Historia rozwoju osadnictwa na obszarze Górnego Śląska

Przez wiele wieków tereny Górnego Śląska zalesione i dość wysoko położone na dziale wodnym Wisły i Przemszy oraz Odry i Kłodnicy były słabo zaludnione. Pierwsze kopalnie, jakie powstały w XII w. były zlokalizowane na terenach rudonośnych w okolicy Tarnowskich Gór.
W następnym stuleciu prawa miejskie miały tylko cztery osady: Bytom, Gliwice, Czeladź i Mysłowice. Największe znaczenie miał wówczas Bytom, gdyż był siedzibą kasztelani oraz położoną najbardziej na zachód osadą ziemi krakowskiej; potem należał do dzielnicy śląskiej. Rozwijał się on jako ośrodek górnictwa ołowiu i srebra, ośrodek handlu i rzemiosła. W okresie rozdrobnienia dzielnicy śląskiej stał się na pewien czas stolicą osobnego księstwa. W XIV w. prawa miejskie otrzymuje również bardzo stara osada Będzin, której prawa te nadał Kazimierz Wielki.
Starym miastem górnośląskim są też Gliwice; w XIII w. wchodziły one w skład kasztelani łoszeckiej. Zamek gliwicki do połowy XV w. spełniał rolę warowni, a potem był raczej ośrodkiem administracyjnym dóbr książęcych. Po założeniu kopalń węgla w sąsiednim Zabrzu stały się Gliwice – w końcu XVII w. – ośrodkiem hutniczym, który przeobraził poważnie strukturę ludności. W 1796 roku w gliwickiej hucie zapłonął pierwszy w Europie piec hutniczy opalany koksem węglowym i to zadecydowało w dużej mierze o przyszłości tego miasta.
Na bagnistym dawniej terenie obecnych Katowic istniało parę ubogich osad, a wśród nich w Bogucicach powstał na początku XV w. ośrodek hutniczy zwany „Kuźnią Bogucką”. Obok niej w XVI w. istniała osada zagrodnicza zwana „Willa Nowe Katowicze”. Rozwój Katowic jako osady przemysłowej nastąpił dopiero w pierwszej połowie XIX w., w związku z zakładaniem tu kopalń węgla kamiennego i budową hut cynku i żelaza. Prawa miejskie nadane zostały w 1865 roku, a w 1873 roku stały się Katowice siedzibą nowo utworzonego powiatu, wysuwając się dopiero wtedy na czoło miast w tej części Górnego Śląska.
Podobny przebieg miały dzieje Chorzowa. Wprawdzie już w XVI w. rozwinęło się tu kopalnictwo rud ołowiu i srebra, jednak rozwój tej przez wiele stuleci małej osady zapoczątkowało dopiero założenie kopalni węgla kamiennego w 1791 roku oraz huty żelaza w 1802 r. Obok tej huty rozwinęła się osada robotnicza Królewska Huta. Prawa miejskie otrzymała ona w 1868r. Po paru zmianach jej granic administracyjnych utworzony został tu w 1950 r. nowy powiat miejski pod historycznie polską nazwą: Chorzów.
Nieco inne dzieje stały się udziałem Zabrza. W obecnych swych granicach administracyjnych utworzone zostało ono dopiero po II wojnie światowej. Najstarszą osadą na jego terenie były Biskupice; o samym Zabrzu jako osadzie wiemy, że istniała za czasów Kazimierza Odnowiciela. Jednak do XVIII w. była osadą w zasadzie rolniczą, kiedy to i tu powstały pierwsze kopalnie i huty. Prawa miejskie zostały Zabrzu nadane dopiero w XX w.
Z powyższego zwięzłego przeglądu podstawowych faktów historycznych wynikają dobitnie przyczyny powstania tu górniczo-hutniczej konurbacji. Poza przedstawionymi powyżej głównymi jej miastami powstały w podobny sposób przy kopalniach węgla i hutach stosunkowo liczne osady robotnicze; wiele z nich przeszło w drugiej połowie XIX w. fazę szybkiego rozwoju dzięki swoistej dla okresu kapitalistycznego przejściowej koniunkturze gospodarczej. Przyczyniło się to do wzrostu polskiej ludności robotniczej stanowiącej na pruskim rynku pracy stosunkowo tanią siłę roboczą, a z drugiej strony do napływu niemieckiego elementu: urzędników, przemysłowców itp., jako elementu kolonizacyjnego skupiającego się głównie w ośrodkach miejskich.

Charakterystyka osadnictwa miejskiego na Górnym Śląsku.
Zagęszczona w okresie powojennych przemian miejska sieć osadnicza badanego terenu wykazuje znaczne zróżnicowanie wielkościowe. W zewnętrznych strefach aglomeracji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego nie wykształciły się, w przeciwieństwie do obszaru jądrowego, wielkie ośrodki miejskie, jakkolwiek miejska sieć osadnicza, reprezentowana przez 118 ośrodków, odznacza się poważnym zagęszczeniem. Jedynie Częstochowa, wyrosła w latach 30-tych do rzędu miasta stutysięcznego.
Istotne przemiany w strukturze osadniczej nastąpiły w XIX i XX wieku. Powstały w tym okresie liczne miasta przemysłowe, powiązane siecią połączeń kolejowych i drogowych. Na niektórych obszarach procesy urbanizacji, wytworzyły koncentracje przestrzenne miast, tak powstała konurbacja Górnośląska.
Konurbacja jest to zespół kilku miast samodzielnych, z których każde ma własne niezależne funkcje miastotwórcze, wzajemnie się uzupełniające. Różne gałęzie przemysłu które powstały na bazie surowca są ze sobą powiązane czynnikami ekonomicznymi wywołującymi koncentrację przemysłu co stworzyło podstawy do powstania wielkich miast obok siebie.
W efekcie zachodzących zmian powstał charakterystyczny w skali kraju układ przestrzenny osadnictwa. Jego centrum stanowi konurbacja Górnośląska na którą składa się aglomeracja GOP. Uzupełnienie stanowi od północy aglomeracja Częstochowska, od południa Bielsko-Bialska, na zachodzie Opolska.
Aglomeracje tworzą obszar wzmożonego osadnictwa, z centrami swoich zespołów węzłowych i z otaczającymi je obszarami osadnictwa podmiejskiego i wiejskiego które tworzą strefy zurbanizowane. Razem stanowią system osadniczy regionu.
Jednym z najistotniejszych czynników determinujących rozwój gospodarczy i wzrost produkcji są zasoby siły roboczej. Rozwój ludności na obszarze GOP-u, jej rozmieszczenie, zasiedlenie pewnych obszarów i wyludnienie innych, spowodowany był warunkami ekonomicznymi i politycznymi, które z kolei oddziaływały na różnorodność form osadniczych, gęstość zaludnienia, intensywność i formy urbanizacji, doprowadzając w konsekwencji do ukształtowania się różnorakich w formie układów osadniczych, charakterystycznych dla poszczególnych regionów.
Obszar województwa śląskiego o specyficznych formach sieci osadniczej ze swym głównym trzonem, żywiołowo wykształconymi aglomeracjami miejsko - przemysłowymi, obrazującymi negatywne zjawiska chaotycznej kapitalistycznej zabudowy okresu uprzemysłowienia XIX i początku XX w. i przemieszaną strukturą zainwestowania miejskiego, siecią wsi spauperyzowanych, wciśniętych pomiędzy zabudowę miejską, stanowił i stanowi teren najgęściej zaludniony (384 os/km 2). Obszar zachodni tego regionu zbliżony był pod względem form osadniczych do zabudowy regionu opolskiego, a obszar południowy nosił charakter zabudowy podgórskiej.
W regionie opolskim dominowały do 1945 r. wielkie latyfundia ziemskie. Charakteryzował się on stosunkowo rzadką siecią miast równomiernie rozmieszczonych na całym obszarze, skupioną, zwartą zabudową wsi oddzielonych od siebie dużymi kompleksami areałów rolniczych.
Przedstawiony układ zasadniczo wykształcił się w ciągu kilku wieków. Nowe stosunki polityczno – społeczne i gospodarcze po II wojnie światowej spowodowały szereg zmian na tym obszarze. Rozwój uprzemysłowienia kraju, szczególnie silnie zarysowujący się na obszarze Górnego Śląska umożliwił częściowy odpływ ludności z nadmiernie przeludnionych wsi i intensywny rozwój miast. Nastąpiły znaczne migracje ludności wiejskiej do miast, szczególnie w latach 1950-60. po roku 1960 natężenie tych procesów znacznie osłabło.
Typem struktury regionalnej na obszarze zurbanizowanym jest region miejski składający się z rdzenia (duże miasto, lub centrum aglomeracji) i strefy peryferyjnej. Funkcje skupione do tej pory w rdzeniu, przejmuje strefa peryferyjna co powoduje, że w miejsce układu monocentrycznego pojawia się struktura policentryczna. Polega ona na tym, że w regionie znajduje się kilka miast na prawie jednakowym poziomie urbanistycznym. Systemy lokalne związane z eksploatacją surowców mineralnych charakteryzują się zwykle strukturą policentryczną. Układ ten jest uwarunkowany rozmieszczeniem zasobów oraz rozproszoną lokalizacją zakładów wydobycia i przeróbki, a także zakładów i instytucji współpracujących z nimi.
Dzisiejsza sieć osadnicza składa się ze 107 miast. Dominuje udział miast średnich (20-100 tys. mieszkańców) i dużych (powyżej 100 tys. mieszkańców). Odmienny typ zasiedlenia reprezentuje województwo opolskie. Cechuje go duża liczba miast małych i bardzo małych poniżej 5 tys. mieszkańców oraz niewielka liczba ośrodków średniej wielkości.
Głównymi ogniwami sieci osadniczej są dwie aglomeracje (górnośląska i rybnicka) oraz trzy kształtujące się (bielsko-bialska, częstochowska i opolska). Aglomeracja oznacza skupienie miast dookoła jednego większego ośrodka. Skupienie to wynika z siły atrakcyjnej wielkiego miasta które w swoim sąsiedztwie wytwarza warunki do rozwoju różnego rodzaju osiedli.
Największą z wymienionych aglomeracji jest górnośląska, która zajmuje 4,5 tys. km, z czego na strefę węzłową przypada 866 km, a na zurbanizowaną 1134 km. W skład strefy pierwszej wchodzi 25 miast, natomiast strefę zurbanizowaną tworzy 7 miast. Cały obszar aglomeracji liczy blisko 3 mln. ludzi, z czego w strefie węzłowej żyje około 4/5 mieszkańców. Gęstość zaludnienia w strefie węzłowej wynosi 1300 os/km.
Oprócz strefy węzłowej i zurbanizowanej w aglomeracji GOP wyróżnia się też strefę urbanizującą się o powierzchni 950 km. Stanowi ona obszar o niskim zainwestowaniu, składający się z 13 jednostek osadniczych – małe miasta i gminy. Teren ten jest naturalną barierą ochronną strefy węzłowej i zurbanizowanej.
Górnośląski zespół stanowi typowy przykład układu policentrycznego wyrosłego na bazie eksploatacji surowców kopalnych. Trzonem aglomeracji GOP są Katowice, które pełnią przede wszystkim funkcje przemysłowe ( 6 kopalń, 2 huty żelaza, 2 huty cynku, 8 zakładów przemysłu maszynowego, fabrykę żarówek, porcelany oraz drukarnię), administracyjne, są także poważnym ośrodkiem kultury i nauki. Mieszczą się tu siedziby centralnych zarządów przemysłu ciężkiego oraz centrale handlowe. Katowice posiadają kilka wyższych uczelni, kształcące ponad 150 tys. studentów, a ponadto istnieje tu Główny Instytut Górnictwa i Śląski Instytut Naukowy. Dobrze zorganizowana jest sieć szkolnictwa podstawowego i średniego, czynne są również liczne muzea, biblioteki i teatry, zaspokajające potrzeby kulturalne mieszkańców.
W regionie katowickim nastąpił silny rozwój aglomeracji zespołu miejskiego GOP, i to zarówno jej strefy węzłowej, a więc samego zespołu miejskiego, jak i obrzeża, w którego ramach wystąpił intensywny wzrost takich miast średnich, jak Tychy, Tarnowskie Góry, Dąbrowa Górnicza, i szybki rozwój urbanizacji wsi. Istotną cechą, charakteryzującą miejską sieć osadniczą obrzeża GOP jest duży jeszcze udział miast bardzo małych, liczących poniżej 5 tys. mieszkańców. Te małe osady, o nierozwiniętych w pełni funkcjach miejskich, wywodzące się po części z sieci średniowiecznych miast targowych, stanowią typowy element struktury przestrzennej obszarów rolniczych i przejściowych obrzeża Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, gdzie w znacznym jeszcze stopniu zamieszkuje je ludność rolnicza. W rejonach górniczych i przemysłowych grupę tę stanowią małe osiedla mieszkaniowe, rzadziej produkcyjne, zamieszkałe głównie przez ludność nierolniczą. W układzie przestrzennym sieci osadniczej aglomeracji GOP występują coraz silniejsze powiązania między obszarem węzłowym, w którego ramach dokonują się intensywne przemiany strukturalne, a obrzeżem, to jest jego strefą zurbanizowaną. Strefa ta pełni w coraz większym stopniu nie tylko funkcje mieszkaniowe, rolniczo-zaopatrzeniowe, lecz także przemysłowo-produkcyjne i kooperacyjne. Właściwe wyważenie tych funkcji i struktur zainwestowania staje się coraz pilniejszym zagadnieniem dla służby planistycznej. Na obszarze regionu katowickiego najbardziej dynamicznie rozwijała się dotychczas aglomeracja rybnicka. Wykazuje ona coraz silniejsze integracyjne tendencje przestrzenne z aglomeracją GOP i pogłębia swoje powiązania przestrzenno-gospodarcze z południową częścią aglomeracji opolskiej. Na obszarze całego regionu, w wyniku jego intensywnego uprzemysłowienia, nadmiernie wzrasta urbanizacja wsi.
Aglomeracja rybnicka jest połączona z GOP-em szeregiem więzi produkcyjnych. Swoim zasięgiem strefy węzłowej obejmuje min. miasta: Rybnik, Racibórz, Żory, Knurów. Strefa zurbanizowana składa się z 18 gmin i 2 miast: Kuźni Raciborskiej i Leszczyn. Obie strefy zajmują łącznie 1386 km i zamieszkałe są przez ponad 600 tys. ludzi. W strefie węzłowej gęstość zaludnienia wynosi 922 os/km. Głównymi miastami aglomeracji są Rybnik oraz Wodzisław Śląski. Podobnie jak aglomeracja górnośląska, ma formę układu policentrycznego.
Natomiast aglomeracja częstochowska cechuje się układem monocentrycznym i kształtuje się wzdłuż linii kolejowej i drogowej Warszawa-Katowice. Strefa węzłowa składa się z dwóch miast: Częstochowy i Myszkowa. Zajmuje ona 130 km i jest zamieszkana przez około 295 tys. ludzi. Głównym miastem jest Częstochowa. Obok funkcji przemysłowych ważną rolę odgrywa tu czynnik kulturowy i religijny, a także naukowy (znajdują się tutaj 3 wyższe uczelnie).
Aglomeracja bielsko-bialska położona jest u podnóża Beskidu Śląskiego. Obszar węzłowy tworzą miasta Bielsko-Biała, Czechowice-Dziedzice, Cieszyn, Żywiec, Wadowice, Oświęcim, Pszczyna o łącznej powierzchni 420 km. Gęstość zaludnienia wynosi 829 os/km. Strefę zurbanizowaną tworzy 17 gmin i miasta Brzeszcze, Kęty, Wilanowice. Głównym miastem aglomeracji jest Bielsko-Biała. Stanowi ono ważne centrum regionalne kultury (2 teatry, wytwórnia filmów rysunkowych) oraz nauki (5 punktów konsultacyjnych wyższych uczelni).
Aglomeracja opolska położona jest w zachodniej części regionu. Kształtuje się w formie układu monocentrycznego z rdzeniem, który tworzy Opole. Strefa węzłowa ma powierzchnię 277 km i jest zamieszkana przez 250 tys. ludzi, składa się z 7 miast. Zasadnicza sieć osadnictwa miejskiego na Opolszczyźnie ukształtowana została w określonych warunkach historycznych okresu feudalnego. Odpowiadała więc ówczesnym potrzebom, dostosowała się do nich, spełniając określone funkcje gospodarcze, polityczne i inne. W okresie gospodarki kapitalistycznej rozwój miast opolskich postępował w sposób umiarkowany, przy czym nie wystąpiły tu zjawiska tworzenia nowych miast lub gwałtownego wzrostu i rozbudowy istniejących. W latach 50-tych rozpoczęła się intensywna odbudowa oraz rozbudowa szeregu miast Opolszczyzny. Szybki rozwój przemysłu, głównie chemicznego i metalowego spowodował powstanie i rozwój nowych miast.
Racjonalnie ukształtowany jest rozkład przestrzenny miast spełniających rolę zasadniczych ośrodków produkcyjno-usługowych. Ośrodek regionalny Opole położony jest centralnie w stosunku do obsługiwanego regionu i doskonale z nim powiązany siecią dróg żelaznych i kołowych. Ośrodki uzupełniające funkcje ośrodka regionalnego, tj. miasta – stolice podregionów: Nysa, Kluczbork, Koźle-Kędzierzyn oraz Racibórz i Brzeg rozmieszczone są równomiernie w regionie. Cechą charakterystyczną osadnictwa miejskiego na Opolszczyźnie jest jego znaczne rozdrobnienie i wyraźna dominacja miast małych liczących poniżej 20 tys. mieszkańców. Stanowią one obecnie około 84% ogólnej ilości miast w tym regionie i zamieszkiwane są przez około 46% ludności miejskiej Opolszczyzny. Pozostałe 16% to miasta średnie: 5 miast o zaludnieniu w granicach 20-50 tys. mieszkańców i 1 miasto (Opole) liczące około 90 tys. mieszkańców.
Opole jest ośrodkiem o starych tradycjach miejskich – stolica Śląska Opolskiego. Na obszarze aglomeracji rozwijany jest przemysł chemiczny i energetyczny. Obok funkcji przemysłowych stanowi znaczny ośrodek szkolnictwa, nauki (3 wyższe uczelnie i instytut naukowy), kultury (2 teatry i muzea) i sztuki jako miasto festiwali i przeglądów teatralnych.
Aglomeracja GOP nadal spełniać będzie kluczową rolę przemysłową. Jej rozwój nawiąże do wewnętrznej struktury przestrzenno-gospodarczej, na którą składają się: zespół miejski GOP i tereny zurbanizowane. Nastąpi wyraźna przebudowa obszaru węzłowego przez modernizację i rekonstrukcję struktury gospodarczej. Rdzeniem obszaru węzłowego jest i pozostanie miasto Katowice. Obok niego funkcje ośrodków pomocniczych pełnią miasta: Gliwice, Bytom i Sosnowiec. Na obszarze strefy węzłowej, charakteryzującej się wysokim stopniem koncentracji istniejącej substancji mieszkaniowej, przemysłowej i usługowej, została już przekroczona wydolność poszczególnych urządzeń infrastruktury technicznej, zwłaszcza komunikacji i kanalizacji. Przewiduje się, że obszar węzłowy aglomeracji zostanie podzielony na tak zwane mikroregiony, stanowiące zespoły miast o zintegrowanej gospodarce i strukturze, z ukształtowanymi centrami usługowymi i obszarami funkcji możliwie jednorodnych, tj. terenów mieszkaniowych, produkcyjno-składowych i zieleni. Działanie to jest już zapoczątkowane poprzez wspólne plany zagospodarowania miast Sosnowiec – Będzin, Dąbrowa Górnicza na obszarze GOP wschód i miast Chorzów – Ruda Śląska – Świętochłowice na obszarze GOP centrum.

Charakterystyka osadnictwa wiejskiego na Górnym Śląsku.
W wiejskiej sieci osadniczej przeważają wsie małe i średnie, typowe dla przetrwałych terenów rolniczych, które skupiają jednak tylko 34,2 % ludności wiejskiej, przy dużych dysproporcjach w obrębie całego obrzeża GOP. W obszarach przemysłowych i pozostających pod bezpośrednim oddziaływaniem ośrodków miejskich występują na ogół wsie większe, o zaludnieniu powyżej 1 tys. mieszkańców. Wiele z nich utraciło już charakter osad rolniczych, przekształcając się w dobrze zagospodarowane, podmiejskie, mieszkaniowo – usługowe osiedla robotnicze, skupiające po kilka tysięcy mieszkańców. W zagłębiu rybnickim np. wsie duże (pow. 2 tys. mieszkańców) skupiają około 81% zaś w powiecie bielskim aż 92% ogółu ludności wiejskiej. Charakterystyczne dla tej grupy wsi są bardzo duże jednostki osadnicze, o zaludnieniu przekraczającym 3 tys. mieszkańców, w poważnym już stopniu zurbanizowane. W całym obrzeżu GOP wykształciło się 65 takich osad, zgrupowanych głównie w zagłębiach węglowych i strefie podmiejskiej Bielska-Białej. Jedynie 5 z nich rozwinęło się zdala od większych ośrodków miejsko – przemysłowych ( Skała i Sułoszowa na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Istebna w Beskidzie Śląskim oraz Jeleśnia i Koszarawa u stóp Beskidu Żywieckiego).
Wsie Opolszczyzny różnią się od pozostałych obszarów wiejskich na Górnym Śląsku. Różnice te tkwią zarówno w stanie zainwestowania i sposobie zagospodarowania poszczególnych wsi, jak również w ukształtowanej strukturze osadnictwa jako całości funkcjonalno - przestrzennej. Charakterystyczna dla Opolszczyzny zabudowa wsi w sposób trwały, zwarty, przestrzennie uporządkowany, przy dużym stopniu wyposażenia w urządzenia komunalne (energia elektryczna, wodociągi, rozbudowana sieć dróg i ulic wiejskich) oraz urządzenia obsługi ludności w zakresie oświaty, kultury, zdrowia, handlu itp. powodują, że warunki życia na wsi niewiele odbiegają od warunków miejskich, a pod niektórymi względami nawet je przewyższają. Tym między innymi tłumaczyć można daleko zaawansowany, postępujący i pod wieloma względami korzystny proces urbanizacji wsi na Opolszczyźnie. Jest on z kolei jednym z czynników ograniczających tempo wzrostu ludności miejskiej i powodem niskich wskaźników urbanizacji tego regionu, określanej w sposób umowny i tradycyjny odsetkiem ludności zamieszkałej w miastach.
Urbanizacji wsi w płaszczyźnie ekonomicznej i demograficznej towarzyszą zmiany, przejawiające się w przestrzenno-architektonicznym wyrazie zabudowy poszczególnych wsi i ich zespołów. Jednolity dotąd sposób zagospodarowania dawnej wsi rolniczej zaczyna różnicować się i zmieniać pod wpływem nowych, bardziej złożonych funkcji, jakie musi spełniać wieś w wyniku zachodzących zmian. Wraz ze wzrostem ilości ludności nierolniczej na wsi pojawiają się w coraz większej ilości nowe zabudowania, swoim wyglądem i funkcją niepodobne do dotychczasowych wiejskich zagród. Są to najczęściej domki jednorodzinne o charakterze willowej zabudowy miejskiej, dobrze wyposażone we wszelkiego rodzaju instalacje wewnętrzne, pozbawione natomiast większego zaplecza gospodarczego.
Równocześnie w miarę wzrostu zaludnienia wsi oraz różnicowania spełnianych przez nie funkcji gospodarczych, zachodzi konieczność lokalizowania tu nowych obiektów użyteczności publicznej i obsługi rolnictwa. Pojawiają się pawilony handlowe i gastronomiczne, domy towarowe, domy kultury, ośrodki zdrowia. Wyrastają nowe urządzenia dla potrzeb rolnictwa, jak filie państwowych ośrodków maszynowych, bazy kółek rolniczych, agronomówki, wodomistrzówki, magazyny i składy gminnych spółdzielni i inne. W ten sposób procesy ekonomicznej i demograficznej urbanizacji wsi znajdują swój wyraz i kontynuację w postaci materialnej, w nowych formach zabudowy i zagospodarowania przestrzennego terenów wiejskich.

Przestrzeń urbanistyczno – architektoniczna.
W programie rozbudowy aglomeracji jeden z istotnych problemów stanowi budownictwo mieszkaniowe. Smutną spuścizną po pruskim zaborze były zaniedbania w budownictwie komunalnym i mieszkaniowym. Budowane bez koncepcji urbanistycznej miasta charakteryzowały się nieregularną, chaotyczną zabudową osiedli robotniczych, skupionych wokół kopalń, hut i innych zakładów przemysłowych. Tworzyły je wielorodzinne czerwono-szare bloki mieszkaniowe zwane familiokami, w większości bez urządzeń sanitarnych.
W skutek braku wolnych powierzchni i dużego stopnia ich degradacji konieczna jest wyjątkowo staranna lokalizacja i koncentracja budownictwa mieszkaniowego. Na obszarach nowych istnieje możliwość budowy tylko na obrzeżach aglomeracji. Może to jednak mieć negatywne skutki w postaci rozlewania się obszarów zainwestowanych, wymagając nieekonomicznego wydłużania ciągów infrastruktury technicznej, z jednoczesnym nawarstwianiem się problemów technicznych. Celowa wydaje się raczej realizacja budownictwa mieszkaniowego na obszarach już zabudowanych w drodze wyburzeń zabudowy o wadliwej strukturze zainwestowania, o przestarzałej technicznie i zużytej moralnie substancji, bądź też budowa na obszarach zdegradowanych przez przemysł. Dla potrzeb tej aglomeracji trzeba zbudować ponad 400 tys. nowych mieszkań, uwzględniając w tym konieczność zastąpienia ubytków szacowanych na około 120 tys. Na obszarze strefy węzłowej i zurbanizowanej konieczna jest też lokalizacja dużych kompleksów budownictwa jednorodzinnego. Jest to możliwe, jeśli pod zabudowę przeznaczy się tereny zdegradowane technicznie. Wymaga to jednak wypracowania właściwych metod organizacyjno-technicznych.
Przeprowadzone badania i studia wykazały, że racjonalna gospodarka przestrzenią w korelacji z rozwojem społeczno-gospodarczym GOP-u, umacniającym jego dotychczasowe funkcje spełniane w skali kraju, wymaga wyznaczenia stref przestrzennych ograniczających lokalizację uciążliwych dla środowiska zakładów przemysłowych, jak również wprowadzenia rygorystycznych zakazów emisji zanieczyszczeń do atmosfery i wód.