Tatry

TATRY
Tatry - najwyższa grupa górska w Karpatach, na pograniczu Polski i Słowacji; długość 52 km, szerokość do 17 km; najwyższy szczyt Gerlach (2655 m); młode góry fałdowe; zbudowane z trzonu krystalicznego oraz serii osadowej (płaszczowina wierchowa i reglowa - wapienie, dolomity, piaskowce, łupki, margle); Tatry dzielą się na Tatry Zachodnie (Bystra, 2248 m) i Tatry Wysokie (umowną granicę stanowią doliny - Cicha na Słowacji, Suchej Wody w Polsce) oraz Tatry Bielskie (Hawrań, 2152 m), położone w całości na Słowacji; najwyższe szczyty Tatr Wysokich - Gierlach, Łomnica, Rysy; rzezba Tatr ma cechy alpejskie, nadane przez zlodowacenie plejstoceńskie: głęboko wcięte doliny, urwiste ściany, turnie, granie; w Tatrach Zachodnich liczne formy krasowe (jaskinie, wywierzyska); główne doliny: Dolina Suchej Wody, Białki (Tatry Wysokie), Kościeliska, Chochołowska (Tatry Zachodnie); liczne jeziora (ok. 120, po stronie polskiej 43) zwane stawami, największe - Morskie Oko, Wielki Staw; wodospady; klimat górski, wiatry halne; występują piętra roślinne: do 1250 m regiel dolny (obecnie gł. pola uprawne, łąki, miejscami lasy bukowe i bukowo-jodłowe oraz lasy świerkowe), do 1550 m - regiel górny (lasy świerkowe, w górnych partiach limba i modrzew europejski), do 1800 m - kosodrzewina, a ponad nią piętro hal (do 2300 m) wyżej - turni; wśród zwierząt osobliwością są kozica i świstak, żyją tu też niedźwiedzie brunatne, rysie, borsuki i inne; 2 parki narodowe (po stronie polskiej i słowackiej); region turystyczny; liczne szlaki, schroniska; tereny narciarskie (wyciągi, skocznie); stacje naukowe, obserwatoria; kolejki linowe na Kasprowy Wierch i Łomnicę; główne ośrodki turystyczne: Zakopane (w Polsce), Stary Smokowiec, Szczyrbskie Jezioro, Tatrzańska Łomnica (na Słowacji). Tatry dzielą się na Zachodnie i Wschodnie. W Tatrach Zachodnich wyróżnia się sześć geomorfologicznych grup: Osobita, Siwy Wierch, Rohacze, Liptowskie Hale, Czerwone Wierchy i Liptowskie Kopy. Zaś Tatry Wschodnie składają się z dwóch części: Tatr Wysokich i Tatr Bielskich. Najwyższą i najsłynniejszą częścią tego łańcucha górskiego są Tatry Wysokie z najwyższym szczytem – Gerlachem, który wznosi się na wysokość 2655 m n.p.m. Są to jedyne na Słowacji góry o charakterze alpejskim. Rozciągają się na stosunkowo niewielkim obszarze, ze swoją granią długości zaledwie 26 km i z 32 dolinami należą do najmniejszych wysokich gór świata. Swe ostre, graniaste, rzeźbione w skałach kształty zawdzięczają Tatry Wysokie lodowcom, przez które zostały uformowane przed wieloma tysiącami lat.
Spełniwszy swoje zadanie, lodowce całkowicie zniknęły i nie tworzą już naturalnej przeszkody, jaką spotkać można w dolinach Alp czy Kaukazu. W ten sposób Wysokie Tatry stały się łatwo dostępne, a człowiek uprzystępnił je jeszcze bardziej. Obecnie w dolinach wybudowane są wygodne ścieżki, przez liczne przełęcze wiodą wysokogórskie przejścia, a na dziesięć tatrzańskich szczytów prowadzą znakowane szlaki turystyczne.


Wody - Tatry bez potoków i jezior byłyby ciche i smutne. To zbiorniki wodne nadają tym górom urok. Największe stawy (jeziora) Tatr to Wielki Staw w Dolinie Pięciu Stawów (34,5 ha powierzchni) i Morskie Oko (34, 6 ha powierzchni). Po stronie słowackiej największymi jeziorami są: Wielki Staw Hińczowy w Dol. Mięguszowieckiej ( 18 ha powierzchni) oraz Ciemnosmreczyński Staw Niżni (13 ha powierzchni). Najgłębszymi jeziorami są natomiast Wielki Staw Polski (79m) i Czarny Staw pod Rysami (76m). Ogólnie w Tatrach Wysokich istnieje 106 mniejszych i większych stawów (także okresowych). Na samej tylko Hali Gąsienicowej jest ich ok. 20. Krajobraz Tatr Wysokich słynie z widowiskowych wodospadów: największym z nich jest Wielka Siklawa (ok. 70 m wys.) opadająca z dol. Pięciu Stawów Polskich do Dol. Roztoki oraz znane, trójprogowe Wodogrzmoty Mickiewicza. Oba wodospady tworzy potok Roztoka. U naszych sąsiadów popularne są: Kacza Siklawa (Dol. Białej Wody) oraz wodospad Skok. Potoki górskie są zwykle pełne życia, o dużym przepływie wody. Woda z większości zbiorników na terenie TPN jest krystalicznie czysta i nadaje się do bezpośredniego spożycia, co jest niebywale ważne dla spragnionych turystów, gdyż ciężko przewidzieć kiedy zabraknie tej życiodajnej cieczy. Do najbardziej znanych potoków w Tatrach należy: Biała Woda i Rybi Potok tworzące Białkę, potoki Kościeliski i Chochołowski tworzące Czarny Dunajec, Roztoka, Gąsienicowy Potok, Hińczowy Potok wpadający do Popradu, Hliński Potok, Biały Potok i Koprowa Woda. Jak ważny element górskiego otoczenia stanowią przekonujemy się wędrując choćby niebieskim szlakiem na Małołączniak, całej trasy nie przecina żaden potok, a my czujemy tylko głuchą ciszę. W Tatrach Zachodnich istnieją natomiast bardzo obfite zródła, zwykle bardzo zimne (np.Lodowe Zródło). W Dolinie Olczyskiej znajduje się natomiast bardzo obfite wywierzysko, odwadniające teren dość odległej przecież Dol. Pańszczycy. W podtatrzańskich miejscowościach znajdują się też zródła cieplicowe m. in. na Jaszczurówce w Zakopanem i w Oravicach na Orawie. Tatrzańskie potoki zaopatrzają Zakopane i inne okoliczne miejscowości w doskonałą jakościowo wodę, przy wylotach szlaków często można napotkać jej ujęcia np. Dol. Jaworzynki. Jednak bardzo mnie martwi fakt, iż zbiorniki wodne Tatr są coraz bardziej zanieczyszczane przez tłumy wczasowiczów. Dobrym przykładem jest tu Morskie Oko, gdzie corocznie wydobywa się tony monet, papierków, butelek, ubrań i innych odpadów. Należy więc pamiętać, że każdy, nawet najmniejszy wyrzucony przez śmieć może w pewnym stopniu przyczynić się do skażenia tych wspaniałych wód.

Budowa geologiczna -Tatry są najwyższym wypiętrzeniem Karpat, które powstały w erze kenozoicznej, w wyniku fałdowania alpejskiego. Dlatego też są one górami młodymi i jedynymi o charakterze wysokogórskim od Uralu po same Alpy. Lwia część Tatr znajduje się po słowackiej stronie, a one same dzielą się na Wysokie (Gerlach 2655 m n.p.m.), Zachodnie (Bystra 2248 m n. p. m.) i Bielskie (Hawrań 2152 m n. p. m.). Te pierwsze zbudowane są głównie z granitoidów, natomiast pozostałe z wapieni i piaskowców. Najwyższym szczytem Tatr Zachodnich w całości zbudowanym z wapieni jest Wołowiec. W Polsce umowna granica między Tatrami Wysokimi i Zachodnimi przebiega przez przełęcz Liliowe (1952). W Tatrach można też wyszczególnić pod względem budowy geologicznej i flory grupę Kop Liptowskich i masyw Siwego Wierchu (1812).

Najwyższe szczyty polskich Tatr:

Nazwa Szczytu Wysokość w m. n.p.m.Rysy2499Mięguszowiecki Szczyt2438Rysy Niżnie2430 Czarny Mięguszowiecki Szczyt2404Pośredni Mięgusz. Szczyt2393Cubryna2376Wołowa Turnia2373Hińczowa Turnia2372Żabia Turnia Mięguszowiecka2335

Zwierzęta

Rozmieszczenie gatunków zwierząt na obszarze Tatr warunkowane jest względami geograficznymi, klimatycznymi, występowaniem roślinności i działalnością człowieka. Żyją tu gatunki typowe także dla innych obszarów górskich Europy. W Tatrach występuje 8 gatunków płazów, 3 gatunki gadów, 115 gatunków ptaków i 42 gatunki ssaków.
Do endemicznie tatrzańskich gatunków należy kozica , nornik śnieżny i ryjówka górska. Typowe ptaki górskich lasów to między innymi: dzięcioł trójpalczasty, orzechówka , sowa włochata i drozd obrożny . Z gryzoni spotkać można smużkę.
Tatrzańskie lasy zamieszkują typowe gatunki karpackiej fauny, takie jak jeleń, sarna , dzik i wielkie drapieżniki – niedźwiedź, wilk, ryś. Zwierzęta te spotyka się głównie latem wysoko nad górną granicą lasu aż do piętra subalpejskiego i alpejskiego.
Z leśnych kuraków spotkamy tutaj głuszca , cietrzewia i jarząbka. Z ptaków drapieżnych pojawiają się orzeł przedni ,myszołów jastrząb, sokół pustułka .Sowy reprezentują między innnymi puchacz i sóweczka - największa i najmniejsza z sów występujących na Słowacji i w Polsce. Z licznych gatunków ptaków śpiewających występują: zięba, gil, , sójka , wiele gatunków sikor i inne.
Z ptaków na najwyższych obszarach można zaobserwować płochacza halnego, świergotka drzewnego i rzadkiego pomurnika . Przestrzeń powietrza nad graniami Tatr najczęściej biorą w posiadanie orzeł przedni i kruk ..Kruk obecnie należy do często spotykanych gatunków, podczas gdy na obszarze tatr żyje zaledwie kilka par orłów.
W pobliżu górskich strumieni żyją: pluszcz, pliszka górska i siwa ,bocian czarny , bocian biały i rzadko spotykana wydra. Szczególnie na Szczyrbskim Jeziorze i Popradzkim Stawie w ostatnich latach licznie występuje kaczka krzyżówka..
Najwyższe obszary, głównie subalpejskie i alpejskie piętro roślinności, zamieszkują charakterystyczne dla Tatr kozica i świstak . Ich liczebność w ostatnim okresie ciągle spada. W tatrach znajduje się około 300 sztuk kozic i najwyżej 900 sztuk świstaków. Jest to stan krytyczny, wymagający zwiększonej ostrożności i ochrony.
Kozica , symbol Tatrzańskiego Parku Narodowego, zamieszkuje Tatry Zachodnie, Wysokie i Bielskie. Dorosłe osobniki tej górskiej antylopy mają 75-85 cm długości, 70-90 cm wzrostu, osiągają wagę 24-36 kg. Samice są nieco mniejsze. Dymorfizm płciowy nie jest wyraźny, obie płcie mają haczykowato zagięte rogi. Długa sierść przydaje zwierzętom mocnego wyglądu. Obszarem ich pochodzenia są Alpy, Pireneje, Apeniny i Kaukaz, a na Słowacji - Tatry Wysokie. Żyją na wysokości 150 - 4750 m n.p.m., w Europie tylko na wysoko położonych obszarach. Najaktywniejsze są o poranku i wieczorem. Okres rui przypada na listopad i grudzień. Pojedyncze młode rodzą się w maju i czerwcu. Dorosłe samce wiodą samotny żywot, podczas gdy samice i młode gromadzą się w małe stada. Czasem polują na nie rysie lub wilki.
Dla rytmu dziennego pożywiania się i odchowu młodych poważnym zakłóceniem jest pasienie trzody i niekontrolowany ruch turystyczny. Kozica jest chronionym, wymierającym gatunkiem, który można ocalić tylko poprzez kontrolowanie ruchu turystycznego i ochronę środowiska, w którym zwierzęta te żyją.
Pomimo całorocznej ochrony, ilość kozic w tatrach nigdy nie osiąga pięciuset sztuk, lecz wciąż spada.
Na terytorium tatr grasują nieliczne stada wilków.
Wilk jest głównym drapieżnikiem atakującym duże zwierzęta kopytne, takie jak jeleń. Zamieszkują w Tatrach cały rok i tu też przychodzą na świat młode.
Ryś jest największym kotem żyjącym w tatrach, aktywnym drapieżnikiem atakującym zarówno jelenie, jak i kozice.
Jeleń szlachetny jest najliczniejszym z dużych kopytnych żyjących w tatrach. Dzik (Sus scrofa) jest zwierzęciem często spotykanym zarówno w Tatrach, jak i w całych Karpatach.
Myszołów jest stałym mieszkańcem subalpejskiego piętra gór. Jest najliczniejszym spośród ptaków drapieżnych Słowacji. Często dzieli swój obszar życiowy z orlikiem.
Żmija zygzakowata jest jadowitym, najczęściej występującym w tatrach wężem.


Flora - w Tatrach można spotkać naprawdę wiele ciekawych i godnych uwagi roślin. Wiele z nich to endemity - można je spotkać tylko w Tatrach. Z drzew można wyróżnić przede wszystkim znaną, piękną i niestety rzadką limbę (piękny okaz nad Morskim Okiem), z krzewów szeroko rozpowszechniona jest kosodrzewina, występująca aż do wysokości 1800 m n.p.m. oraz wilcze łyko. Do popularnych roślin zielnych Tatr należą: krokus oraz szarotka (nie rosną w Tatrach Wysokich), a także lepnica bezłodygowa, dębik ośmiopłatkowy, goryczka Kluzjusa, dziewięćsił bezłodygowy, omieg kozłowiec, sasanka alpejska, zawilec narcyzowy, tłustosz alpejski, wawrzynek wilczełyko i urdzik karpacki. Cała flora Tatr znajduje się pod ścisłą ochroną, gdyż większość wymienionych wyżej roślin jest rzadka i występuje tylko w Tatrach na obszarze Polski

Roślinność

Flora Tatr Wysokich jest typowa dla gór i regionów alpejskich. Gatunki rzadkie, podobnie jak i te, które przystosowały się do lokalnych warunków, występują razem z częściej spotykanymi roślinami.
W Tatrach żyje około 900 gatunków alg, 1000 gatunków porostów i 1300 gatunków roślin, z których około czterdzieści nie występuje nigdzie indziej (endemity). Wiele z nich znajduje się na liście gatunków zagrożonych. Niektóre z roślin górskich są reliktami z okresu zlodowacenia.
O charakterze flory tatrzańskiej decydują specyficzne warunki geologiczne, klimat i wysokość. Okres wegetacyjny, mimo iż jest krótki, wygląda bardzo efektownie. Wraz ze wzrostem wysokości spada temperatura i skraca się okres wegetacyjny. Obszar Tatr Wysokich został podzielony według wysokości na kilka stref roślinności:
Piętro podgórskie sięga do wysokości 900 m nad poziomem morza i stanowi ochronną otulinę Parku Narodowego.
Piętro górskie tworzą lasy iglaste na wysokości 900-1550 m.
Piętro subalpejskie lub strefa drzew karłowatych zaczyna się ponad górną granicą lasów na wysokości 1550 m n.p.m. i rozciąga się do 1850 m. Porasta ją kosodrzewina, która pomaga zatrzymać znaczną ilość wody w glebie, co zapobiega powodziom.
Piętro alpejskie to obszar alpejskich łąk i niskich krzewów, w przybliżeniu na wysokości 1850-2300 m n.p.m.
Piętro subniwalne (strefa tundry, strefa alpejska bezdrzewna) rozciąga się do najwyższych poziomów poniżej linii śniegu, na wysokości 2300-2655 m nad poziomem morza. Roślinność składa się głównie z porostów i ponad 130 roślin naczyniowych. 40 z nich rośnie także na wysokości powyżej 2600 m.

Bogactwo szaty roślinnej korzystnie wyróżnia Tatry spośród wszystkich pasm karpackich. Ogólna ilość gatunków roślin naczyniowych rosnących w TPN wynosi około 1300, z czego przeszło 250 to gatunki górskie i wysokogórskie.

Uderzającym rysem krajobrazu Tatr są wyraźnie zaznaczające się piętra roślinności (piętra klimatyczno-roślinne) - efekt zmian klimatycznych wzdłuż gradientu wysokościowego. Od podnóży po najwyższe szczyty obserwujemy kolejno:
1. regiel dolny (do 1250 m npm), piętro lasów mieszanych z klimatem umiarkowanie chłodnym;
2. regiel górny (1200-1550 m npm) piętro borów świerkowych zwieńczone górną granicą lasu z klimatem chłodnym;
3. piętro kosodrzewiny (1550-1800 m npm), o klimacie bardzo chłodnym;
4. piętro alpejskie (halne) (1800-2250 m npm) z klimatem umiarkowanie zimnym i dominacją niskich muraw wysokogórskich;
5. piętro subniwalne (turniowe) o klimacie zimnym występujące tylko w Tatrach Wysokich powyżej 2250 m npm - stref dominacji roślin zarodnikowych (porostów, mchów, wątrobowców) oraz luźnych, rozrzuconych wśród nagich skał i ubogich w gatunki niskich muraw.




Kultura materialna

Kultura materialna Tatr jest równie ważnym jak przyroda elementem Tatrzańskiego Parku Narodowego. Charakteryzuje się ona swoistą odrębnością i jest szeroko kultywowana. Do najcenniejszych składników kultury górali tatrzańskich należą: gwara, stroje i zwyczaje. O przeszłości zaś świadczą wspaniałe gawędy, liczne szałasy, kapliczki i kościółki. Na przełomie XIX i XX wieku wykształcił się na tym terenie odrębny tatrzański styl architektoniczny.

Zagrożenia i turystyka

Tatry w przeszłości były silnie eksploatowane. Latem na polanach i halach wypasane były liczne stada owiec, kóz i krów. Nadmierne wypasy spowodowały obniżenie górnej granicy lasu oraz zapoczątkowały procesy erozyjne. W okresie XVII-XIX wieku działały liczne kopalnie i huty, które potrzebowały ogromnych ilości drewna. Na przełomie XIX i XX wieku rozwinęła się turystyka, a błędna gospodarka leśna doprowadziła do powstania sztucznych monokultur świerkowych na siedliskach lasów bukowych i jodłowych. W ostatnich latach zanieczyszczenie powietrza i kwaśne opady zagrażają lasom i ekosystemom wodnym TPN. Zagrożeniem dla przyrody parku są też kłusownictwo, inwestycje sportowe i turystyczne oraz rozwijające się gospodarczo Zakopane.

Tatrzański Park Narodowy obejmując zaledwie 0,07% pow. Polski jest odwiedzany przez ok. 3 mln turystów rocznie, co stanowi ok. 8% mieszkańców kraju. Bogata infrastruktura parku (liczne szlaki turystyczne, schroniska itp.) z trudem wytrzymuje ogromną rzeszę turystów. Z uwagi na wysokie walory przyrodnicze oraz duże zainteresowanie odwiedzających wprowadzono opłaty za wstęp na teren parku.