadelfia, a także Londyn, Paryż, Berlin w Europie, czy Tokio i Osaka w Japonii, oraz Moskwa i Petersburg w Rosji. W miastach poprawiły się warunki zdrowotne, wprowadzono wodociągi i kanalizację. Podniósł się także poziom oświaty zdrowotnej, nastąpił wielki postęp w medycynie, w szczególności w zwalczaniu chorób epidemicznych. Wzrosła średnia długość życia ludzi. Niebagatelną sprawą był także ilościowy i jakościowy wzrost produkcji żywności. Dzięki wzrostowi hodowli bydła, owiec i trzody chlewnej wzrosła produkcja mięsa. Na początku XX wieku powstały pierwsze wytwórnie konserw. Olbrzymie możliwości produkcji rolnej dawały zagospodarowane obszary Ameryki Północnej i Australii. Rozwój komunikacji i potanienia kosztów transportu przyczyniły się do rozwoju importu zboża na rynek europejski. Konkurencja ta zmusiła rolników w Europie do rozwijania w większym stopniu sadownictwa i warzywnictwa. Ta „zielona rewolucja” była skutkiem wzrastających potrzeb żywnościowych ludności świata. Po raz pierwszy człowiek na tak wielką skalę ingerować w środowisko naturalne. Początkujący przemysł samochodowy potrzebował kauczuku do produkcji gumowych opon, co przyczyniło się do dewastacji środowiska naturalnego w Kongu Belgijskim. Eksploatowano także w rabunkowy sposób faunę, co doprowadziło do zagłady bizonów, wybitych przez myśliwych zaopatrujących budowniczych linii kolejowych w USA.

Wzrost liczby mieszkańców miast spowodował powstawanie nowych osiedli. Tak szybka urbanizacja zwiększyła zapotrzebowanie na wodę i energię elektryczną. Pojawił się także problem usuwania nieczystości i odpadów, więc niezbędna okazała się budowa sieci wodociągowych i kanalizacyjnych. Koniecznością stało się oświetlanie ulic po zmroku. Było to związane z rytmem jakim żyło miasto. Podczas gdy w wielkich metropoliach życie prowadzono z dnia na dzień w ten sam sposób, wieś była uzależniona od rytmy dnia i nocy , pór roku i pogody. Wzmożony ruch pieszych, wozów i samochodów wymusił rozbudowę dróg, budowę chodników dla pieszych.

Przemiany gospodarcze

Rozwój techniki i zastosowanie wynalazków w procesie produkcji spowodowały, że produkcja stała się masowa i tańsza. Wielkie fabryki przynosiły większe zyski, ale wymagały modernizacji i inwestycji, na które trzeba było dużych nakładów pieniężnych. Banki chętniej pożyczały pieniądze wielkim firmom niż małym. Drobni przedsiębiorcy nie mieli większych szans w konkurencji z wielkimi. Małe przedsiębiorstwa były w trudniejszej sytuacji, niejedno z nich uległo likwidacji lub podporządkowaniu silniejszym na rynku. Ogólną tendencją, występującą pod koniec stulecia, była koncentracja produkcji przez powstające spółki akcyjne. Niektóre z nich realizowały wszystkie fazy produkcji wytwarzanego przez siebie artykułu, co stanowiło przykład koncentracji pionowej produkcji. Ten rodzaj koncentracji produkcji obejmował cały proces wytwórczy, poczynając od wydobycia rudy żelaza, poprzez huty, stalownie, walcownie, po fabryki wytwarzające produkty finalne. Inne natomiast stosowały koncentrację poziomą produkcji. Występowała ona wówczas, gdy spółka starała się wykupić wszystkie kopalnie lub fabryki na danym obszarze. Proces koncentracji produkcji obejmował często nowe gałęzie wytwórczości, jak przemysł chemiczny, elektrotechniczny czy górnictwo naftowe. Najczęściej powstawały towarzystwa akcyjne, gdyż stworzenie spółki akcyjnej było najszybszym sposobem pozyskania kapitału dla inwestycji. Spółki akcyjne obejmowały zarówno produkcję, handel, jak i finanse. Do realizacji wielkich przedsięwzięć zaciągały pożyczki bankowe. Powodowało to określone skutki w postaci wpływania przez banki na kierunki rozwoju przemysłu i handlu. W 1903 roku sześć wielkich banków niemieckich dysponowało aż 751 stanowiskami w radach nadzorczych różnych spółek. Zrastanie się kapitału przemysłowego i bankowego powodowało centralizację kapitałów
i powstanie nowej grupy społecznej - oligarchii finansowej, często mającej decydujący wpływ na bieg spraw państwowych. Koncentracja produkcji zmieniła formy konkurencji. Walka
o rynki zbytu stała się bardziej skomplikowana i kosztowna. Dlatego zawierały między sobą porozumienia o różnym zakresie organizacji - od luźnych umów po ścisłe związki. Porozumienia te prowadziły do powstania monopoli w postaci karteli, syndykatów, trustów
i koncernów. Skutki powstawania monopoli były różne. Utrzymywane były wysokie ceny na produkty, co z czasem prowadziło do nadprodukcji towarów oraz kryzysów. W ich następstwie monopole ograniczały produkcję i zwalniały część pracowników. Z czasem okazało się, że zasięg konkurencji między przedsiębiorstwami monopolistycznymi sięgnął skali międzynarodowej. Ratunkiem przed nadprodukcją we własnym kraju stał się wywóz kapitału na obszary gospodarczo zacofane, gdzie występowała tania siła robocza oraz surowce potrzebne do produkcji. Gdy ropa naftowa stała się niezbędnym surowcem
i paliwem rozpoczęło się współzawodnictwo koncernów o roponośne tereny na Bliskim Wschodzie i inne zasobne w surowce terytoria. Pobudki gospodarcze zostały wzmocnione dążeniami politycznymi. Chodziło o rozszerzenie wpływów na inne kontynenty i ich polityczne i gospodarcze i uzależnienie. Często było to uzyskiwanie u miejscowych władców koncesji na eksploatowanie surowców lub pozwolenie na handel. Innym razem było to wymuszanie otwarcia portów dla statków albo budowa dróg i linii kolejowych. Udzielano także pożyczek pod zastaw terytoriów oraz budowę baz wojskowych przy okazji zawierania sojuszy.

Rozwój przemysłu wiązał się z głębokimi zmianami w życiu ludzi. Społeczeństwo zostało uzależnione od przemysłu, który zapewniał ludziom utrzymanie i kształtował ich styl życia.
O przynależności do poszczególnej grupy społecznej decydowała wysokość zarobków lub wykształcenie. Najbogatszymi osobami w tej drabinie społecznej byli ludzie dysponujący dużymi kapitałami a więc właściciele np. fabryk, banków. Była to jednak najmniej liczna grupa społeczna. Większa część społeczeństwa utrzymywała się z pracy najemnej. Dla osób o najgorszym wykształceniu (nie umiejących pisać, czytać) pozostawały stanowiska na których otrzymywali najmniejszą płacę. Natomiast do zajmowania wyższych stanowisk
i urzędów było potrzebne wyższe wykształcenie.

W społeczeństwie przemysłowym praca stała się towarem za który otrzymuje się zapłatę. Wykonywana była w ściśle określonym czasie. W I połowie XIX stulecia normą był dwunasto- lub czternastogodzinny dzień pracy. Później został on skrócony do 10 h. Organizacje robotnicze chciały jednak skrócenia dnia roboczego do 8 h oraz wprowadzenia urlopów oraz ubezpieczenia pracowników.

Przemiany w życiu ludzi

Przemiany w życiu ludzi dokonały się wyraźnie pod koniec XIX wieku. Najsilniej zaznaczyły się one w urbanistyce i architekturze, a także w obyczajowości. Ponieważ wzrosła rola państwa w kierowaniu życiem obywateli, a ich udział w polityce stał się bardziej różnorodny - rozwijały się służby społeczne oraz administracja państwowa i samorządowa. Te zaś wymagały odpowiednio przygotowanych zawodowo ludzi. Znaczny wpływ na styl życia wywierały warstwy średnie. Cywilizacja europejska tej doby była podziwiana i naśladowana przez przedstawicieli, głównie elit, ludów i narodów pozaeuropejskich. Powstały milionowe metropolie - nowe centra światowych finansów, handlu i przemysłu. Stanowiły one pole do realizacji nowych założeń urbanistycznych i architektonicznych. Do miast docierały linie kolejowe, a obok nich powstawały składnice, bocznice kolejowe, dworce, budowano tunele
i żelazne mosty. Zaistniała konieczność rozbudowywania nowych arterii komunikacyjnych.
Dzieło przebudowy Paryża zlecił Napoleon III, a podjął się jego realizacji prefekt departamentu Sekwany Jerzy Haussmann ( w latach 1853 - 1869 ), wytyczając nowe aleje
i bulwary. Podobnej modernizacji ulegały inne miasta europejskie – Wiedeń, Madryt, Barcelona, Bruksela, Budapeszt. Budowano wspaniałe gmachy parlamentów, rządów oraz sądów. Wyodrębniano dzielnice finansowe – z bankami i giełdami oraz handlowe – z halami targowymi. W innych miejscach wznoszono wspaniałe biblioteki, opery i sale koncertowe. Powstawały muzea, a także kliniki i szpitale. Ulice upiększały fontanny i pomniki. Rytm życia codziennego wyznaczały praca i rozrywka. Liczne sklepy i magazyny oraz powstające domy towarowe uzupełniały miejski krajobraz. Podobnie jak pałace, wille i rezydencje, które należały do fabrykantów i bankierów, a także starej arystokracji i elit władzy. W ciasnych pomieszczeniach wielopiętrowych kamienic czynszowych żyli robotnicy, a na przedmieściach w barakach - w najprymitywniejszych warunkach - biedota. Udział w premierach oper
i operetek, nowych koncertów i symfonii był udziałem uprzywilejowanych. Upowszechniła się turystyka, przy czym chętnie wojażowano do Szwajcarii, Włoch i Grecji oraz do słynnych kurortów. Jednym z najczęściej uczęszczanych kurortów w Polsce stało się Zakopane,
a w Tatrach wzrastała liczba wypoczywających turystów. Pojawiły się też inne, nowe formy spędzania wolnego czasu. Chętnie uprawiano sport bądź odwiedzano stadiony, na których rozgrywały się różne imprezy sportowe. Upowszechniło się wiele form rekreacji jak np. jazda na rowerze, która wcześniej zarezerwowana była jedynie dla bogatszych warstw społeczeństwa. Rozrywką dla najzamożniejszych pozostały natomiast sporty motorowe. Na przełomie XIX i XX wieku ułożono regulaminy gry i zasady do sportów uprawianych do dziś, np. piłki nożnej, tenisa, rugby czy koszykówki. Obok sportów bardzo popularnym sposobem spędzania czasu wśród młodzieży okazał się skauting, który narodził się w Wielkiej Brytanii. Skauting bardzo szybko zyskał wielu zwolenników. Licznie pielgrzymowano do Rzymu oraz miejsc znanych z cudów, jak Lourdes. W życiu religijnym pojawiły się liczne sekty protestanckie, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, jak: baptyści, metodyści, kwakrzy
i mormoni. Na przełomie XIX i XX wieku wyraźnie polepszyły się warunki życia ludzkiego
w Europie i Ameryce Północnej.

Kultura

Wyrazem optymistycznej postawy wobec świata stała się filozofia pozytywistyczna. Jej twórcy, August Comte i Herbert Spencer, byli przeświadczeni, że ludzie weszli w okres systematycznego, ciągłego rozwoju, którego kierunek wyznacz postęp nauki. Ważne są także poglądy niemieckiego filozofa Fryderyka Nietschego. Odrzucał on moralność chrześcijańską, którą uważał za ideologię ludzi słabych – „rasy niewolników”. Był on natomiast zwolennikiem teorii wrodzonej siły człowieka. Takich ludzi, posiadających ową siłę, nazywał „rasą panów”. Ta właśnie teoria została wypaczona przez faszyzm i wykorzystana do budowy teorii rasizmu i faszyzmu. Odrzucał on także przekonanie o potędze nauki
i możliwości doskonalenia człowieka. Choć w ostatnich latach XIX wieku większość ludzi wciąż była dumna z osiągnięć cywilizacji i uważała, że kolejne lata przyniosą dalszy rozwój, to jednak coraz częściej zaczynano poddawać w wątpliwość dalsze losy świata.
W środowiskach artystycznych modne stały się nastroje katastroficzne i dekadenckie – poczucie przesytu, zmierzchu, zniechęcenie, brak motywacji nawet do buntu przeciwko
zbliżającej się nieuchronnie katastrofie.

Upowszechnianie się rządów parlamentarnych

Jedną z najważniejszych tendencji występujących w dziewiętnastowiecznej Europie było coraz powszechniejsze uczestnictwo obywateli w życiu państwowym i publicznym. Coraz więcej ludzi umiało czytać i pisać oraz wykazywało zainteresowanie wydarzeniami politycznymi. Rozwinęło się dziennikarstwo i powstały specjalne agencje prasowe, zbierające wiadomości z różnych części kuli ziemskiej. Powołane zostały do życia agencje informacyjne, jak francuska Charlesa Havasa w 1832 roku, niemiecka Wolffa w 1849 roku
i angielska Paula Reutera w 1851 roku. Wynalezienie telegrafu umożliwiło szybszy obieg informacji. Jednocześnie życie polityczne stało się bardziej dynamiczne. Działalność związków zawodowych, partii, stowarzyszeń i organizacji spowodowała, że oraz tego życia był barwniejszy, ale jednocześnie skomplikowany w swych przejawach. Szerokie kręgi społeczne absorbowały nowe problemy: walka o prawa publiczne i poprawienie warunków bytowych. Narastanie sprzeczności między państwami europejskimi potęgowały konflikty
o charakterze imperialnym, wywołane ekspansją tych państw na inne kontynenty. Jednocześnie rozpowszechniały się nowe ideologie, bazujące na dążeniach nacjonalistycznych, a nawet szowinistycznych. Silne były ruchy narodowe, na przykład Serbów, Chorwatów w monarchii austro-węgierskiej. Upowszechnianie się idei liberalnych
i demokratycznych w połowie XIX wieku przyspieszyło upadek absolutyzmu w Europie.
W swej pełnej formie rządy absolutne przetrwały do początku XX wieku w Rosji.
W większości krajów europejskich, mimo oporu konserwatystów, umocniły się zmodernizowane formy prawno ustrojowe. Porządek prawny starano się uformować na fundamentalnych zasadach ustrojowych, w imię których walczyła burżuazja we Francji podczas Wielkiej Rewolucji: poszanowania praw obywatelskich, suwerenności ludu, trójpodziału władzy oraz konstytucjonalizmu. Wyrazem dążeń tej nowej siły społecznej, która przejęła władzę, było ujęcie najważniejszych aspektów ustroju państwowego w ramy konstytucjonalne. Wprawdzie w dobie Wiosny Ludów, pojawiły się konstytucje oktrojowane, czyli nadane przez monarchów, na przykład w Prusach, Austrii, ale wraz ze wzrostem znaczenia władzy ustawodawczej parlamenty przejęły stanowienie praw konstytucyjnych. W XIX wieku występowały głównie dwie formy ustrojowe: monarchia konstytucyjna - i znacznie rzadziej - republika. W ciągu tego wieku szczególnie długą drogę przemian ustrojowych przeszła Francja. Państwo to w latach 1814 - 1830 powróciło do ustroju monarchii absolutnej
(restauracja Burbonów), w latach 1830 - 1848 funkcjonowało jako monarchia konstytucyjna
(monarchia lipcowa), następnie krótko była republiką prezydencką (1848 - 1852). Po zamachu Napoleona Bonapartego we Francji nastąpił okres cesarstwa plebiscytarnego
(1852 - 1870). W tym właśnie okresie cesarzem Francuzów mianował się Napoleon III. Jego rządy nie były udane z powody na przegrane wojny z Prusami (1871-1871). W nich właśnie Francja utraciła Alzację i Lotaryngię oraz zmuszona była zapłacić Niemcom ogromną kontrybucję. Po usunięciu z tronu Napoleona III nastąpił krótki okres rządów proletariatu trwającyy 72 dni (Komuna Paryska; rząd rozprawił się z komunardami zdobywając po ponad 60 dniowym oblężeniu Paryż), ostatecznie jednak ugruntowały się rządy republikańskie (III Republika trwała od 1870/1875 do 1940/1946 roku). Według uchwalonej w 1875 roku konstytucji Francja była republiką, w której władza ustawodawcza należała do Izby Deputowanych i Senatu. Gdy wybierano prezydenta, obie izby łączyły się w Zgromadzenie Narodowe. Prezydent był wybierany na siedem lat przez tajne głosowanie. Początkowo to on przewodniczył rządowi, później rolę tą przejął premier. Do prezydenta należało także mianowanie ministrów. Ustrój III Republiki stał się modelem dla rozwijających się na terenie Europy i poza nią demokracji parlamentarnych. Inną formę rządów stanowiła republika prezydencka, ukształtowana w Stanach Zjednoczonych. Prezydent był głową państwa
i zarazem szefem rządu. Do jego uprawnień należało powoływanie i odwoływanie ministrów. Rząd nie był zależny od Kongresu, czyli władzy ustawodawczej, lecz od prezydenta. Mimo rewolucyjnego jak na tamte czasy ustroju sytuacja polityczna w USA nie była stabilna. Stany podzieliły się na dwa okręgi – uprzemysłowioną Północ i rolnicze Południe. Rolnicy
z Południa chętnie kupowali do pracy na polach niewolników z Afryki. Takiej działalności sprzeciwiała się kategorycznie Północ na czele z prezydentem kraju – Abrahamem Lincolnem. Doprowadziło to do wybuchu wojny secesyjnej (nastąpiło oddzielenie się Południa od reszty kraju – secesja). Po trwających cztery lata walkach ostatecznie zwyciężyła Północ, zwana Unią. Przyczynił się do tego wcześniejszy rozwój przemysłu (liczne fabryki Unii były zdolne do wyprodukowania dostatecznej ilości broni, podczas gdy zacofane pod tym względem Południe musiało kupować broń za granicą). Na sile nabrał jednak proces wysiedlania z rodzimych terenów autochtonicznej ludności amerykańskiej. Indianie zostali wyparci z dogodnych terenów do utworzonych specjalnie dla nich rezerwatów. Miał także miejsce masowy napływ imigrantów ze wschodniej Europy. Pod koniec XIX wieku USA wyrosły na jedną z największych potęg gospodarczych i militarnych świata. Anglia natomiast, kolebka europejskiego parlamentaryzmu, była monarchią konstytucyjną od XVIII wieku, chociaż nie miała konstytucji spisanej w jednym dokumencie. Była także monarchią parlamentarną, ponieważ faktyczna władza należała do parlamentu - Izby Gmin. Z czasem nastąpiło ograniczenie uprawnień monarchy na rzecz gabinetu ministrów, który odpowiadał za prowadzenie bieżących spraw państwa. Ministrowie rekrutowali się spośród stronnictwa, które wygrało wybory. Wykształcił się zwyczaj, że gabinet ministrów podawał się do dymisji z chwilą utraty poparcia w parlamencie (tak zwane wotum nieufności). Przyjęcie zasady konstytucyjnej odpowiedzialności rządu przed parlamentem spowodowało konieczność kontrasygnowania przez właściwego ministra aktów prawnych, które wychodziły z kancelarii królewskiej. Wszystkie reformy zostały wprowadzone za panowania królowej Wiktorii. Ten okres to dla Wielkiej Brytanii czasy największej świetności – liczne kolonie i najsilniejsza na świecie flota budziły respekt przed sąsiadami z Europy. Jeszcze inna drogę przeobrażeń ustrojowych przeszła w XIX wieku Austria. Po kryzysie monarchii absolutnej (do 1848 roku) i po krótkim okresie monarchii konstytucyjnej
(patent marcowy z 1849 roku) Austria powróciła na 10 lat do absolutyzmu. Dopiero klęska pod Sadową (z Prusami, wykluczyła Austrię z udziału w procesie zjednoczenia Niemiec) załamała całkowicie absolutne rządy Habsburgów. Rok 1867 stał się przełomową datą w dziejach państwa habsburskiego. Doszło wówczas do ugody Austrii z Węgrami, zatwierdzonej przez cesarza, który w grudniu 1867 roku koronował się na króla węgierskiego. Uchwalona przez parlament (Radę Państwa) Konstytucja grudniowa z 1867 roku wprowadziła dualistyczną monarchię konstytucyjną Austro-Węgry. Konstytucja grudniowa obowiązywała w Austro-Węgrzech do 1918 roku. Władzę wykonawczą w państwie sprawował cesarz, mianujący ministrów. Za naruszenie prawa ministrowie byli pociągani do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Państwa. Dualizm państwa wyrażał się w posiadaniu przez Austrię i Węgry odrębnych rządów i odrębnych parlamentów oraz tak zwanych statutów krajowych. Wspólny natomiast był monarcha, wspólne: polityka zagraniczna, armia i budżet. Węgry i Austria pozostawały w unii personalnej do 1918 roku. Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu, zwanego Radą Państwa. Składała się ona z izby wyższej - Izby Panów ( członkowie dziedziczni lub dożywotnio mianowani przez cesarza ) i niższej - Izby Posłów, której członkowie pochodzili z wyborów. Od 1873 roku wybory do Izby Posłów były bezpośrednie. Japonia w XIX wieku postanowiła zrezygnować z rządów cesarza i szogunatu. Wcześniej kraj ten pozostawał w całkowitej izolacji od świata, a statkom z Europy nie można było wpływać do portów Japońskich. Jednak taka izolacja w połowie XIX wieku stała się niemal niemożliwa. W 1854 ekspedycja zbrojna Stanów zjednoczonych zmusiła Japonię do otwarcia swojego rynku na wpływy z zagranicy. W tej sytuacji cesarz Japonii uznał, iż należy przeprowadzić szereg reform, aby umożliwić Japonii zachowanie niezależności. W 1868 r. wprowadzono parlament rezygnując tym samym z systemu szogunatu. Reformy te określa się mianem „rewolucji Meiji”, dzięki której Japonia stała się mocarstwem dominującym w regionie Azji wschodniej. W tym czasie w Prusach urząd kanclerza piastował Otto von Bismarck. „Żelazny kanclerz” przywrócił krajowi dawną pozycję mocarstwa. Wygrane wojny z Austrią i Francją umocniły jego pozycję w państwie. W styczniu 1871 r. po kapitulacji Francji Prusy w Wersalu ogłosiły zjednoczenie Niemiec i powstanie II Rzeszy. Głową państwa został król pruski, jako cesarz Wilhelm I. Dzięki kontrybucji uzyskanej od Francji, likwidacji granic dzielących ziemie niemieckie oraz konsekwentnej polityce rządu Niemcy weszły w fazę szybkiego rozwoju. Dołączyły także do grona państw kolonialnych oraz domagały się nowego podziału posiadłości w Azji i Afryce. W wielu krajach europejskich parlamenty umocniły swe znaczenie. Wzrosła także rola prawa stanowionego przez parlamenty. Jednocześnie uległy rozszerzeniu uprawnienia władzy ustawodawczej. Prócz stanowienia prawa przez uchwalanie ustaw i podejmowanie uchwał, do parlamentu należało zatwierdzenie budżetu, uchwalanie podatków, oraz kontrola rządu. Przeważały parlamenty dwuizbowe, przy czym zasada reprezentacji dotyczyła głównie izby niższej, tworzonej w drodze wyborów. Izba wyższa – Senat we Francji, USA, Izba Lordów w Anglii, czy Izba Panów w Austrii – grupowały z reguły przedstawicieli arystokracji mianowanych przez monarchę. Natomiast w USA do Senatu wchodzili przedstawiciele poszczególnych stanów, po obu z każdego. W okresie dochodzenia do władzy burżuazja zabiegała o szersze prawa polityczne. Jednak, gdy rządy znalazły się w jej rękach, czynne i bierne prawo wyborcze obejmowało nadal niezbyt liczną grupę obywateli. Utrzymywany był bowiem cenzus majątkowy i cenzus wieku. W Anglii w latach osiemdziesiątych prawa wyborcze posiadali tylko właściciele nieruchomości. We Francji bierne prawo wyborcze przysługiwało osobom, które ukończyły – według konstytucji z 1875 roku – 40 lat. Rozbudowa instytucji demokratycznych wpływała na kształt sądownictwa. Sądy działały jako organy niezawisłe od woli władcy, rządu i innych organów władzy w państwie. W Niemczech, Austrii i Francji, a także w innych krajach ujednolicono prawo sądowe i sadzono na podstawie kodeksów karnych, cywilnych i handlowych. Rozprawy przed sądami były jawne, a oskarżony miał prawo do obrony. W ustawodawstwie niemieckim pojawiły się akty prawne wprowadzające system przymusowych ubezpieczeń społecznych, obciążających pracodawców. Zapewniało to robotnikom minimum egzystencji na wypadek niezdolności do pracy. Pod naciskiem masowych ruchów społecznych władze państwowe podejmowały decyzje o rozszerzeniu praw wyborczych. Największe zmiany w tym zakresie dokonały się w Anglii, u schyłku doby wiktoriańskiej. Reformy polegały na obniżeniu cenzusu majątkowego i poszerzeniu kręgu osób posiadających czynne prawo wyborcze. Ustalono także jednomandatowe okręgi wyborcze, co spowodowało, że około 40 % Anglików uzyskało prawa wyborcze. W czasie panowania królowej Wiktorii (1838 - 1901), które było najdłuższym panowaniem w dziejach Anglii, nastąpił ogromny rozwój przemysłu oraz wzrost zamożności społeczeństwa. W epoce wiktoriańskiej dokonano reformy sądownictwa, przeprowadzono reformy parlamentarne oraz kolejno w latach 1867, 1872, 1884/1885 zreformowano prawo wyborcze. Uznano także, że prawa wyborcze są prawem podmiotowym obywateli. U schyłku stulecia w krajach europejskich zaczęto wprowadzać czteroprzymiotnikowe ordynacje wyborcze. Obejmowały one zasady: równości, powszechności, tajności i bezpośredniości. Ordynacje te nie występowały powszechnie: na przykład w Anglii w 1918 roku występował system wyborów trzyprzymiotnikowych: powszechnych, tajnych, bezpośrednich. Mimo rozszerzenia praw wyborczych uboższe kręgi społeczeństwa, a także kobiety, nadal nie miały swojej reprezentacji w parlamencie. Najostrzej kobiety wystąpiły w obronie swych praw w Wielkiej Brytanii i USA. Były to tak zwane sufrażystki, czyli bojowniczki o prawa wyborcze i równouprawnienie kobiet. Gdy zawiodły konstytucyjne sposoby walki, sufrażystki posunęły się w obronie swych praw nawet do gwałtownych wystąpień w miejscach publicznych. Pełne prawa wyborcze kobiety uzyskały na przykład w USA dopiero w 1920 roku, w Anglii w 1928 roku.

Ruchy społeczne, narodowe i polityczne

antysemityzm – postawa wrogości i niechęci wobec Żydów i osób pochodzenia żydowskiego, prowadząca często do dyskryminacji, agresji słownej lub fizycznej w stosunku do ludności żydowskiej.
syjonizm – ideologia narodowego odrodzenia żydowskiego, która była reakcją na wzrost antysemityzmu oraz świadectwem istnienia nowoczesnej świadomości narodowej Żydów; twórcy syjonizmu głosili, że Żydzi, mimo rozproszenia, stanowią taką samą wspólnotę jak inne narody zamieszkujące zwarte terytoria, a ich celem powinna być budowa własnego państwa na ziemiach starożytnej Palestyny; w 1897 została utworzona Światowa Organizacja Syjonistyczna, która popierała żydowskie osadnictwo w Palestynie, przygotowywała osadników do emigracji oraz działała na międzynarodowym forum na rzecz utworzenia państwa żydowskiego.
ruchy narodowe – organizacje obywateli państw dążące do zjednoczenia swojego państwa lub do odzyskania niepodległości; powstały po Wiośnie Ludów.
feminizm – ruch kobiecy dążący do zrównania pozycji kobiet w społeczeństwie z pozycją mężczyzn.
ruch sufrażystek – ruch kobiet walczących o równouprawnienie i uzyskanie praw wyborczych; ruch powstał w 1848 w USA ogłaszając deklarację praw kobiety, uaktywnił się podczas wojny secesyjnej 1861-1865; prawa wyborcze kobiety uzyskały po raz pierwszy na terytorium Wyoming w 1869, a walka o nie trwała aż do przyjęcia przez Kongres 19. poprawki do konstytucji (1920); w Wielkiej Brytanii ruch sufrażystek rozwijał się wolniej niż w USA i nie przyniósł zamierzonych sukcesów, J.S. Mill wniósł do Izby Gmin w 1866 petycję domagającą się praw dla kobiet, odrzuconą przez parlament. E. Pankhurst założyła 1903 Społeczno-Polityczną Unię Kobiet, działającą za pomocą środków pozaprawnych, co prowadziło do represji ze strony władz. Kobiety w Wielkiej Brytanii uzyskały ograniczone prawa wyborcze w 1918, a pełne dopiero w 1928.
socjalizm – nurt polityczny deklarujący, że jego podstawowym zadaniem jest walka o prawa robotników i innych pracowników najemnych, a ostatecznym celem budowa społeczeństwa socjalistycznego; początkowo socjaliści zakładali, że warunki bytu robotników może zmienić jedynie rewolucja; jednak po klęsce Komuny Paryskiej złamały się nadzieje na łatwe zwycięstwo rewolucji proletariackiej; w związku z tym w ruchu socjalistycznym zaczęły się rozwijać nurty umiarkowane, które dążyły do realizacji programu socjalistycznego w istniejących ramach ustrojowych i odrzuciły rewolucyjne metody działania; ich przedstawiciele głosili, że kapitalizm może rozwijać się w stronę socjalizmu w wyniku stopniowych reform, a zadaniem ruchu robotniczego jest zabieganie o te zmiany na forum parlamentu w ramach legalnych partii politycznych.
terroryzm – świadome stosowanie przemocy dla osiągnięcia założonych celów politycznych.
nacjonalizm – podstawy i ideologie opierające się na założeniu, że najważniejszą wspólnotą, do której należy człowiek, jest naród; nacjonaliści twierdzili, że ludzie jednej narodowości powinni podporządkować wszelkie interesy indywidualne
i grupowe dobru nadrzędnemu – interesowi własnego narodu; uważali, że konieczna jest stała mobilizacja własnej wspólnoty narodowej do obrony przed obcymi oraz walka o zapewnienie własnemu narodowi jak najlepszych warunków rozwoju; głosili też, że narody, tak jak gatunki w przyrodzie, toczą ze sobą walkę o przetrwanie.
anarchizm – ruch polityczno-społeczny głoszący, że istotą zła toczącego życie społeczne jest samo państwo, a nie jakiś konkretny ustrój; należy więc zniszczyć struktury państwowe, które cechuje przemoc i niesprawiedliwość, by na ich gruzach budować nowe, sprawiedliwe więzi między ludźmi; w swych działaniach anarchiści chętnie sięgali po terroryzm, uważając, że jest to najlepszy środek podważający siłę państwa; ich ofiarą padali m.in. król Włoch, prezydent Francji i cesarzowa Austrii;