Tatry
Tatry zajmują powierzchnię ok. 795 km, z czego część polska obejmuje obszar 175 km ( mniej niż jedna czwarta całej powierzchni Tatr). Główna grań przebiega łamaną linią od Przełęczy Ździarskiej ( 1077 m.n.p.m) do Przełęczy Huciańskiej ( 904 m.n.p.m). Jej długość po rozwinięciu wynosi 75 km. Najwyższy szczyt – Gierlach ( 2655 m.n.p.m) leży poza granią główną, w jednym z jej południowych odgałęzień. Najwyższym szczytem Tatr Polskich są Rysy ( wierzchołek północno zachodni, 2499 m.n.p.m), zaś całkowicie leżącym w granicach naszego kraju – Kozi Wierch ( 2291 m.n.p.m). Całe pasmo otoczone jest szeregiem obniżeń ( od północy Orawsko – Podhalańskim) i kotlin ( od płd. – wsch. I wsch. Kotliną Spiską oraz od płd. – zach. I zach. Kotliną Liptowską). Ze względu na różnice w budowie geologicznej, a także odmienne ukształtowanie i formy rzeźby, Tatry dzieli się na trzy odrębna części. Są to: Tatry Bielskie, Wysokie oraz Zachodnie.
Tatry Bielskie zajmują obszar zaledwie 64 km, między Ździarską Przełęczą a Przełęczą pod Kopą ( 1749 m.n.p.m). Najwyższym szczytem jest Hawrań ( 2152 m.n.p.m). Są zbudowane wyłącznie ze skał osadowych: wapieni, margli i dolomitów. Tutaj znajduje się jeden z najpiękniejszych systemów jaskiniowych – Jaskinie Bielskie.
Tatry Wysokie to najwyższa część całego pasma ( 335 km, Gierlach 2655 m.n.p.m), między Przełęczą pod Kopą a Przełęczą Liliowe ( 1952 m.n.p.m). Charakterystyczna jest dla nich rzeźba typu alpejskiego – ze strzelistymi szczytami i potężnymi ścianami. Dominują skały magmowe głębinowe ( głównie granodioryty) i metamorficzne. Zostały najbardziej przeobrażone przez lodowce.
Tatry Zachodnie są pod względem obszaru najbardziej rozległe – 396 km, ale niższe ( Bystra 2248 m.n.p.m). Rozciągają się na odcinku od Przełęczy Liliowe do Huciańskiej Przełęczy. Zbudowane są ze skał zarówno osadowych, jak i magmowych głębinowych oraz metamorficznych ( gnejsy). Gros jaskiń znajduje się właśnie w Tatrach Zachodnich.
BUDOWA GEOLOGICZNA
Tatry są górami stosunkowo młodymi, wypiętrzonymi ostatecznie podczas orogenezy alpejskiej ( trzeciorzęd). Jednakże wiek skał w obrębie tzw. wyspy krystalicznej goryczkowej oszacowano na 400 do 415 mln lat. Budowa geologiczna Tatr jest według obowiązującej teorii wynikiem złuskowania przesuniętych z południa na północ warstw skalnych. Swój dzisiejszy wygląd zawdzięczają w znacznej mierze epoce lodowej. Okres kilkukrotnych ( trzech, być może czterech) zlodowaceń, jaki dotknął tereny dzisiejszych Tatr, zapoczątkowany został ok. 1,8 mln lat temu. Każde kolejne zlodowacenie pogłębiało coraz bardziej doliny i kary (. cyrki) wyżłobione przez poprzednie lodowce, nadając im kształt litery ‘‘ U ‘’. Największym lodowcem tatrzańskim był lodowiec Doliny Białki, długości ok. 16 km. Po ostatecznym zaniku lodowców ok. 10 000 lat temu zaczęły powstawać jeziora, zaś spływająca woda formowała teren. Na Podhalu i u stóp Tatr zbiorowisko roślinne stanowiła wówczas tundra, zupełnie zbliżona w typie do współczesnej – arktycznej. Ludwik Zejszner jako pierwszy odkrył ślady dawnego zlodowacenia Tatr w Dolinie Suchej Wody Gąsienicowej i opisał w 1849 r. Do niedawna geomorfologowie uważali, że na obecną rzeźbę Tatr zasadniczy i niemal wyłączny wpływ miała działalność lodowców. Natomiast najnowsze badania wskazują, że zwłaszcza w Tatrach Zachodnich ich rzeźba w dużej mierze pochodzi jeszcze z trzeciorzędu, głównie z okresu poliocentu, a lodowce, mniejsze i krótsze niż w Tatrach Wysokich, odegrały mniejszą rolę w kształtowaniu rzeźby terenu.
KLIMAT
Klimat tatrzański zalicza się do grupy klimatów wysokogórskich strefy umiarkowanej. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec ( średnia dla Kasprowego Wierchu 7,5 C), zaś najchłodniejszym luty ( -8,6 C). Temperatura spada wraz z wysokością. Gradient temperaturowy wynosi średnio 0,6 C na 100m. wysokości. W zimie można zaobserwować inwersję temperatury ( w dolinach chłodniej niż na grzbietach). Charakterystyczne są także ataki zimy w środku lata, które niestety są często przyczyną poważnych wypadków. Średnia roczna suma opadów wynosi 1200 do 1700 mm ( najwięcej w rejonie Zbójnickiej chaty – Dolina Staroleśna), z czego prawie połowa to opady śniegu. Maksimum opadów przypada na czerwiec, zaś minimum w partiach szczytowych na jesień ( wrzesień – październik). Średnia liczba dni z pokrywą śnieżną waha się od 115 w Zakopanem do ponad 230 na szczytach. Ciśnienie atmosferyczne na poziomie Łomnicy ( 2632 m.n.p.m) wynosi 72% ciśnienia na poziomie morza. Znamienne dla klimatu Tatr są silne i długotrwałe wiatry m.in. halny wiejący z południa. Wyrządza on nie tylko szkody w lasach, ale także ma niekorzystny wpływ na ludzi np. chorych na serce.
HYDROGRAFIA
Dla turysty przebywającego w Tatrach uderzająca jest duża liczba jezior, zwanych tu stawami oraz mnogość potoków. Obliczono, iż w Tatrach jest ponad 200 jezior ( po polskiej stronie ok. 40), z czego ok. 95 stawów o powierzchni ponad 0,5 ha. Wszystkie są pochodzenia lodowcowego ( wyjątek stanowi krasowy Cichy Stawek pod Szeroką Jaworzyńską) a większość leży w piętrze hal i turni. Największymi są Morskie Oko ( 34,54 ha) i Wielki Staw Polski ( 34,14 ha). Od lat toczy się spór o to, który z nich jest największy ( np. pomiaru powierzchni Morskiego Oka dokonano podczas wysokiego poziomu wody). Do najgłębszych zalicza się Wielki Staw Polski ( 79,3 m.) i Czarny Staw pod Rysami ( 76,4 m.). Na Słowacji największym i najgłębszym jest Wielki Hińczowy Staw ( 22,08 ha, 53,7 m.). Natomiast Lodowy Staw ( 2157 m.) obok okresowego Baraniego Stawku ( 2207 m.) stanowią najwyżej położone jeziora tatrzańskie ( w Polsce jest to Zadni Mnichowy Stawek ok. 2070 m.). W Tatrach znajduje się kilkadziesiąt większych potoków, ale dominującym ( obszar zlewni oraz przepływ) jest pograniczna Białka. Spośród wodospadów najpotężniejszym jest Siklawa w Dolinie Pięciu Stawów Polskich ( 70 m. wysokości).
JASKINIE
W Tatrach znanych jest ok. 500 jaskiń, z czego ponad 250 znajduje się w Dolinie Kościeliskiej. Za najdłuższe jaskinie uważa się: system Wysoka – Za Siedmioma
Progami ( 10 050 m.) oraz Miętusią ( 9 615 m.). Najgłębszą jaskinią Tatr, a jednocześnie Polski jest Jaskinia Wielka Śnieżna ( 776 m.), którą tworzy system: Śnieżna, Nad Kotlinami i Jasny Aven. Do zwiedzania udostępniono 7 jaskiń: Raptawicką, Mylną, Obłazkową, Smoczą Jamę i Mroźną ( rejon Doliny Kościeliskiej) oraz Jaskinię Dziura i Bielską ( ta ostatnia na Słowacji). Większość jaskiń powstała w skałach osadowych, a zaledwie kilka występuje w skałach granitowych ( m.in. w Niżnych Rysach i Gąsienicowej Turni). Istnieje kilka jaskiń z wypełnieniem lodowym np. Lodowa Litworowa, Lodowa w Ciemniaku, Lodowa Mułowa.
FLORA I FAUNA
Wyjątkowo bogaty jest świat roślinny Tatr. Szacuje się, że ogólna liczba gatunków roślin naczyniowych wynosi 1300 – 1800. Cztery z nich to endemity, których występowanie ogranicza się tylko do terenu Tatr ( wierzucha tatrzańska, przymiotnio węgierskie, kostrzewa bezostna i pszonak Wahlenberga). Charakterystyczną cechą jest piętrowy układ roślinności w Tatrach. Piętro dolnoreglowe z lasem mieszanym ( świerk, jodła, buk, jawor) sięga do 1250 m. Powyżej zaczyna dominować ( do 1550 m.) las świerkowy tworząc regiel górny. Na wysokości 1500 – 1550 m. przebiega tzw. górna granica lasu ( karlejący świerk, ale także limba, brzoza karpacka, wierzba śląska). Następnie występuje piętro kosodrzewiny ( 1550 – 1800 m.). W miarę wysokości kosówka przestaje tworzyć zwarte zbiorowiska, rozpada się na płaty, kępki. Od 1800 do 2300 m. obserwujemy piętro hal, czyli łąk górskich z trawami i ziołami, m.in. sasanką alpejską, jałowcem skalnym. Powyżej 2300 m. rozciąga się piętro turni z roślinami typowo alpejskimi ( ok. 100 – 130 gatunków roślin kwiatowych), ponadto mchy i porosty. Równie bogaty jest świat zwierzęcy. W piętrze lasów żyją m.in. jelenie, sarny, dziki, lisy, wilki, rysie i żbiki oraz najpotężniejszy tutejszy drapieżnik - niedźwiedź. Najbardziej interesujące są zwierzęta, które można spotkać powyżej granicy lasu. Symbolem Tatr jest kozica, zamieszkująca hale i turnie ( nawet najwyższe szczyty wraz z gronostajem i polnikiem tatrzańskim). Kozice łączą się w kierdle, niekiedy liczące kilkanaście sztuk ( najliczniejsze w Polsce po 30 – 40, na Słowacji po 70 i więcej). Świstak to gryzoń żyjący w koloniach w piętrze hal ( 1700 – 200 m.(. Od października do kwietnia zapada w sen, przeczekując zimę. Świstaki mieszkają w norach, tworzących system wielu rozgałęzień z kilkoma wyjściami. Częściej można je usłyszeć, kiedy przeciągłym świstem ostrzegają swoich pobratymców o niebezpieczeństwie, niż zobaczyć. Do endemitów należą: darniówka tatrzańska i polnik tatrzański. W tatrach występują alpejskie gatunki ptaków: drozd obrożny, płochacz halny, świergotek górski i pomurnik. Bardzo rzadko widuje się już orła przedniego – pozostało ich zaledwie kilka par) ostatnio jedna para gniazduje w polskiej części Tatr).
OCHRONA PRZYRODY
W początku XIX w. Rozwinęło się w Tatrach na szeroką skalę hutnictwo, zwiększano wypas owiec i wyręb lasów. Ówczesne polowania i wzmożone kłusownictwo mogły zagrozić populacji świstaków i kozic. Stało się konieczne podjęcie kroków w celu ochrony przyrody i krajobrazu Tatr. Pierwszym osiągnięciem było przyjęcie w 1868 r. ‘’ zakazu (...) wytępiania ‘’ kozic oraz świstaków. W 1887 r. Powstało Towarzystwo Ochrony Tatr Polskich. W 1889 r. Hr. Władysław Zamoyski wykupił dobra zakopiańskie, a następnie w 1924 r. przekazał Fundacji Kórnickiej. Pierwszy konkretny projekt utworzenia parku narodowego ogłosił prof. Stanisław Sokołowski w 1923 r. W okresie międzywojennym skarb państwa zakupił tereny m.in. Fundacji Kórnickiej. W 1939 r. wydano rozporządzenie o utworzeniu ‘’Parku Przyrody w Tatrach’’. W 1947 r. ustanowiono jednolitą administrację Lasów Państwowych – Park Tatrzański, zaś w 1955 r. utworzono Tatrzański Park Narodowy. W latach 1960 – 78 tereny będące własnością indywidualną zostały stopniowo wykupione, wymienione lub wywłaszczone. Aktualnie TPN obejmuje 21 116 ha ( całe Tatry Polskie i część jego przedpola), z czego 2200 ha w Dolinie Chochołowskiej jest własnością Witowskiej Wspólnoty Leśnej. Po słowackiej stronie większość szlaków turystycznych powyżej schronisk jest zamknięta od 31 października do 1 czerwca, ( czyli poza sezonem letnim). Natomiast dyrekcja Tatrzańskiego Parku Narodowego rozważa wprowadzenie limitów wejść na jego teren.