Znaczenie hierarchii wartości w życiu człowieka

Termin wartość znalazł się w słowniku filozoficznym dopiero p[od koniec XIX w. pochodzi od słowa valere czyli mieć znaczenie. Do czasu wprowadzenia tego terminu używano pojęcia dobro a wartością określano siłę, zdrowie fizyczne, męstwo, moc charakteru, odwagę. Z czasem termin ten zaczął pojawiać się w takich dziedzinach nauki, jak matematyka, ekonomia, muzyka czy nauki prawnicze .
Pojęcie wartość można również przetłumaczyć z języka niemieckiego, gdzie Wert i Wurde oznacza godność, honor, powagę. Desygnatami tego terminu są prawda, piękno, dobro, użyteczność, wolność, odpowiedzialność, efektywność .
Współcześnie termin wartość można używać w trzech znaczeniach:
1. Wartość jako własność rzeczy lub też rzecz, która obdarzona jest tą wartością.
2. W mowie potocznej jako dodatnie znaczenie np. wartością jest zdrowie, miłość, sprawiedliwość.
3. Wartości filozoficzne w szerszym tego słowa znaczeniu, oraz wartości ekonomiczne, tj. cena.
Pojecie wartość to podstawowa kategoria nauki o wartościach, czyli aksjologii i oznacza wszystko, to, co cenne i najważniejsze w życiu człowieka, co jest godne pożądania i stanowi cel ludzkich dążeń. Według innych definicji wartość, to to, co bywa przedmiotem pożądania jest przez człowieka upragnione, co bywa celem jego starań. Jest to też przedmiot zasługujący na akceptację, uruchamiający motywację jednostki. Wartością może być również osoba, instytucja, idea czy też rodzaj działania, a więc wszystko to, co stanowi przedmiot dążeń i aspiracji ludzkich.
Według słownika języka polskiego wartość, to te cechy, które stanowią o walorach ludzi, rzeczy, czy też to, co można wyrazić równoważnikiem pieniężnym.
Wszystkie rodzaje wartości można pogrupować według trzech kategorii:
1. Psychologiczne, czyli takie, które wartości traktują jako zjawisko indywidualne,
2. Socjologiczne, gdzie wartość ma wymiar społeczny,
3. Kulturowe podkreślające uniwersalny wymiar tego pojęcia, taki, który dominuje w danej społeczności.
Wartości nadają sens ludzkiej egzystencji, kształtują życie człowieka i określają styl jego życia. Są też czymś budzącym w człowieku tęsknotę, pożądanie, czymś, co może stać się celem. Niemożliwe jest, więc obojętne zachowanie człowieka wobec wartości, gdyż posiadają one atrakcyjność, która wymaga realizacji. To właśnie realizacja wartości ukierunkowuje działania jednostki i jest bardzo ważnym czynnikiem regulującym jej postępowanie. Człowiek bywa, zatem skazany na realizację określonych wartości a ich wybór decyduje o tym, czy życie człowieka będzie autentycznie ludzkie, czy też ulegać będzie degradacji.
Odkrywanie przez człowieka tego, które wartości są najistotniejsze, najbardziej cenione, dokonuje się w aktach emocjonalnych. Zdolność do odkrywania tych pozytywnych wartości maja właśnie uczucia. To dzięki uczuciom człowiek jest w stanie określić, jaka jest dana wartość i odpowiednio ją zhierarchizować. To wartości pozwalają człowiekowi na przeżywanie odpowiednich stanów emocjonalnych; im wartość jest wyższa, tym zadowolenie człowieka w jej uczestnictwie jest większe.
Świat, w którym żyjemy, to świat wartości moralnych, ekonomicznych, prawnych, estetycznych i religijnych. Wszystkie te wartości tworzą system zwany siecią wartości, zaś te, które są przez człowieka najbardziej cenione, godne pożądania tworzą hierarchie wartości. Najwyższe miejsce w tej hierarchii zajmują zawsze te wartości, które są przez jednostkę najbardziej preferowane.
Bardzo dużą trudność przysparza uczonym sklasyfikowanie i shierarchizowanie świata wartości. Max Scheller pogrupował wartości według następującej kolejności:
1. Wartości hedonistyczne, czyli przyjemnościowe,
2. Wartości utylitarne, czyli użytecznościowe,
3. Wartości witalne, czyli biologiczne, a więc te, które związane są z czuciem całego ciała,
4. Wartości duchowe, do których zalicza się trzy grupy :
? Estetyczne
? Prawne
? Poznawcze
5. Wartości religijne, które są na trwałe włączone w naturę ludzką.
Aby jednak jakiś zbiór mógł tworzyć system powinny być spełnione odpowiednie warunki, a więc:
a. Muszą występować podstawowe elementy systemu, na których nadbudowują się inne, najczęściej w formie piramidy. Pomiędzy elementami występują relacje, uwidoczniona jest struktura ? czyli początek pomiędzy elementami systemu:
b. Musi być wyraźna hierarchia zarządzania,
c. Musi być zachowana pewna ruchliwość pomiędzy elementami systemu
Według M. Lubańskiego wielki system cechować muszą następujące właściwości:
a. Istnienie podsystemów,
b. Każdy z podsystemów ma własny plan działania, którego efektywność oceniana jest przez centralny ośrodek sterowania,
c. Cały system ma ogólny cel działania, którego efektywność jest oceniana przez analizę działania podsystemów,
d. W podsystemach, jak też pomiędzy nimi, mogą nastąpić liczne sprzężenia,
e. Istnieje hierarchiczna struktura sterowania,
f. Celowe funkcjonowanie oraz optymalizację w systemie warunkuje rozgałęziona sieć informacyjna.
Tak, więc system to harmonijna całość o hierarchicznej organizacji, która dąży do celu poprzez różne drogi przy odmiennych warunkach początkowych
W trakcie całego swojego życia człowiek ma za zadanie osiągnięcie pełnego rozwoju zmierzającego do osiągnięcia pełni człowieczeństwa. Powinno się to wyrażać poprzez harmonijne i hierarchiczne zaspokajanie potrzeb społecznych, psychicznych, biologicznych i duchowych.
Wartością jest to, co jest przedmiotem potrzeb, a także służy ich zaspokajaniu, a więc tym, co ludzie najbardziej cenią. Czymś cenionym mogą być przedmioty, zjawiska, stosunki społeczne, dzieła ludzkie, ale także czyny i właściwości. Te wartości, które mogą służyć zaspokajaniu potrzeb ludzkich bywaja także przedmiotem oceny w kategoriach piękna, dobra, pożytku, przyjemności. Elementarnym aktem społecznym, nieodłącznym od działalności człowieka będzie, więc wartościowanie zjawisk społecznych i przyrodniczych, nieustanne dążenie do wartości i kierowanie się nimi w swoim życiu.
Filozof J.M. Bocheński twierdzi, że:,, To, dzięki czemu dany przedmiot jest wartościowy, nazywamy wartością, wtórnie bywają tak nazywane, mniej ściśle, wartościowe przedmioty?.
Wszystkie grupy społeczne i kulturowe posiadają różne wartości. We współczesnym społeczeństwie wartości bywają pojmowane, jako:
? Zjawisko autonomiczne,
? Kierunek motywacji,
? Przedmiot pozytywnej oceny,
? Kryterium pozytywnej oceny przedmiotów.
Pierwszy rodzaj wartości, to takie, które są tylko samoistne, a więc osiąga się je dla nich samych. Wartość będąca przedmiotem to wszystko to, co mobilizuje jednostkę do działania. Jako przedmiot pozytywnej oceny wartość jest też używana równocześnie z aktami oceny świata przedmiotowego. W wychowaniu, czy też w kształceniu powinno się preferować te wartości, które są uznawane przez społeczeństwo, polityków, czy też w odpowiedzi na władze oświatowe. Człowiek powinien się tak zachowywać, tak postępować, aby jego czyny były aprobowane przez społeczeństwo i sam miał poczucie, że postępuje dobrze a inni to postępowanie doceniają i dostrzegają jako właściwe.
Przedmiotem oceny jednostki bywa również otaczający ją świat, ponieważ to, co się w nim znajduje a więc przedmioty, stany rzeczy też obejmujemy swoją oceną.
System wartości człowieka to system kategorii poznawczych, które służą opisowi i ocenie świata. Szczególnie ważne dla człowieka stają się, więc określone obiekty, zjawiska i fakty.
Ten system ma szczególne znaczenie dla rozwoju osobowości człowieka, ponieważ wpływa na kierunek i sposób działania jednostki w różnego rodzaju sytuacjach życiowych poprzez wyzwalanie określonych emocji wobec ludzi i zjawisk. Stanowi ukryty bądź też jawny mechanizm działania człowieka, nadaje indywidualne pietno działaniom i zachowaniom jednostki. Uznawane przez człowieka wartości odgrywaja szczególną rolę ponieważ są gwarancją autonomicznego działania i są podstawą poczucia odpowiedzialności ludzkiej.
System wartości można potraktować jako organizację hierarchicznie strukturalizowanych ustosunkowań wobec tego, co może stanowić obraz samego siebie, innych ludzi, zdarzeń, relacji interpersonalnych. Można stwierdzić, że o jakości systemu wartości danej jednostki świadczyć może częstotliwość, gotowość i siła działań, które dążą do uaktualnienia idealnej treści danej wartości. Wartości te, to: sprawiedliwość, miłość, przebaczenie, dobroć, pokora, szczęście, pokój na świecie. Organizowanie, hierarchizowanie, kształtowanie ustosunkowania danej osoby do wartości dokonuje się w przeciągu całego życia. Najintensywniejszy okres tworzenia systemu wartości przypada na okres dojrzewania jednostki. Wtedy to oddziaływania wychowawczo ? socjalizujące, jakie podejmowane są wobec młodzieży mają za zadanie kształtowanie systemu motywacyjno ? kontrolującego albo o charakterze autonomicznym albo też zasilanego z zewnątrz.
Każdy człowiek przyswaja sobie taki system wartości, jaki istnieje w kulturze, w której się wychowuje. Według klasyfikacji fizjologicznej wartości absolutne, to: prawda, dobro, piękno, świętość i wykształcenie, mają one charakter naczelny. Wyróżnia się ponadto wartości moralne, osobowe, poznawcze, utylitarne, techniczne, estetyczne i artystyczne. Pedagogowie wymieniają oprócz tego jeszcze wartości ogólnoludzkie tj.: humanizm, bezpieczeństwo, godność i prawa człowieka, pluralizm, solidarność, dobra wspólne, pracę, równość, wolność, sprawiedliwość, przyjaźń, sumienność, rzetelność, tożsamość, samorządność, autonomię, samostanowienie, odpowiedzialność każdego za siebie samego oraz upominanie się o pokój.
Kluczowe znaczenie w życiu każdego człowieka mają wartości. Są one także bardzo ważne dla całej społeczności, w której funkcjonuje dana jednostka. Określają one sposób myślenia człowieka, ale też wywierają wpływ na jego przeżycia oraz decydują o sposobach i kierunkach działań. Gdyby nie fakt, że istnieją w społeczeństwie wartości, które człowiek przyjmuje, jako własne w życiu codziennym zdani byśmy byli na przypadek i całkowicie bezradni. Wartości pełnią w życiu człowieka rolę punktów orientacyjnych swego rodzaju drogowskazów w rzeczywistości społecznej. Są także podstawą do podejmowania decyzji, kryteriami dokonywania ocen i wytycznymi do wykonywania określonych zadań.
W zależności od tego, kto zajmuje się badaniem wartości, otrzymamy różne definicje i tak filozoficzny punkt widzenia zakłada, że:,, 1. Wartość rozpatrywana sama w sobie należy do innego porządku(?); 2. Urzeczywistnienie( lub realizacja) wartości jest w jakiś sposób możliwa;
3. W Wyniku ich urzeczywistnienia rzeczywistość ulega szczególnej przemianie stając się czymś wartościowym?.
Według socjologów,, wartością jest to, co uruchamia ludzką motywację? będzie to także,, przedmiot godny pożądania, zasługujący na akceptację?, ale też,, ogólne kryterium stosowania różnych przedmiotów, które decydują o tym, że wobec danego obiektu żywimy taka postawę?.
Człowiek uznawany jest za źródło wszelkich wartości, należy się jednak zastanowić, kiedy i gdzie te wartości dochodzą do głosu. Można wyróżnić trzy kierunki poszukiwań odpowiedzi na to pytanie:
1. Istota pierwszego sposobu lokalizacji wartości tkwi w przeświadczeniu, że najważniejszym lub nawet jedynym siedliskiem wartości są motywy postępowania. Pochodną wartości samego czynu jest według tej interpretacji moralna natura pobudek.
2. Następny kierunek poszukiwań wartości mówi o tym, że wartość moralna tkwi w konsekwencjach czynu nie zaś w jego motywach. Dowód na to podaje Bentham, który,, umiejscawia wartości moralne w skutkach działań, ponieważ tylko one mogą być uchwytnym wyrazem tendencji do powiększania, lub pomniejszania szczęścia uznanego przez utylitaryzm za wartość najwyższą?.
3. Trzeci kierunek umiejscawia wartości w samym działaniu bez względu na skutki czy też motywy działania.
Podstawową najważniejszą, a zatem nadrzędną wartością jest człowiek. Jest on także źródłem wartości, ponieważ je tworzy i przedmiotem, na który oddziałują poszczególne wartości. Posiadają one podwójny bytowy fundament, ponieważ mają swoje miejsce w tych stanach rzeczy, które istnieją pozapodmiotowo, oraz w podmiotowej rzeczywistości jednostki. Jednak, by wartości mogły zaistnieć powinny być spełnione odpowiednie warunki, tak podmiotowe, jak i bezpodmiotowe. Człowiek przede wszystkim powinien jednak posiadać zdolność do określonych przeżyć oraz powinny istnieć stany rzeczy oraz przedmioty podatne na ujęcia wartościujące.
Jednostka tworzy określone wartości poprzez nadawanie rzeczom znaczenia odmiennego niż posiadają wtedy, gdy pochodzą one ze świata pozaludzkiego w procesie humanizacji natury, czyli włączania do świata ludzkiego. Człowiek tworzy też wartości nadając sens własnemu życiu. Powstają w ten sposób wartości moralne i osobowe.
Rozważając sposoby wartościowania różnych zjawisk należy wyróżnić trzy poziomy:
1. Wartościowanie w sposób ciężko behawioralny czyli poszukiwanie czegoś lub kogoś ( wartościowanie pozytywne), czy też uciekanie od czegoś lub kogoś( wartościowanie negatywne); tworzenie czegoś ( wartościowanie dodatnie), czy też niszczenie czegoś( wartościowanie ujemne).
2. Wartościowanie subiektywno ? uczuciowe polegające na tym, że jednostka odczuwa smutek, gdy czegoś jej brak, jest nieobecne i radość gdy coś jest. Przeżywa wstyd z jakiegoś powodu i czuje satysfakcję, gdy ma ku temu powód, czuje nadzieję, gdy myśli o czymś i lęk na myśl o czymś innym.
3. Wartościowanie subiektywno ? behawioralne, czyli symboliczne. Jest to wartościowanie, a więc chwalenie czegoś lub kogoś, czy też ganienie za pomocą gestów, rytuałów, obrzędów.
Na przestrzeni dziejów można zaobserwować, że każda epoka uwypukla jedne wartości, podczas, gdy inne pozostają na uboczu. Jest to wynikiem przede wszystkim warunków obiektywnych, w jakich żyją ludzie w danej epoce. Obecnie można zaobserwować występowanie dwóch trendów z jednej strony dążenie do wolności, niezależności, autonomii występujące jako efekt refleksji nad postępowaniem jednostki, zaś z drugiej strony stawianie miłości jako pragnienia osób porzuconych, zagubionych, oszukanych. Daje się, więc zauważyć, że wchodzimy w etap cywilizacji miłości, w którym górę nad cywilizacją weźmie współdziałanie, a nad dochodzeniem swoich spraw znajdzie się przebaczenie. Walkę z wykorzystywaniem drugiego człowieka wygra poszanowanie jego praw i godności osobistej.

Warto przytoczyć zestawienie wartości, jakie preferowała młodzież w latach 1997- 2003
WARTOŚĆ ROK 1997 ROK 2003
Miłość, wielkie uczucie 33,8 37,6
Zdobycie ludzkiego zaufania, przyjaciół, którzy człowieka lubią, szanują 16 12,8
Szczęście rodzinne, poczucie, że żyje się dla najbliższych, dzieci, itp. 29,7 21,4
Znalezienie własnego miejsca w społeczeństwie, poczucie, że jest się potrzebnym, przydatnym. 6,2 5,3
Pieniądze, komfort życia, przyzwoita sytuacja materialna. 5 5,2
Wykształcenie, dążenie do władzy 9,4 10,2
Praca, którą się lubi 6,3 6,3
Bogactwo wrażeń, zakosztowanie wszystkiego, choćby za cenę przykrości 1,9 1,9
Zdobycie własnego oblicza, bycie sobą 3,8 4,1
Wiara w jakąś ideę 2,3 3
Głęboka wiara religijna 7,5 5
Działanie, dążenie do wybranego celu 5,1 4,5
Pozostawienie po swoim życiu jakiegoś trwałego śladu 3,5 5,6

Tabela 1 Wartości preferowane przez młodzież w latach 1997 i 2003 w procentach.

W obecnych czasach można zauważyć, że człowiek poddawany różnego rodzaju naciskom, które preferują wartości skrajne indywidualistyczne, ponieważ głównie ukazują modele i obrazy jednostek idealnych a pomijają te, które pokazują dobro wspólne.
Aby człowiek mógł pozostać Człowiekiem, aby mógł zachować w sobie to, co jest najbardziej ludzkie, powinien posiadać wartości. To one w konkretnych sytuacjach są nieodłącznymi elementami rzeczywistości ludzkiej, angażując jednostkę do wykonywanie określonych działań. Rozwiązując wszystkiego rodzaju problemy, spory, podejmując określone działania, dążąc do określonego celu człowiek musi się opowiadać po stronie określonych wartości. Pozostawanie obojętnym wobec wartości oznacza zrezygnowanie z wszelkiego rodzaju dążeń a nawet wyrzeczenie się człowieczeństwa.
Wartości należy ciągle realizować, ale także aktualizować, czyli utrzymywać je poprzez odpowiednie ustawy wobec nich. Realizacja wartości polega zaś na wprowadzaniu ich w życie, poprzez odpowiednie czyny i postępowania.