Księstwo Warszawskie - Oświata

Księstwo Warszawskie - Oświata

Po utworzeniu przez cesarza Napoleona, w styczniu 1807r Księstwa Warszawskiego, jako naczelny, rządowy organ oświatowy powołano Izbę Edukacyjną, przemianowaną w parę lat później na Dyrekcję Edukacji Narodowej, która pod kierunkiem S. Potockiego zapisała piękną kartę-w dziejach polskiej oświaty.
W opracowanym pod koniec 1807 r. Planie edukacji narodowej Izba Edukacyjna sformułowała generalne założenia nowej organizacji szkolnictwa, które mimo przeciwiet1stw natury politycznej i ekonomicznej z pełną determinacją wcielano w życie. Te rozwiązania strukturalne i organizacyjne realizowane były przez kolejno następujące po sobie najwyższe organy władzy oświatowej, także po upadku Księstwa Warszawskiego. Stworzyły one trwały fundament dla wszystkich poziomów kształcenia i wychowania na całe ćwierćwiecze, czyli praktycznie aż do 1833 r., kiedy (już w dobie Królestwa Kongresowego) po upadku powstania listopadowego narzucono polskiemu szkolnictwu obce wzorce wzięte z reakcyjnej, rosyjskiej ustawy szkolnej z 1828 r. Najcenniejsze osiągnięcia oświatowe tego "napoleońskiego epizodu" można ująć w paru punktach:
1. Sytuacja ta ciążyła na stanie szkolnictwa uniemożliwiając władzom oświatowym Księstwa rozwinięcie bardziej dynamicznej polityki oświatowej zarówno w dziedzinie szkolnictwa elementarnego jak i wyższego. Władze oświatowe Księstwa powołano już w styczniu 1807r. powstała wówczas Izba Edukacyjna podległa od czasu nadania Księstwu konstytucji 'ministrowi spraw wewnętrznych. W skład Izby Edukacyjnej weszli wszyscy członkowie Eforatu Liceum Warszawskiego. Izbę Edukacyjną w roku 1812 przekształcono w Dyrekcję Edukacji Narodowej, do której należała polityka oświatowa kraju, a więc wszelkie poczynania zmierzające "do rozmnożenia szkół elementarnych, miejskich i wiejskich, utrzymania i wzrostu dalszego tych, które zostały założone staraniem Izby Edukacyjnej"
Członkowie Izby Edukacyjnej, następnie Dyrekcji Edukacji Narodowej żywili wielki szacunek dla Komisji Edukacji Narodowej i jej koncepcji ustroju szkolnego. usiłowali jednak, .zgodnie ze współczesnymi tendencjami panującymi w oświacie, ściślej niż dawniej wiązać system .szkolny z administracją państwową i kontrolą społeczną, co prowadziło do ograniczenia w hierarchii szkolnej roli uniwersytetu jako szkoły głównej.
Zasadę tę - wbrew Kołłątajowi, który bronił naczelnej funkcji uniwersytetu w hierarchii szkolnej - energicznie lansował Stanisław Potocki, formułując tezę, że "zarys krajowego wychowania, aby dobre: dał skutki, powinien być nie tylko umiejętnie ustosunkowany do wszystkich klas mieszkańców ale szczególnie mieć związek z systemem politycznym
administracji państwowej". Zgodnie z tą zasadą wszystkie typy szkół podlegały władzy państwowej. Ponadto każda szkoła miała organ społeczny w postaci tzw. dozoru szkolnego. Do dozorów wchodziły osoby "znane z oświecenia i gorliwości o dobro wychowania narodowego". Dozory te były trzech stopni: miejscowe przy każdej szkole niższej ;i wyższej, powiatowe - obejmujące wszystkie szkoły w powiecie i departamentowe – obejmujące cały departament
Dozór szkolny powiatowy mógł-przeprowadzać egzaminy kandydatów na nauczycieli i sprawdzać ich umiejętności lub zlecać czynność organizowania szkół najbliższym szkołom wydziałowym. Występował też do władz oświatowych o nominację dla nauczycieli.
W skład departamentowego dozoru szkolnego wchodzili: biskup lub jego zastępca, prefekt departamentu, superintendent kościoła ewangelickiego, prezydent miasta głównego departamentu oraz 3 obywateli .Dozory szkolne pełniły ważną funkcję . w- szkołach - Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego; stanowiły instytucję społecznego nadzoru nad szkolnictwem, miały krzewić zrozumienie potrzeby szkoły i stanowić czynnik społecznej odpowiedzialności za jej funkcjonowanie.
2. (szk. Elementarne i kształcenie nauczycieli) Osią polityki oświatowej Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego w okresie kierowania oświatą przez Stanisława Kostkę Potockiego było upowszechnienie szkolnictwa elementarnego. Zasługi działaczy tego okresu na polu szkolnictwa elementarnego są olbrzymie. Po raz pierwszy polskie władze oświatowe szkołę ludową i powszechną oświatę na wsi i w mieście uznały za fundament polityki oświatowej . Na polityce Izby Edukacyjnej w dziedzinie szkolnictwa ludowego najbardziej zaważyły osobowości Stanisława Kostki Potockiego i Stanisława Staszica.
Potocki, potomek świetnego rodu magnackiego, zainteresowanie filozofią Oświecenia i jej humanitarnymi ideami . społecznymi wyniósł. z Collegium Nobilium w Warszawie, pogłębił. w. okresie paroletnich studiów we Włoszech, a następnie w toku aktywnej działalności cywilnej i wojskowej w ostatnich latach Rzeczypospolitej. . Tuż po upadku Polski był jednym z twórców Warszawskiego Towarzystwa przyjaciół Nauk i aktywnym członkiem eforatu Liceum Warszawskiego.
Stanisław Staszic syn mieszczanina z Piły, wychowawca synów Andrzeja Zamoyskiego wiedzę z dziedziny nauk przyrodniczych i filozofii ukształtował w czasie wieloletniego pobytu we Francji, Austrii i Włoszech. Z jego inicjatywy powstawały szkoły i kursy zawodowe, on był rzecznikiem szkół niedzielnych dla terminatorów w miastach oraz szkół i kursów dla młodzieży chłopskiej - przysposabiających się do pracy w gospodarstwie. Z inicjatywy Staszica powstawały również wyższe szkoły techniczne.
Spotkanie w Izbie Edukacyjnej tych dwu wybitnych przedstawicieli polskiego Oświecenia: miało niezwykle konstruktywne znaczenie dla naszej polityki oświatowej, nadało jej wymiar .programu nowoczesnego. Tym dążeniom walnie sekundowali pozostali czterej członkowie Izby Edukacyjnej: Samuel Bogumił Linde, Onufry Kopczyński, Adam Prażmowski i ks. Karol Diehl.
Podstawy ustrojowe i organizacyjne szkolnictwa elementarnego określa ustawa z 12 stycznia 1808 roku Pt” Urządzenie szkół miejskich i wiejskich: elementarnych. "Żadne miasto, miasteczko ani wieś - stwierdzono w ustawie - niema zostać bez potrzebnej dla siebie szkoły. Wieś, która sama nie może utrzymać szkoły, ma być przyłączona do szkoły najbliższej. "Dozór szkolny spisze wszystkie dzieci obojej płci, jakiejkolwiek bądź religii, zdatne do chodzenia do szkoły, tj. w mieście od lat 6, a na wsiach od lat 8. Dziecię do szkoły ma chodzić póty, póki nie nabędzie wiadomości potrzebnych, czyli pospolicie do 11-go lub l2-go roku życia".
"W szkole wiejskiej dzieci uczyć się mają: czytać druk i pismo, pisać, rachować na pamięć i cyframi do reguły trzech włącznie, nauki moralnej i religii. W klasie ostatniej, trzeciej, przydana będzie' nauka zachowania zdrowia i wiadomości rolnicze: o zasiewie traw, pasiekach, chowie i leczeniu bydła itp., nauka prostego pomiaru gruntów, znajomości miar, wag i pieniędzy oraz znajomości praw wzajemnych między obywatelami. Na wiosnę i w jesieni będą się dzieci uczyły pielęgnować drzewa owocowe, warzywa i rośliny użyteczne. W szkołach ,miejskich doda się wiadomości przydatne. dla handlu i przemysłu oraz rysunki rzemieślnicze, dla dziewcząt zaś naukę robót kobiecych i gospodarskich". Okres trwania. Nauczyciel w każdym roku dokonywał podziału uczniów na klasy, którego podstawą był poziom wiadomości. Klasy skupiały więc uczniów w różnym wieku .pierwsza klasę stanowili uczniowie rozpoczynający naukę czytania i pisania, drugą bardziej zaawansowani ,trzecia uczniowie dobrzy piszący i czytający.
Dużo uwagi ustawa poświęcała nauczycielowi, jego powoływaniu i obowiązkom
. Był on obowiązany do systematycznego prowadzenia zajęć, czuwania nad frekwencją uczniów, przygotowania odpowiednich sprawozdań . z organizacji szkoły i wyników nauczania. W wyjątkowych, wypadkach funkcję nauczyciela można było powierzyć "organiście, tkaczowi lub innym rzemieślnikom. Uzyskanie „patentu" nauczyciela wymagało złożenia. odpowiedniego egzaminu. Nauczyciel powinien posiadać odpowiednie kwalifikacje pedagogiczne, dbać o to, by nauka była przyjemna i zachęcała uczniów do pilności, swoim za. chowaniem się i sposobem życia budzić niezbędny szacunek w środowisku.
Kształceniem• kadry nauczycielskiej zajmowały się dwa seminaria nauczycielskie w Poznaniu i Łowiczu. Zreformował je Józef Jeziorowski, Do seminarium przyjmowano absolwentów szkół elementarnych na podstawie wyników egzaminu i świadectwa o nienagannym prowadzeniu się. Trzyletni program seminarium obejmował naukę języka polskiego, wraz z gramatyką i kaligrafią, matematykę, w której szczególnie zwracano uwagę na regułę trzech i umiejętność pamięciowego. rozwiązywania zadań, oraz wszystkie przedmioty nauczania w szkole elementarnej, a więc geometrię, przyrodoznawstwo -.historię naturalną ':"'fizykę, chemię, geografię i historię ojczystą, a także znajomość prawodawstwa krajowego. Program przedmiotów fachowych realizowany w trzecim roku kształcenia obejmował psychologię, aby nauczyciel mógł "skutecznie działać na młode umysły" oraz pedagogikę rozumianą jako metodykę . nauczania. Nauczanie przedmiotów pedagogicznych w seminarium w Łowiczu stało na dość wysokim poziomie.
Przy seminarium funkcjonowały "wzorowe szkółki" - szkoły ćwiczeń oraz "szkółki przemysłowe" dla dziewcząt. Program szkółki przemysłowej (dla dziewcząt obejmował-m.in. "przędzenie--wełny, bawełny,. lnu,. konopi i jedwabiu, robienie pończoch, szycie i robienie siatek oraz roboty krosienkowe". W szkołach ćwiczeń "uczniowie odbywali lekcje pod kierunkiem nauczyciela praktyk ("nauczyciela seminarzystów"), którego ranga, jako zastępcy rektora, była wysoka. W seminariach prowadzono również specjalne kursy ogrodnictwa i pszczelarstwa, które miały przygotować przyszłych nauczycieli do podnoszenia gospodarki rolnej w swych środowiskach. Seminarium w Łowiczu z trudem .zaspokajało potrzebę przygotowywania kandydatów na stanowiska nauczycielskie. Za czasów Królestwa Kongresowego, w roku 1819, utworzono więc drugie seminarium nauczycielskie w Puławach, kształcące ok. 30 kandydatów do stanu nauczycielskiego.
3 (szkoły wydziałowe) Z podobnym zaangażowaniem Izba Edukacyjna, a potem Dyrekcja, zajęła się przebudową i rozbudową szkolnictwa średniego. Obejmowało ono trzy rodzaje
szkół: podwydziałowe, wydziałowe i departamentowe. Pierwsze miały tworzyć pomost między szkołami elementarnymi a średnimi. Ich program nauczania, obok klasy elementarnej, obejmował dwie klasy gimnazjalne. Tworzono je głównie w mniejszych miastach. Szkoły wydziałowe miały mieć cztery klasy
gimnazjalne, a departamentowe, czyli licea lub gimnazja, sześć klas. Tym najwyżej zorganizowanym szkołom wyznaczono cel dwojaki Wszystkim uczniom
miały dawać "gruntowne zasady wszystkich nauk i umiejętności kształcące rozum i napawające serca szlachetnymi uczuciami tak, ażeby młodzieniec, ukończywszy chwalebnie wszystkie tej szkoły klasy, był usposobiony do słuchania w Szkole Głównej tej umiejętności, w której się szczególnie wydoskonalić zechce". Dla tych uczniów, na wzór pruski, po raz pierwszy na ziemiach polskich wprowadzono egzamin dojrzałości. Natomiast pozostali uczniowie mieli w takim zakresie usposobić się, ażeby mogli "z pożytkiem dzieła uczone czytać i one rozumieć", by jako światli obywatele umieli Sami się dobrze rządzić
i radami swemi współobywateli wspierać", O skuteczności tych działań najlepiej świadczy fakt, że do końca 1814 r. zdołano uruchomić 47 szkól średnich, w których pobierało naukę
7 340 uczniów. Był to poważny sukces organizacyjny, a zarazem przełom w świadomości społecznej, bo wśród uczniów, obok młodzieży szlachecko-urzędniczej, spory odsetek stanowiła młodzież mieszczańska, a nawet chłopska.
Ważne miejsce w pracach Izby zajmowało także tworzone od podstaw szkolnictwo zawodowe. Obejmowało ono dwie płaszczyzny działań: a) szkolnictwo wojskowe, głównie sapersko-inżynieryjne i artyleryjskie oraz b) szkolnictwo cywilne, na poziomie akademickim, w postaci Szkoły Lekarskiej i Szkoły Prawa, do której później dołączono Oddział Administracji. Szkoły te legły u podstaw założonego później, w 1816 r., Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego
4 (kształcenie dziewcząt) Zupełnie nowym zagadnieniem, które podjęła Izba Edukacyjna, była organizacja od podstaw edukacji dla dziewcząt. Utworzony pod koniec 1808 r. dozór szkół i pensji żeńskich z udziałem takich znakomitych dam jak księżna Izabela Czartoryska, Marianna Gutkowska, Józefa Kicka, Teresa de Lafontaine, Tekla Łubieńska, Zofia Potocka i księżna Maria Wirtemberska - opracował w 1810 r. Regulament pensji i szkół płci żeńskiej, w którym określono zasady ich organizacji oraz szczegółowy program nauczania rozłożony na cztery lata. Był on w pełni :nowoczesny i oryginalny. Podstawę edukacji stanowić miał~ nauka języków: polskiego, francuskiego i niemieckiego oraz nauka arytmetyki, historia powszechna i historia Polski połączone z nauką geografii, początki astronomii, a ponadto nauki praktyczne: o zachowaniu zdrowia, o fizycznym i moralnym wychowaniu dzieci, wiadomości o pożytecznych i szkodliwych roślinach, rysunki i roboty kobiece, wiadomości na temat cen i gatunków żywności, sposobów jej przyrządzania oraz o cenach mebli, płacach służby i wartości usług. Ponadto każda pensjonarka, według upodobań i talentu, mogła się uczyć muzyki i tańca. Ważne miejsce zajmowała nauka religii. Wraz z zasadami wiary, ale bez dewocji, miano im zaszczepiać prawdomówność, cierpliwość, dobroczynność, szacunek dla innych, miłość ojczyzny i przywiązanie do kraju. Że nie była to działalność marginesowa, najlepiej świadczy fakt, że w połowie 1814 r. działało w Księstwie już około 100 takich pensji i szkół żeńskich, w których pobierało naukę ponad tysiąc uczennic.
Obok tych zarysowanych zmian w organizacji i rozbudowie zasięgu społecznego wszystkich typów szkolnictwa, rozwijać się zaczęła także myśl pedagogiczna w postaci publicystyki, zamieszczanej głównie w "Pamiętniku Warszawskim", jak i w postaci osobnych publikacjach książkowych. Do najcenniejszych należały pisma Stanisława Staszica i Stanisława Kostki Potockiego.