Historia Polski

POLSKA. HISTORIA. PRAHISTORIA

Pierwsze ślady bytowania człowieka na ziemiach pol. pochodzą sprzed ok. 400 500 tys. lat (Trzebnica) i są związane z homo erectus. Następne to środkowopaleolityczne znaleziska sprzed ok. 200 40 tys. lat odkryte w południowej Polsce (gł. okolice Krakowa, jaskinie pod Ojcowem), pozostałości obozowisk człowieka neandertalskiego trudniącego się łowiectwem, z ok. 38 000 8300 p.n.e. górnopaleolityczne osadnictwo człowieka współczesnego kopalnego, myśliwego, twórcy m.in. kultury jerzmanowickiej, kultur oryniackich, wschodniograweckich, a także kultury świderskiej. Ten okres gospodarki łowiecko-zbierackiej kończy okres mezolitu, reprezentowany w Polsce między innymi przez kulturę komornicką ; i janisławicką. Około 4500 p.n.e. rozpoczął się okres neolitu z gospodarką rolniczą. Wówczas przybyły z pd. na nasze ziemie plemiona rolników-hodowców ( ceramiki wstęgowej rytej kultura). Świadectwem neolityzacji obszaru Polski jest wykształcenie w IV tysiącl. p.n.e. kultury pucharów lejkowatych. W końcu IV tysiącl. p.n.e. pojawiła się na większą skalę orka sprzężajna, rozwijało się górnictwo krzemienia ( pucharów lejkowatych kultura, amfor kulistych kultura; Krzemionki), pojawiła się miedź. Po 1700 p.n.e. rozwinęła się umiejętność wytopu brązu, a ok. 1250 p.n.e. ukształtowała typowa dla pol. epoki brązu i wczesnej epoki żelaza kultura łużycka, wg dawniejszych poglądów uważana za prasłow., wchodząca w skład eur. kręgu kultur pól popielnicowych. W późniejszym okresie (VII VI w. p.n.e.) charakteryzowały ją wielkie osiedla obronne (np. Biskupin). W IV III w. p.n.e. pojawiły się w Polsce silne wpływy Celtów, którzy osiedlili się wyspowo na pd. kraju. Rozwijała się wówczas produkcja żelaza ( dymarki). W pierwszych wiekach n.e. ziemie pol. weszły w orbitę ożywionych kontaktów z cesarstwem rzymskim. Przez nasze ziemie biegł wtedy jeden z najważniejszych szlaków handl. Europy ( bursztynowy szlak). Na ziemiach pol. wiódł on poprzez obszary zajmowane do poł. V w. n.e. przez ludność kultury przeworskiej. Pojawiły się wówczas liczne importy rzym. (m.in. ozdoby, monety, naczynia). Materiały archeol. związane z kulturą przeworską ukazują obraz ludu o rozwiniętym rzemiośle (wyspecjalizowane garncarstwo, metalurgia żelaza), integralnie związanego z rytmem kulturowego rozwoju plemion barbarzyńskiej Europy (np. bogato wyposażone groby, tzw. książęce, świadczące o silnym rozwarstwieniu społ.). W pierwszych wiekach n.e. nastąpiła migracja plemion gockich znad M. Bałtyckiego, wzdłuż Wisły i Bugu ( wielbarska kultura) ku stepom nadczarnomor. ( czerniachowska kultura). Od pocz. VI w. n.e. źródła archeol. rejestrują nasuwanie się od wsch. na ziemie pol. ludności słowiańskiej. Badania archeol. poświadczają stopniowy rozwój kulturowy i demograficzny plemion słow. zamieszkujących obszary między Bugiem a Odrą, rozwój, który w poł. X w. zaowocował wykrystalizowaniem się państwa piastowskiego.

PIASTOWIE

Polityka. W IX X w. na ziemiach pol. istniało kilka wczesnopaństw. organizacji terytorialnych, spośród których największe znaczenie osiągnęli Wiślanie wokół Krakowa i Polanie wokół Gniezna. Ekspansja Polan doprowadziła do zjednoczenia w X w. większości plemion zamieszkujących te ziemie i stworzenia państwa pod dziedziczną władzą Piastów (wg tradycji kolejno Siemowit, Lestko, Siemomysł). Pierwszym jej hist. księciem był Mieszko I, który objąwszy władzę zapewne na pocz. lat 60., przyjął z Czech 966 chrzest ( chrzest Polski) i uzyskał utworzenie biskupstwa misyjnego w Poznaniu, przez co Polska weszła w krąg kultury zach., a chrześcijaństwo zach. (katolicyzm) zaczęło odgrywać istotną rolę w jej dziejach ( katolicki Kościół); następnie Mieszko opanował środk. Pomorze, podporządkował sobie Pomorze Zach., obronił się przed ekspansją niem. (zwycięstwo pod Cedynią 972, odparcie wyprawy ces. Ottona II 979), ok. 990 przyłączył do swego państwa Śląsk i Małopolskę z Krakowem, tworząc względnie scentralizowane państwo Słowian lechickich (od legendarnego Lecha). Pod koniec panowania Mieszko I oddał państwo pod zwierzchnictwo i opiekę papieża w celu zabezpieczenia niezależności polit. i kośc. Polski od Niemiec. Politykę konsolidacji państwa i dalszej ekspansji terytorialnej kontynuował Bolesław I Chrobry. Na zjeździe z ces. Ottonem III w Gnieźnie 1000 utworzono niezależną od Niemiec metropolię kośc. w Gnieźnie, z biskupstwami w Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Próba 1003 04 opanowania Czech nie powiodła się, ale powodzenie przyniosły: cykl wojen polsko-niemieckich 1002 18 (zajęcie Milska i Łużyc) i wyprawa ruska 1018 (przyłączenie Grodów Czerwieńskich, przejściowe opanowanie Kijowa); swoje panowanie zakończył koronacją 1025. Po śmierci Bolesława I nastąpił okres dezorganizacji wewn., interwencji sąsiadów i utraty niezależności od Niemiec za panowania Mieszka II i Bezpryma, a następnie reakcja pogańska na Mazowszu i na przeł. 1040 i 1041 próba uniezależnienia się tej dzielnicy (tzw. bunt Miecława). Jedność państwa (bez Pomorza) i jego stabilizację przywrócił 1047 50 (w sojuszu z Rusią) Kazimierz I Odnowiciel, odnawiając również organizację kośc.; wówczas też Kraków stał się stol. państwa. Bolesław II Śmiały trzykrotnie interweniował w spory dynastyczne na Węgrzech i na Rusi Kijowskiej; w kraju wzmocnił osłabioną organizację kośc. oraz, dzięki koronacji 1076, międzynar. pozycję Polski; opozycja możnych i stracenie 1079 jednego z jej przywódców, biskupa krak. Stanisława ze Szczepanowa, doprowadziły do buntu niezadowolonych i ucieczki króla z kraju. Podczas rządów jego brata Władysława I Hermana powróciła zależność Polski od cesarstwa oraz umocniła się pozycja możnowładców ( Sieciech). Wzmocnienie władzy książęcej oraz znaczenia Polski przyniosło panowanie Bolesława III Krzywoustego, który 1109 odparł interwencję zbrojną króla niem. Henryka V, następnie opanował Pomorze Gdańskie i ziemię lubuską oraz narzucił zwierzchność Pomorzu Zach., rozpoczynając 1124 28 jego chrystianizację (1140 utworzenie biskupstwa pomor. w Wolinie); 1135 złożył hołd ces. Lotarowi III, zapewne tylko z Pomorza Zach. i Rugii.

Próbą pogodzenia idei jedności państwa z uprawnieniami dziedzicznymi 4 synów był testament Bolesława III Krzywoustego 1138, dzielący kraj między nich na zasadach senioratu i pryncypatu; nastąpił ponad stupięćdziesięcioletni okres rozbicia dzielnicowego. Wkrótce między braćmi rozpoczęły się walki, zakończone porażką i 1146 ucieczką z kraju seniora Władysława II Wygnańca; dwie niem. wyprawy interwencyjne nie przywróciły mu władzy, a jedynie wymusiły 1157 w Krzyszkowie hołd lenny nowego princepsa, Bolesława Kędzierzawego, wobec cesarza. Zasady senioratu i pryncypatu upadły, utrzymało się jednak decydujące znaczenie księcia rządzącego w Krakowie. Poszczególne dzielnice korzystały z coraz większej samodzielności polit., a w wyniku dalszych podziałów dynastycznych ich liczba rosła. Szczególnie Śląsk (z dominującą rolą księstwa wrocł.), w mniejszym stopniu Kujawy i Mazowsze, rozpadły się na znaczną liczbę drobnych księstw, rządzonych przez poszczególne linie Piastów; Małopolska i Wielkopolska okresowo tylko ulegały dalszym podziałom. Sytuację polit. rozdrobnionych, słabych i skłóconych między sobą księstw pogarszała ekspansja na ziemie pol. Brandenburgii (utrata ziemi lubuskiej, utworzenie Nowej Marchii), najazdy Litwinów i Prusów (przed którymi mieli Polskę osłonić Krzyżacy, 1226 osadzeni przez Konrada Mazowieckiego na ziemi chełmińskiej) oraz Mongołów (bitwa pod Legnicą 1241). Utrzymująca się jedność kośc. prowincji, tradycja dawnego Królestwa oraz zacieśniające się związki gosp., zwł. między Małopolską i Śląskiem, a równocześnie hamujące rozwój gospodarki: chaos polit., rozboje na drogach, ogromna liczba komór celnych utrudniających handel, rozdzielenie granicami księstw dóbr możnych sprzyjały tendencjom zjednoczeniowym. Pojawiły się one już w latach 30. XIII w. (Henryk I Brodaty), nasiliły się u schyłku tego stulecia (Henryk IV Probus, Przemysł II i jego koronacja 1295). Po krótkim okresie rządów czes. Przemyślidów (Wacław II i Wacław III), których polityka ścisłych związków z Brandenburgią i Krzyżakami wywołała silną opozycję, udało się ks. kujawskiemu Władysławowi Łokietkowi zjednoczyć Małopolskę, ziemie sieradzką i łęczycką, Kujawy, Pomorze Gdańskie (które jednak już 1308 09 zagarnęli Krzyżacy) i wreszcie 1314 resztę Wielkopolski oraz 1320 koronować się w Krakowie, co zamknęło okres rozbicia dzielnicowego.

Okrojone terytorialnie państwo pol. stanęło wobec wrogiego sobie sojuszu czes.-krzyżackiego; od 1327 rozpoczął się proces uzależniania lennego przez Czechy nadal piastowskich księstw śląskich, a Łokietek, mimo połowicznego sukcesu 1331 w bitwie z Krzyżakami pod Płowcami, 1332 utracił Kujawy ( wojny polsko-krzyżackie). Konsolidacji zjednoczonego państwa dokonał jego syn, Kazimierz III Wielki, przerywając pasmo wojen z Czechami (pokoje 1335 i 1348) i Krzyżakami (pokój kaliski 1343, na mocy którego odzyskał Kujawy i ziemię dobrzyńską, zrzekając się Pomorza Gdańskiego). W 1340 66 toczył zwycięskie wojny z Litwą i Mongołami o Ruś Halicko-Wołyńską, obejmując na wsch. granicami Polski znaczne obszary niepol. etnicznie; niepowodzeniem zakończyły się próby odzyskania Śląska (1348). Równocześnie dzięki reformom skarbowym (reorganizacja podatków, ceł, reforma pieniądza), sądowym ( statuty Kazimierza Wielkiego), popieraniu rozwoju miast (liczne lokacje, przywileje), organizacji osadnictwa wiejskiego, rozbudowie systemu obronnego państwa (zamki, mury miejskie) doprowadził do znacznej stabilizacji wewn. i rozwoju gosp. kraju. Na mocy układów z węg. Andegawenami (1339, 1355) uznał za następcę tronu swego siostrzeńca, Ludwika Węgierskiego (I Wielkiego). W imieniu Ludwika rządy w Polsce sprawowała jego matka, Elżbieta Łokietkówna; w celu uzyskania zgody możnych i szlachty na następstwo tronu w Polsce dla swych córek, Ludwik 1374 wydał przywilej koszycki, stanowiący podstawę wzrostu pozycji szlachty i ograniczania zakresu władzy króla. Po śmierci Ludwika tron 1384 objęła jego córka Jadwiga; w następstwie układu Polski z Wielkim Księstwem Litew. (akt w Krewie 1385) Jadwiga poślubiła w. ks. litew. Jagiełłę, który 1386 przyjął chrzest (jako Władysław) i został koronowany na króla Polski, zapoczątkowując dyn. Jagiellonów.

Ustrój. Państwo pol. we wczesnym średniowieczu miało charakter patrymonialny uznawano je za dziedziczną własność dynastii panującej (konsekwencją były regalia,1, zwł. ziemi). Udział czynnika społecznego w rządach realizował się na wiecach, gdzie decydującą rolę odgrywali możni, oraz podczas elekcji władców, dokonywanych w obrębie dyn. Piastów. Władza monarchy była w pewnym stopniu ograniczana przez jego radę i wiece oraz, stopniowo, przez coraz bardziej rozszerzane przywileje jednostkowe i ziemskie; umocnieniu władzy panującego sprzyjała ciągłość dynastyczna, a podniesieniu autorytetu międzynar. i wewn. koronacja i tytuł królewski. W okresie rozbicia dzielnicowego (po 1138) początkowo władza książęca była podzielona między księcia zwierzchniego (princepsa) i podlegających mu książąt dzielnicowych (zasada senioratu); stopniowo książęta ci stawali się niezależni, przejmując w swoich dzielnicach uprawnienia księcia zwierzchniego. Dzielnice ulegały podziałom między wszystkich zstępnych linii męskiej, a przy ich braku między męskich krewnych bocznych. W ważniejszych sprawach zwoływano wiece ogółu wolnej ludności grodu (miasta) i okolicy; możnowładcy w XIII w. odbywali zwykle doroczne zjazdy dzielnicowe (zw. także wiecami), na których zapadały postanowienia dotyczące ważniejszych spraw księstwa (nowych praw i przywilejów, podatków, rozpoczęcia wojny, zawarcia traktatu, małżeństwa księcia), oraz w razie potrzeby międzydzielnicowe, z udziałem książąt tych dzielnic. Najznaczniejsi możni, zw. komesami, sprawowali urzędy państw. i zarząd grodów; nie odróżniano urzędów dworskich od państwowych. Najwyższym dygnitarzem w XI w. był komes nadworny (palatyn, wkrótce zw. wojewodą), zastępujący panującego w różnych dziedzinach zarządzania państwem, w sprawowaniu sądów oraz pełniący funkcję dowódcy wojsk; od pocz. XII w. drugim urzędnikiem na dworze był kanclerz (2). Spośród urzędników lokalnych przed okresem rozbicia dzielnicowego najwyżej w hierarchii stali namiestnicy prowincji, po nich kasztelanowie; od końca XIII w. lokalnym urzędnikiem król. był starosta ( urzędy w dawnej Polsce).

Społeczeństwo i gospodarka. Ludność zamieszkująca Polskę wczesnośredniowieczną dzieliła się na wiele grup, zróżnicowanych pod względem pozycji społ. i powinności wobec księcia ( podatek Podatki w Polsce). Znaczna ich część była obarczona rozmaitymi obowiązkami, świadczonymi księciu i jego administracji (ludność służebna). Możni, a także Kościół, otrzymywali od księcia ziemię wraz z chłopami, którzy stawali się ich poddanymi, coraz bardziej uzależnionymi od właściciela po otrzymaniu przez niego immunitetu; chłopi świadczyli czynsze, niekiedy niewielkie robocizny. Wolność osobistą i prawo do własności zachowali wojowie, zobowiązani do służby wojskowej. Wokół grodów od X w. rozwijały się podgrodzia osady typu miejskiego, w których mieszkali zarówno wolni, jak i poddani księcia, możnych i Kościoła; obok rolników coraz liczniejszą grupę stanowili rzemieślnicy oraz mniej liczni kupcy. W XIII w. społeczeństwo uformowało się w 4 wyodrębnione prawnie stany.
Najliczniejsi byli chłopi, którzy pod wpływem organizowanej od XII w. kolonizacji cudzoziemskiej (gł. niem.), niosącej ze sobą swobody osadnicze, tzw. prawo niemieckie (wolność osobista, dziedziczne użytkowanie ziemi, regulacja powinności, samorząd wiejski), ukształtowali się w stan, podporządkowany ekon. i sądowo właścicielom dóbr, jednak zróżnicowany społ. (najwyżej stojący sołtysi, pełnorolni kmiecie, uprawiający małe działki zagrodnicy, z czasem bezrolni chałupnicy i komornicy).

W wyniku przyjmowania prawa niem. następowała też przebudowa prawna i terytorialna miast (najpierw książęcych, potem także prywatnych), z ławą; sądową z wójtem na czele i radą; miejską z burmistrzami. Władzę w miastach monopolizowali bogaci kupcy, tworzący patrycjat, wobec których w opozycji pozostawała reszta mieszkańców posiadających obywatelstwo miejskie, gł. rzemieślnicy ( pospólstwo). Pracownicy najemni i tzw. margines społ. nie mieli praw miejskich (plebs).

W XIII i XIV w. spośród warstwy wojów uformowała się jako stan rycerski szlachta, stopniowo zbliżając się do możnowładztwa i z czasem tworząc z nim wspólny stan, do którego należało się przez urodzenie, później także w wyniku nobilitacji bądź, gdy chodziło o cudzoziemców, przez indygenat. Podstawą prawnego wyodrębnienia się szlachty był immunitet, zwalniający jej majątki od ciężarów wobec państwa (z wyjątkiem służby wojsk.) oraz oddający jej władzę nad poddanymi, a później (od 1374) przywileje szlacheckie uzyskiwane od panujących. Formalnie pierwszym stanem było duchowieństwo, które już w 1 poł. XIII w. wyjęto spod sądownictwa książęcego; dostęp do niego był w zasadzie otwarty i w średniowieczu wyższe godności kośc. były dość często obsadzane przez nieszlachtę.

Znaczny napływ obcej ludności w XIII w. oraz przesunięcie granic w XIV w. na wsch. doprowadziły do przekształcenia Polski w państwo niejednolite językowo i wyznaniowo. Wśród przybyszów gł. rolę odgrywali Niemcy chłopi osadzani gł. na Śląsku, Pomorzu, Podkarpaciu, mniej licznie w Wielkopolsce, mieszczanie w dużych miastach, a w mniejszych (w zach. regionach Polski) część duchowieństwa; ulegali oni polonizacji, jednak ich zwarte grupy na Śląsku i Pomorzu Zach. stały się zaczątkiem germanizacji tych ziem; w miastach patrycjat był z reguły niem. i polonizował się dopiero od XV w. Na Podkarpacie przybywali Wołosi, do miast na Rusi Ormianie. Szczególne znaczenie mieli coraz liczniejsi od XIV w. Żydzi, uchodzący przed prześladowaniami rel. z zach. Europy, korzystający z opieki władców i możnych panów, ale budzący z powodu swej działalności gosp. rosnącą niechęć konkurującego z nimi mieszczaństwa. Na przyłączonych ziemiach na wsch. przeważała prawosł. ludność ruska.

JAGIELLONOWIE

Polityka. Podstawowym problemem stojącym przed Władysławem II Jagiełłą było powstrzymanie ekspansji krzyżackiej; zwycięska wojna 1409 11, z wielkim zwycięstwem pol.-litew. pod Grunwaldem 1410, zapoczątkowała zmierzch potęgi państwa krzyżackiego. Związek Polski z Wielkim Księstwem Litew. został zacieśniony unią w Horodle 1413 (gdzie m.in. zadecydowano o wspólnych zjazdach pol.-litew. oraz dokonano adopcji do pol. herbów 47 bojarskich rodów litew.). Zapewnienie sukcesji tronu pol. dla swych synów uzyskał Jagiełło za cenę przywilejów dla szlachty ( czerwiński przywilej 1422, przywilej brzeski 1425, w którym sformułowano zasadę neminem captivabimus nisi iure victum, jedlnieński przywilej 1430). Krótkim epizodem było panowanie Władysława III Warneńczyka (za którego początkowo rządy sprawował biskup krak. Z. Oleśnicki). Wybrany także 1440 na króla Węgier, poległ pod Warną (1444), w wywołanej przez siebie (pod naciskiem dyplomacji papieskiej), niepotrzebnej dla Polski wojny z Turcją. Opozycji magnackiej, kierowanej przez Oleśnickiego, skutecznie przeciwstawił się Kazimierz IV Jagiellończyk, zapewniając sobie statutami nieszawskimi 1454 przychylność szlachty i jednocześnie zapoczątkowując nimi rozwój szlacheckiego parlamentu. On też dokończył dzieła likwidacji zagrożenia krzyżackiego, zwyciężając Zakon w wojnie trzynastoletniej 1454 66; na mocy pokoju toruńskiego 1466 do Polski zostało przyłączone Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska, rejon Malborka i Elbląga ( Prusy Królewskie) oraz Warmia, a państwo krzyżackie stało się lennem Polski. Pozycję dynastii umocniło zdobycie przez król. syna, Władysława, korony Czech (1471) i Węgier (1490), a wewnątrz kraju zapewnienie sobie prawa obsadzania godności biskupich. Rządy dwóch kolejnych Jagiellonów Jana I Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyka przyniosły dalsze wzmocnienie pozycji szlachty, uzyskane w konstytucjach piotrkowskich 1496 i dzięki konstytucji Nihil novi 1505.
Wiek XVI to okres największego, wszechstronnego rozkwitu kraju. Wyważona polityka zagr. Zygmunta I Starego doprowadziła do przyjaznych stosunków z Habsburgami (układ w Wiedniu 1515), uznania sekularyzacji państwa zakonnego (odtąd Prus Książęcych) i przyjęcia 1525 w Krakowie hołdu lennego Albrechta Hohenzollerna ( hołd pruski), zawarcia 1533 trwałego pokoju z Turcją; toczyły się jedynie, ze zmiennym szczęściem i przerwami, wojny Litwy i Polski z Moskwą (zwycięstwa pod Orszą 1508 i 1514, utrata znacznych obszarów uznana przez Rzeczpospolitą 1537; wojny polsko-moskiewskie); ognisko zapalne stanowiło pogranicze z Mołdawią (zwycięstwo pod Obertynem 1531); po wygaśnięciu dyn. Piastów mazow. nastąpiła 1526 29 ostateczna inkorporacja Mazowsza. Oparcie się króla na magnatach zepchnęło szlachtę do opozycji i doprowadziło do sformułowania programu egzekucji praw oraz egzekucji dóbr. Politykę ojca kontynuował Zygmunt II August, początkowo nawet pogłębiając konflikt swym małżeństwem z Barbarą Radziwiłłówną; stopniowo jednak król oparł się na średniej szlachcie, akceptując 1562 63 programy egzekucyjne. Najbardziej trwałym osiągnięciem było przełamanie oporów możnowładców litew. i doprowadzenie, na sejmie lubel. 1569, do trwałego połączenia Polski i Wielkiego Księstwa Litew. unią realną ( unia polsko-litewska); jednocześnie zacieśniono związek Korony z Prusami Królewskimi. Opracowany po raz pierwszy program polityki mor. przyniósł budowę floty wojennej i powołanie 1568 Komisji Morskiej; konieczność wzmocnienia obrony Kresów pd.-wsch. przed najazdami Tatarów była przyczyną stworzenia stałego zaciężnego wojska kwarcianego.

Ustrój. Konsolidacja państwa za rządów Kazimierza III Wielkiego i Ludwika Węgierskiego sprzyjała wytworzeniu się monarchii stanowej, której wyrazem prawno-ustrojowym było pojęcie Korony Królestwa Polskiego: państwo wyodrębnione od osoby monarchy, zachowujące jedynie resztki elementów patrymonialnych, dominujących w okresie piastowskim. Po śmierci Kazimierza (1370) zwyciężyła zasada elekcyjności tronu (stąd zabiegi Władysława II Jagiełły o zapewnienie następstwa jego synom); elekcji dokonywano na zjeździe elekcyjnym, następnie odbywała się koronacja i nowy władca potwierdzał prawa i przywileje stanowe. W XIV i XV w. władza król. była szczególnie silna w dziedzinie zarządu państwem: król. prerogatywa nominacji wszystkich urzędników pozwalała na korzystny dla władcy ich dobór i realizację własnej polityki w prowincjach i ziemiach (władzę króla osłabiała jednak utrwalająca się zasada dożywotności sprawowania urzędów); król był najwyższym sędzią i nacz. wodzem: polityką zagr. kierował przy współudziale rady król., w której zasiadali najwyżsi w państwie dostojnicy. W ciągu XV w. ukształtował się dwuizbowy sejm walny, składający się z króla, dostojników duchownych i świeckich (członków rady król., którzy później weszli w skład senatu), urzędników ziemskich i szlachty nie piastującej urzędów (których później zastąpili posłowie wybierani na sejmikach ziemskich), początkowo także przedstawicieli miast i kapituł katedralnych; sejm pełnił funkcje ustawodawcze (prawo sądowe, podatki), zajmował się polityką wewn. i zagraniczną. Do realizacji niektórych celów szlachta, duchowieństwo lub miasta zawiązywały konfederacje. Ustawodawstwo w zakresie prawa sądowego zaczęły wykonywać sejmy walne i sejmiki ziemskie, których rola stopniowo się powiększała.

Przywileje nadawane szlachcie w okresie monarchii stanowej przez króla ostatni raz w Nieszawie 1454 od 2 poł. XV w. były uchwalane na sejmach przez nią samą i zawierane w ustawach, zw. wówczas konstytucjami. Nastąpił okres zw. demokracją szlachecką, w którym władzę obok monarchy sprawował stan szlachecki (z niewielkimi odstępstwami w przypadku biskupów, niekiedy pochodzenia mieszczańskiego). Organami uchwalającymi były: sejmiki ziemskie (na Litwie powiatowe) oraz trzy stany, obejmujące izbę poselską, senat i króla; w miastach król. zgromadzenia miejskie pospólstwa i rady miejskie; na wsi zebrania gromadzkie. Organy zarządzające: król, urzędy centr. (marszałkowie, kanclerz i podkanclerzy, podskarbiowie, hetmani), urzędy lokalne (starostowie); w miastach burmistrzowie i rady miejskie; na wsi sołtysi, w królewszczyznach i niektórych latyfundiach urzędy zamkowe z podstarościmi (burgrabiami). Sądy: król., ziemskie, grodzkie, podkomorskie, miejskie (ławnicze i radzieckie, wyższe prawa niem. jako apelacyjne), wiejskie (dominialne, ławnicze, zamkowe). W dobie królów elekcyjnych utworzono sądy centr.: Trybunał Koronny (1578), Trybunał Litew. (1581) i Trybunał Skarbowy Koronny (1613). W Prusach Król., zachowujących znaczny stopień odrębności ustrojowej, istniała Rada Prus. (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, podkomorzowie, przedstawiciele Elbląga, Gdańska, Torunia); w najważniejszych sprawach (zwł. podatkowych) zwoływano ogólne zgromadzenie stanów; od pocz. XVI w. działał prowincjonalny sejm prus.; na sejmie lubel. 1569 ściślej zespolono Prusy Król. z Koroną (udział w senacie i izbie poselskiej), utrzymała się jednak odrębna reprezentacja stanów prus., zw. Sejmikiem Generalnym Pruskim. Akt unii lubel. 1569 wprowadził w Polsce i Wielkim Księstwie Litew. na zasadzie równości wspólność monarchy i sejmu, ale zachował osobne urzędy centr., skarb i wojsko.

Społeczeństwo i gospodarka. Istotne zmiany nastąpiły w XV i XVI w. w gospodarce, nieco mniejsze w stosunkach społecznych. Wraz ze wzrostem popytu na zboże nastąpiła rozbudowa folwarków,
których produkcja była najczęściej oparta na pańszczyźnie. Pogorszyło się położenie chłopów, którym stopniowo zabraniano opuszczania wsi ( statut warcki 1423 i piotrkowskie konstytucje 1496), zwiększono wymiar pańszczyzny (do 3 dni tygodniowo z 1 łanu gruntów w poł. XVI w.). Nastąpił rozwój rynku wewn. (targi, jarmarki); rozwinął się eksport na zachód drogą mor., gł. zboża i produktów leśnych (spław Wisłą do Gdańska, także Wartą, Niemnem i Dźwiną), lądem zwł. bydła i futer. W dużych miastach ugruntował dominującą pozycję kupiecki patrycjat, rozwijały się rzemiosła, powszechnie od XIV w. zorganizowane w cechy. Szczególną pozycję zajmował Gdańsk, największe i najbogatsze miasto w Rzeczypospolitej, cieszący się dużą niezależnością i koncentrujący znaczną większość obrotów handl. drogą mor. z zach. Europy. Coraz większą rolę gosp. (gł. w rzemiośle) odgrywali Żydzi, licznie napływający do Polski w XVI w. (gł. z Niemiec), których kilkutysięczne skupiska powstały w Krakowie, Poznaniu, Lwowie, Lublinie, Przemyślu i Jarosławiu. W dziedzinie stosunków społ., mimo pogarszania się położenia chłopów, umacniała się pozycja szlachty, która przez sejmiki i izbę poselską w coraz większej mierze uczestniczyła we władzy polit. w państwie. Stopniowo rozszerzało się oddziaływanie pol. swobód i instytucji szlacheckich na Wielkie Księstwo Litew., zbliżając organizację stanową szlachty litew. do koronnej; zamknięcie się litew. stanu szlacheckiego nastąpiło w 1 poł. XVI w., zgodnie z zapisami Statutu Litew. I (1529) i realizacją pomiary włócznej w dobrach wielkoksiążęcych (1557). Prawne różnice między szlachtą litew. i koronną zlikwidowała unia lubel. 1569, jednak na Litwie zależność szlachty od magnatów, dysponujących rozległymi dobrami, była znacznie większa niż w Koronie. Zmieniła się sytuacja wyznaniowa. W zasadzie katol. państwo początków panowania Kazimierza III Wielkiego (nie licząc innych grup wyznaniowych, zwł. Żydów), w miarę rozszerzania swych terytoriów na wsch. stawało się państwem katol.-prawosł.; sytuacja ta stała się szczególnie wyraźna po unii z Wielkim Księstwem Litew., w którym co najmniej 80% ludności stanowili prawosławni. Wielowyznaniowość Polski pogłębiła się wraz z sukcesami w XVI w. idei reformacji, znajdujących poparcie zwł. wśrod elit umysłowych szlachty i magnatów, a także mieszczan. Luteranie znaleźli trwałe oparcie w miastach pomor. (zwł. w Gdańsku i Toruniu) oraz w Wielkopolsce, gł. wśród ludności niem.; po 1548 pojawili się w Wielkopolsce bracia czescy; kalwinizm zakorzenił się najsilniej wśród szlachty małopol., rychło także na Litwie; 1562 65 wyłonili się z niego bracia polscy (arianie), działający gł. w Małopolsce i na Wołyniu; masy chłopskie pozostały na ogół wierne tradycji katol. i prawosławnej. Działania kontrreformacji, rozwijane szczególnie od poł. XVI w. (S. Hozjusz, od 1564 jezuici), zahamowały ofensywę protest., nie zdołały jednak zlikwidować zasady tolerancji wyznaniowej, utwierdzonej 1573 aktem konfederacji warszawskiej.

Czasy Jagiellonów to okres rozkwitu kultury staropolskiej. Utworzona 1364 Akad. Krak., zreformowana 1397 1400, stała się niebawem ogniskiem nauki i kultury, promieniującym także na Litwę, Ruś i Śląsk. Średniowieczne tradycje piśmiennictwa hist. (Wincenty Kadłubek, Kronika wielkopolska, Janko z Czarnkowa) rozwinął w 2 poł. XV w. Jan Długosz, a w zakresie piśmiennictwa społ.-polit. w poł. XVI w. A. Frycz Modrzewski; od poł. XV w. przenikały do Polski idee wł. humanizmu (Kallimach); w XVI w. reformacja wpłynęła na rozwój piśmiennictwa i czytelnictwo, pojawił się i rozkrzewił pol. język lit. (M. Rej, J. Kochanowski); okres rozkwitu przeżywała nauka (M. Kopernik, Maciej z Miechowa, J. Struś, B. Wapowski); dwór król. na Wawelu, a z czasem również dwory magnatów świeckich i duchownych, stały się ośrodkami literatury, sztuki i nauki renesansowej.

KRÓLOWIE ELEKCYJNI

Polityka. Bezpotomna śmierć Zygmunta II Augusta 1572 zakończyła rządy Jagiellonów; wszyscy późniejsi królowie byli powoływani na tron przez ogół szlachty. Po niefortunnym epizodzie rządów Henryka Walezego (1574) dziesięcioletnie panowanie Stefana Batorego wypełniły próby umocnienia władzy król. wewnątrz kraju, jednak z ustępstwami na rzecz szlachty (powołanie Trybunału Koronnego 1578 i Litew. 1581); próba podporządkowania Gdańska Rzeczypospolitej (wojna 1577) zakończyła się tylko połowicznym sukcesem, w przeciwieństwie do wojen z Rosją o Inflanty (1579 81), które przerwał pomyślny rozejm w Jamie Zapolskim 1582. Następca Batorego, Zygmunt III Waza, swymi roszczeniami do tronu szwedz. wprowadził Rzeczpospolitą w stan długotrwałego, niepomyślnego konfliktu zbrojnego ze Szwecją w Inflantach (mimo zwycięstwa pod Kircholmem 1605), a 1626 29 w Prusach Król. ( altmarski rozejm 1629); nie przyniosły również sukcesu próba osiągnięcia tronu moskiewskiego (wojna 1609 18), chociaż rozejm 1618 w Deulinie zapewnił Polsce znaczne zdobycze terytorialne, a także wojny z Turcją (Cecora 1620, Chocim 1621).

Opozycję szlachty wywołało poparcie przez króla kontrreformacji oraz jego dążenia absolutystyczne ( Zebrzydowskiego rokosz 1606 09); wówczas też rezydencja króla została przeniesiona z Krakowa do Warszawy (1596, ostatecznie 1611). Plany Władysława IV Wazy wznowienia wojny ze Szwecją, a pod koniec życia z Turcją, nie znalazły poparcia ani magnatów, ani szlachty. Wypełnione wojnami dwudziestoletnie panowanie Jana II Kazimierza przyniosło wyniszczenie gosp. i wyludnienie kraju, chaos w życiu polit., utratę terytoriów i istotny spadek międzynar. znaczenia Rzeczypospolitej (powstanie kozackie B. Chmielnickiego 1648 54, północna wojna 1655 60 i pokój w Oliwie, welawsko-bydgoskie traktaty 1657, Lubomirskiego rokosz 1665 66, andruszowski rozejm 1667). W latach rządów Michała Korybuta Wiśniowieckiego wzrosła samowola magnatów oraz kierowanych przez nich stronnictw polit. (profranc., prohabsburskiego). Chwilowo tylko sytuację poprawiły znakomite zwycięstwa Jana III Sobieskiego nad Kozakami, Tatarami i Turkami (Podhajce 1667, Chocim 1673, Żurawno 1676, odsiecz Wiednia 1683). Realizacji jego planów przyłączenia Prus Książęcych i umocnienia się nad M. Bałtyckim przeszkodziła opozycja magnacka.

Po śmierci Jana III Sobieskiego Rzeczpospolita stopniowo stawała się przedmiotem polityki mocarstw ościennych. Udział elektora saskiego, króla pol. Augusta II (Wettina) w wojnie północnej (1700 21) przyniósł mu klęskę i detronizację z rąk Szwedów; krótkotrwałe rządy Stanisława Leszczyńskiego, osadzonego przez nich na tronie, zakończyły się wraz z klęską Karola XII pod Połtawą (1709). Dalsze rządy Augusta II zostały podporządkowane woli Rosji, Austrii i Prus, dążących do utrzymania słabości Rzeczypospolitej; wykorzystując prywatę wielu pol. i litew. magnatów, bezsilność zrywanych sejmów, niechęć uprzywilejowanych stanów do świadczeń finansowych na rzecz państwa, Rosja skutecznie przeciwstawiła się próbom reform ustroju, stając się gwarantem utrzymania istniejącej w Rzeczypospolitej sytuacji ( Sejm Niemy 1717, Loewenwolda traktat 1732).

Próbę uniezależnienia się od mocarstw sąsiednich, z pomocą Francji, poprzez ponowną elekcję Stanisława Leszczyńskiego (1733) udaremniła zbrojna interwencja ros., w której wyniku na tron został wprowadzony August III; nastąpiło dalsze ograniczenie suwerenności Polski, pogłębienie anarchii, wzrost znaczenia zantagonizowanych koterii magnackich, faworytów i ministrów saskich (Braniccy, H. Bruhl, A. Sułkowski). Wybór 1764 na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego, kandydata Familii i cesarzowej Katarzyny II, umożliwiło dokonanie (za zgodą Rosji) ograniczonych reform wewnętrznych. Odpowiedzią konserwatywnej części szlachty na reformy, a także na ingerencję Rosji w wewn. sprawy Rzeczypospolitej oraz proros. politykę króla i Familii, była zbrojna konfederacja barska (1768 72). Po jej rozbiciu 1772 nastąpił I rozbiór Polski między Austrię, Prusy i Rosję ( rozbiory Polski). W zmniejszonej o trzecią część Rzeczypospolitej utrwalała się ingerencja Rosji w jej wewn. sprawy, realizowana przede wszystkim przez powołaną 1775 i uzależnioną od Rosji Radę; Nieustającą (która jednak rozwinęła pożyteczną działalność w zakresie administracji krajem). Podejmowano pewne reformy, inicjowane i wspierane przez Stanisława Augusta, a ograniczane przez Katarzynę II. W 1773 powstała Komisja Edukacji Narodowej, 1780 odrzucono projekt reform dotyczących chłopów i mieszczan, a zawartych w Zbiorze praw sądowych... A. Zamoyskiego; dopiero na Sejmie Czteroletnim 1788 92 stronnictwu patriotycznemu udało się przeprowadzić wiele ważnych reform; uchwalono m.in. aukcję; wojska, wprowadzono komisje porządkowe cywilno-wojskowe, rozszerzono prawa miast, a przede wszystkim uchwalono Konstytucję 3 maja 1791. Dzieło wewn. odbudowy kraju obaliły konfederacja targowicka 1792 i interwencja wojsk ros. ( wojna polsko-rosyjska 1792), po której 1793 nastąpił II rozbiór Polski przez Rosję i Prusy. Próba zachowania resztek bytu państw., którą było powstanie kościuszkowskie 1794, zakończyła się klęską i III rozbiorem kraju 1795 między 3 mocarstwa; oznaczał on utratę państwowości na ponad stulecie.

Ustrój. Zasady ustrojowe ukształtowane w okresie jagiellońskim utrzymały się aż do upadku państwa. Jednak w XVII i XVIII w. nastąpiły znaczne zmiany w układzie sił polit. wewnątrz kraju, rzutujące na działanie aparatu państwowego. Uprzednio obok monarchy udział we władzy miał cały stan szlachecki; w ostatnich dwu stuleciach istnienia Rzeczypospolitej zdecydowaną przewagę w państwie zdobyli magnaci (stąd używane niekiedy określenie: oligarchia magnacka), którzy już od poł. XVII w., a w sposób jaskrawy w XVIII w. (w czasach stanisławowskich w obrębie zaledwie kilku rodów) decydowali o sprawach polit. i ustrojowych Rzeczypospolitej. Istotnym czynnikiem, który ułatwił magnatom uzyskanie tej przewagi, była przyjęta 1572 zasada osobistego udziału w elekcji ogółu szlachty (elekcja viritim), w znacznej części konserwatywnej i ulegającej magnackim naciskom. Do dalszego osłabienia władzy król. przyczynił się także obowiązek zaprzysięgania przez każdego elekta artykułów henrykowskich i pacta conventa (które m.in. dopuszczały możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi). Upadek władzy król. i znaczenia polit. średniej szlachty, a umocnienie się dominacji magnatów nastąpiły po klęsce rokoszu Zebrzydowskiego (1607), zwł. zaś po rokoszu Lubomirskiego (1665 66). Funkcjonowanie państwa było zakłócane przez zasadę jednomyślności w podejmowaniu uchwał sejmowych oraz obowiązek ścisłego przestrzegania przez posłów instrukcji otrzymywanych na sejmikach. Sejmy nie dochodziły do skutku, gdy w ciągu 6 tygodni nie udawało się uzgodnić uchwał, lub były zrywane (od 1652) przez liberum veto (1582 1762 rozeszły się bez podjęcia uchwał lub zostały zerwane 53 sejmy, czyli blisko 60%). W sytuacji znacznego zmniejszenia się możliwości skutecznego działania sejmów rosła rola sejmików (zwł. w zakresie uchwalania i ściągania podatków) aż do 1717, gdy znacznie ograniczono samorząd ziemski szlachty. Skostnienie ustroju, spowodowane obroną stanowych swobód i przywilejów ( kardynalne prawa, złota wolność) oraz niechęcią do reform przeważającej części szlachty i magnatów, było przyczyną powiększającej się niewydolności struktur państwa, zwł. w dziedzinie skarbowości i wojska. Reformy ustroju uchwalone na Sejmie Czteroletnim i zawarte w Konstytucji 3 maja zniweczył upadek państwa.

Społeczeństwo i gospodarka. Gospodarka Rzeczypospolitej już od lat 20. XVII w. zaczęła wchodzić w stan regresu. Załamanie się w zach. Europie popytu na pol. zboże i coraz mniejsza wydolność systemu gospodarki rolnej opartej na pańszczyźnie zachwiały podstawami egzystencji folwarków; trudności przeżywały coraz mniejsze i słabiej wyposażone w siłę pociągową gospodarstwa chłopskie; zastój objął także miasta, powodując ubożenie przeważającej części mieszczan. Katastrofę przyniosły jednak dopiero wojny i epidemie połowy tego stulecia i pierwszych 20 lat XVIII w., niosąc ze sobą wyludnienie i wyniszczenie wsi, miast i miasteczek, głęboki i długotrwały upadek rolnictwa, rzemiosła i handlu. Pierwsze próby przeprowadzenia zmian w rolnictwie pojawiły się od lat 20. XVIII w., a na szerszą skalę rozwinęły się w jego 2 poł.: przechodzenie z pańszczyzny na czynsz, parcelacje folwarków, nowe uprawy (rośliny pastewne, później ziemniaki), unowocześnienie hodowli. W rzemiośle miejskim ożywienie zaznaczyło się już w czasach saskich, jednak przełom nastąpił dopiero w ostatnim dziesięcioleciu XVIII w., gdy zaczęły licznie powstawać manufaktury magnackie, król. i mieszczańskie, przełamując skostniały system cechowy. Położenie chłopów i mieszczaństwa niewiele się zmieniło aż do upadku Rzeczypospolitej. Wśród szlachty powiększał się odsetek nieposesjonatów, szukających zajęć poza wsią i coraz bardziej uzależnionych od magnatów.

W sferze spraw wyznaniowych wielkie znaczenie dla późniejszych dziejów Polski miała unia brzeska 1596; deklarowała ona uznanie przez Kościół prawosł. Rzeczypospolitej zwierzchności Rzymu, a w rzeczywistości przyniosła trwałe rozbicie Kościoła wsch. na zwalczające się Kościoły: unicki ( unici) i prawosł.; odpadnięcie 1667 wielkich obszarów na wsch. osłabiło prawosławie, ułatwiając w XVIII w. dominację Kościoła unickiego. Wyrazem zwycięstwa kontrreformacji nad prądami reformacyjnymi, a zarazem ważnym wyłomem w pol. tolerancji wyznaniowej było wypędzenie z kraju arian (1658), a następnie zakaz, pod karą śmierci, odstępstwa od katolicyzmu (1668). Nietolerancja narastała wraz z ogólnym kryzysem państwa w XVIII w., a jej przejawami były: walka z dysydentami (1717 zakaz publicznych protest. nabożeństw i wznoszenia zborów, 1733 formalne wykluczenie ze sprawowania urzędów państw. i z sejmu), egzekucja burmistrza i 9 mieszczan toruńskich 1724 (za niezapobieżenie i udział w tumulcie przeciwko jezuitom), procesy o czary oraz o tzw. mordy rytualne. Dyskryminacja niekatolików stała się dla Rosji pretekstem do ingerencji w wewn. sprawy Rzeczypospolitej.
Upadek polit. i gosp. kraju pociągnął za sobą obniżenie kultury i poziomu umysłowego społeczeństwa (ksenofobia, bigoteria, obskurantyzm, bezkrytyczne samouwielbienie narodu szlacheckiego; sarmatyzm), przy jednoczesnym istnieniu ośrodków wysokiej kultury na niektórych dworach magnackich i w kilku dużych miastach (zwł. w Gdańsku). Przełom nastąpił w okresie oświecenia stanisławowskiego. Gruntownie zreformowano szkolnictwo zakonne jezuitów i pijarów, szczególną zaś rolę w krzewieniu oświaty odegrała po kasacji zakonu jezuitów Komisja Edukacji Nar. i Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych; z inicjatywy i pod patronatem Stanisława Augusta Poniatowskiego rozwijały się: teatr, muzyka, sztuki plast., literatura piękna i publicystyka, a jego dwór i w ogóle Warszawa stały się ośr. kultury promieniującym na całą Rzeczpospolitą.
Marcin Kamler

ZIEMIE POLSKIE POD ZABORAMI

W następstwie rozbiorów ziemie Rzeczypospolitej zostały wcielone do państw zaborczych jako ich prowincje: z terenów zaboru austr. utworzono Galicję, z kolejnych zaborów prus.: Prusy Zachodnie, Prusy Południowe i Prusy Nowowschodnie, obszary zagarnięte przez Rosję podzielono na gubernie. Każde z państw zaborczych usiłowało zintegrować zajęte obszary; traktowały ziemie pol. jako teren eksploatacji, źródło surowców i siły roboczej, podatków i rekruta. Wszędzie wpro-wadzono własne ustawodawstwo i scen-tralizowaną biurokrację. Skutki upadku państwa były szczególnie dotkliwe dla szlachty bezrolnej i zagrodowej, której odmawiano praw szlacheckich, a także dla posesjonatów, których pozbawiono udziału we władzy, znacznej części dochodów z dzierżaw królewszczyzn i ekonomii oraz objęto represjami polit. i konfiskatami dóbr ziemskich; pomimo to szlachta nadal w decydującym stopniu kształtowała w XIX w. wzory kulturowe i kierunki polit. działania. Rozbiory odbiły się niekorzystnie także na sytuacji gosp. ziem pol.: upadła większość banków warsz., zlikwidowano wiele manufaktur, przecięcie granicami jednolitego dotąd organizmu państw. załamało handel, zahamowaniu uległy reformy czynszowe na wsi; kwitnąca u schyłku XVIII w. Warszawa, pozbawiona funkcji stolicy, stała się mało znaczącym miastem prowincjonalnym; podupadło wiele innych ośr. miejskich.

W kraju i na emigracji ( emigracje polityczne z ziem polskich) podejmowano przygotowania do walki o niepodległość, wysuwając różne programy polityczne. Pierwsze tajne związki utworzono 1796 w Galicji (m.in. Centralizacja Lwowska); w Warszawie 1798 powstało Towarzystwo Republikanów (Republikantów) Polskich. Emigracja we Francji, licząc na pomoc rewolucji franc. (następnie Napoleona I), utworzyła 1797 we Włoszech Legiony polskie pod wodzą J.H. Dąbrowskiego. W kraju wśród ziemiaństwa rosły wpływy orientacji ros., której przewodził A.J. Czartoryski ( plan puławski).

Na mocy pokoju tylżyckiego (1807) między Napoleonem I a ces. Rosji Aleksandrem I Romanowem powstało z części ziem pol. Księstwo Warszawskie, powiększone 1809 po zwycięskiej wojnie Napoleona I (udział Polaków pod wodzą ks. J. Poniatowskiego) z Austrią; formalnie niepodległe, osobą króla i księcia warsz. Fryderyka Augusta I połączone unią personalną z Saksonią (tron dziedziczny w dynastii saskiej), w rzeczywistości było podporządkowane Francji; nadana Księstwu przez Napoleona I konstytucja 1807 ( Konstytucja Księstwa Warszawskiego) m.in. zniosła poddaństwo chłopów, a wprowadzony 1808 Kodeks Napoleona zlikwidował pozostałości dawnych przywilejów stanowych. Istniał sejm (izba poselska i senat; do jego kompetencji należały tylko: prawo cywilne i karne, podatki i sprawy monetarne), Rada Stanu Księstwa Warszawskiego (projekty ustaw sejmowych i dekretów król., kompetencje sądownicze, sprawy budżetowe) oraz rząd Księstwa (6 ministrów). Klęska Francji w kampanii moskiewskiej (1812) spowodowała upadek Księstwa Warsz. i nowy podział ziem pol. na kongresie wiedeńskim (1815). Zachodnia część Księstwa, nazwana Wielkim Księstwem Poznańskim, została włączona w skład królestwa Prus, jednak z zachowaniem pewnej autonomii: własnym herbem, flagą, namiestnikiem i reprezentacją nar. (sejmik). Z Krakowa z okręgiem utworzono, cieszącą się początkowo dość znaczną autonomią, Rzeczpospolitą Krakowską. Z pozostałych ziem Księstwa powstało autonomiczne Królestwo Polskie, złączone unią personalną z Rosją (ces. Aleksander I Romanow został pierwszym jego królem). Nadana Królestwu konstytucja 1815 ( Konstytucja Królestwa Polskiego) i ordynacja wyborcza były najbardziej liberalne w ówczesnej Europie; sejm wybierały wszystkie warstwy społ. (z małym udziałem chłopów) w wyborach bezpośrednich; zastępcą króla był namiestnik (do 1826 gen. J. Zajączek), naczelnym wodzem brat cara, w. ks. Konstanty Pawłowicz, sprawujący także nadzór policyjny nad całością życia publicznego. Sejm (król, senat, izba poselska) zajmował się gł. zmianami prawa; sprawy adm. i gosp. regulowały na ogół postanowienia namiestnika, od 1826 Rady Administracyjnej; inicjatywa ustawodawcza należała do króla. Centralnym organem władzy i administracji była Rada Stanu Królestwa Polskiego; zarząd kraju należał do 5 komisji rządowych. Na ziemiach Rzeczypospolitej zagarniętych przez Rosję, znajdujących się poza Królestwem Pol. (9 zach. guberni Rosji), utrzymano dawny ustrój stanowy, a jednocześnie wprowadzono scentralizowany system rządów absolutnych, sprawowanych przez ros. administrację.

Naruszanie konstytucji w Królestwie Pol. (ograniczanie praw sejmu, cenzura, sądy wyjątkowe w sprawach polit.), polityka podatkowa i niedopełnienie obietnicy o włączeniu do Królestwa obszarów zaboru ros. na wsch. od Bugu (tzw. ziem zabranych) oraz represje policyjne doprowadziły do powstania legalnej opozycji ( kaliszanie) oraz zawiązywania spisków patriotycznych (m.in. Towarzystwo Patriotyczne, 2), a wreszcie do wybuchu powstania listopadowego 1830 31. Po jego upadku Królestwo Pol. utraciło konstytucję, sejm i własne wojsko, pozostała zaś formalnie odrębna administracja ( Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego); aparat państw. stopniowo podporządkowywano urzędom centr. w Petersburgu, 1837 wprowadzono gubernie zamiast województw, 1841 ros. system monetarny, 1847 ros. kodeks karny; nastąpiły konfiskaty dóbr licznych uczestników powstania; tysiące uwięziono i zesłano lub wcielono do wojska ros., emigrowała większość działaczy nar. i twórców kultury ( Wielka Emigracja). Również w zaborze prus., skąd udzielano pomocy powstaniu, zaostrzył się kurs antypol. (represje policyjne, usuwanie Polaków z administracji, 1832 ograniczenie praw języka pol., 1835 zniesienie odrębności sądownictwa).
Lata 30. i 40. cechowała w 3 zaborach bierność znacznej części społeczeństwa. Bardziej przedsiębiorcze grupy ziemiaństwa i rodzącej się burżuazji podejmowały początkowo w Poznańskiem, potem w innych dzielnicach legalne działania zmierzające do materialnego i umysłowego podniesienia sił społeczeństwa przez przyspieszenie rozwoju gosp. i społ. kraju ( organiczna praca). Formułowano projekty reformy położenia włościan i Żydów (własne koncepcje wysuwali także działacze żyd.). Inteligencja szukała wyjścia w konspiracji. W 1835 37 działało Stowarzyszenie Ludu Polskiego, 1838 rozbito akcję spiskową Sz. Konarskiego. Wielka Emigracja skupiała swe życie polit. i kult. gł. we Francji, także w W. Brytanii i Szwajcarii; oddziałując na kraj przez emisariuszy Centralizacji Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, przygotowywała ogólnonar. powstanie; 1846 doszło do zakończonych niepowodzeniem wystąpień zbrojnych, które największe rozmiary przybrały pod kierunkiem E. Dembowskiego w Rzeczypospolitej Krakowskiej ( rewolucja krakowska), i do antyszlacheckiego powstania chłopskiego 1846 w Galicji (tzw. rabacja galic.). W okresie Wiosny Ludów 1848 nastąpił wybuch powstania wielkopolskiego, które zakończyło się klęską, a następnie likwidacją resztek odrębności Wielkiego Ksiestwa Pozn. (wraz z nazwą). Wielu Polaków wzięło udział w rewolucjach eur. (L. Mierosławski, H. Dembiński, J. Bem i in.), zwł. w Niemczech, we Włoszech i na Węgrzech. Osłabienie Rosji w wyniku niepowodzeń w wojnie krymskiej (1853 56), zjednoczenie Włoch i łączące się z tym nadzieje na sukcesy ruchów nar., uwłaszczenie chłopów w Rosji, nadzieje na autonomię bądź niepodległość, a także zaostrzające się represje (krwawe stłumienie manifestacji patriotyczno-rel. w Warszawie 1861) doprowadziły w Królestwie Pol. do wrzenia i uformowania się ogólnonar. konspiracji ( biali, czerwoni), pozostającej w opozycji do polityki A. Wielopolskiego, kierującego rządem cyw. Królestwa. Wybuchło powstanie styczniowe (1863 64); Tymczasowy Rząd Nar. ogłosił dekrety uwłaszczeniowe; powstanie zostało stłumione po wielomiesięcznych walkach partyzanckich z przeważającymi siłami wojsk ros.; zapanował terror (blisko 700 wyroków śmierci, masowe zsyłki, wcielenia do wojska ros., konfiskata majątków), zlikwidowano adm. odrębność Królestwa Pol. (nieoficjalnie zw. Krajem Nadwiślańskim), odrębność instytucji publ., zrusyfikowano administrację, szkolnictwo ( rusyfikacja na ziemiach polskich w XIX w.). W zaborze prus. od 1848 działało Koło Polskie w sejmie prus., od 1871 w parlamencie niem.; społeczeństwo pol. walczyło przeciwko nasilającej się germanizacji języka, oświaty i Kościoła oraz antypol. polityce gosp. ( germanizacja na ziemiach polskich w XIX w.), zwł. kolonizacji niem., wykupowi od Polaków ziemi, parcelacjom ( Komisja Kolonizacyjna, Hakata); pol. ruch nar. objął także Śląsk, Warmię i Mazury.

Całkowicie odmienna była sytuacja Galicji, która 1861 uzyskała Sejm Krajowy, 1867 przedstawicielstwo w parlamencie austr. (Koło Pol.), a 1867 73 szeroką autonomię, wykorzystaną w pełni do rozwoju nar. form życia kult. i umysłowego, a także polit.; we wsch. części Galicji rozwinął się ukr. ruch nar.; rządy w Galicji sprawowali przedstawiciele kierunków zachowawczych ( stańczycy), lojalni wobec monarchii austro-węgierskiej.

Stabilizacja stosunków międzynar. w latach 70. i 80. nie dawała szans na realizację dążeń niepodległościowych. Część Polaków przyjęła postawę trójlojalizmu; w zaborze ros. nadzieję budził program pozytywizmu warsz. (m.in. B. Prus, A. Świętochowski) szerzący w ramach pracy org. hasła pracy u podstaw, oświaty, oszczędności i postępu techn.; w zaborze prus. działacze społ. (M. Jackowski, P. Wawrzyniak) organizowali zamożnych chłopów i drobnomieszczaństwo w kółkach roln. i spółkach zarobkowych. Zaborcy dążyli do maks. podporządkowania sobie organizacji kośc., odizolowania jej od organizacji kośc. na pozostałych ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i ograniczenia kontaktów z Rzymem. Dokonano zmian organizacji terytorialnej Kościoła, masowych kasat klasztorów: w Galicji jeszcze w XVIII w., w zaborze prus. gł. 1810, w Królestwie Pol. 1832 i 1864, oraz przejęcia wielkiej własności kościelnej. Duchowieństwo w Królestwie Pol. po upadku kolejnych powstań nar. poddawano represjom, wielu księży zesłano w głąb Rosji; w zaborze prus. szykany i ograniczenia jego działalności nasiliły się w latach 70. (O. Bismarck; Kulturkampf); w zaborze ros. szczególne represje stosowano wobec grekokatolików (unitów), zmuszając ich do przechodzenia na prawosławie. W dziedzinie nauki i kultury stosunkowo znaczny margines swobody pozostawiono społeczeństwu pol. w Galicji, także w Królestwie Pol., o wiele mniejszy natomiast w zaborze pruskim. Działały instytucje nauk. i oświat., w Warszawie m.in. od 1800 Warsz. Tow. Przyjaciół Nauk, od 1816 uniw. (zamknięty 1831 w ramach represji popowstaniowych), od 1821 Inst. Agronomiczny w Marymoncie k. Warszawy, od 1875 Szkoła Handl. im. Leopolda Kronenberga; w Krakowie oprócz UJ od 1871 AU, skupiająca życie nauk. całego kraju; we Lwowie od 1784 uniw., od 1827 Zakład Nar. im. Ossolińskich, od 1844 Akad. Techn. (od 1877 Szkoła Politechniczna); w Dublanach od 1856 Szkoła Roln.; w Poznaniu od 1829 Biblioteka Raczyńskich i od 1857 Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk. Przez cały okres rozbiorów kwitła twórczość lit. i muzyczna.

Charakterystycznym zjawiskiem 2 poł. XIX w. było kształtowanie się świadomości nar. warstw lud. we wszystkich zaborach. Po zakończeniu procesu uwłaszczenia chłopów oraz równouprawnieniu mieszczan i Żydów, w Galicji także pod wpływem powszechnej oświaty elementarnej, następowało różnicowanie nar. świadomości środowisk mówiących rozmaitymi jezykami; równocześnie nasilały się także procesy asymilacyjne (w Królestwie Pol. oraz w Galicji przede wszystkim do kultury pol.). We wsch. części Galicji wśród większości ludności wiejskiej rozwijała się ukr. świadomość nar., na włączonych do Rosji wschodnich ziemiach dawnej Polski świadomość ukr., białorus. oraz litew., obok polskiej. Niejednokrotnie dotychczasowe podziały rel. były zbieżne choć tylko w części z podziałami narodowymi. Wśród ludności wyznającej judaizm formowała się nar. świadomość żydowska. Wraz z kształtowaniem się świadomości nar., także jako reakcja na politykę ucisku nar., pojawił się nacjonalizm. Niektórzy politycy pol. odmawiali prawa do własnej kultury oraz życia nar. społecznościom zamieszkującym ziemie wchodzące w skład Polski przed rozbiorami. Istotny wpływ na te procesy miało powstawanie u schyłku XIX w. pierwszych partii polit., o wyraźnie zarysowanych programach. Na emigracji w Genewie 1881 B. Limanowski utworzył organizację socjalist. Lud Polski; 1882 L. Waryński zał. w Warszawie I Proletariat ; 1892 powstała Polska Partia Socjalistyczna (PPS), 1893 Socjaldemokracja Królestwa Pol. (od 1900 Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy); 1887 zawiązała się Liga Polska, przekształcona 1893 w Ligę; Narodową (R. Dmowski, Z. Balicki), 1897 powstało Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe; 1895 utworzono pierwszą organizację lud. Stronnictwo Ludowe (od 1903 PSL). Powstały także pierwsze organizacje polit. innych narodów; wśród Żydów działał Bund ; na ziemiach ukr. w granicach Rosji powstawały organizacje socjalist.; w Galicji Wsch. 1890 Ukr.-Rus. Partia Radykalna (1899 oddzieliło się Ukr. Stronnictwo Nar.-Demokr.), 1902 Białorus. Rewol. Hromada. Ożywienie polit. spowodowała rewolucja 1905 07 w Rosji, która objęła zwł. ziemie zaboru rosyjskiego. W następstwie rewolucji ludność pol. w zaborze ros. uzyskała pewne ustępstwa nar. (m.in. pol. szkoły, stowarzyszenia); w ros. Dumie Państw. zawiązało się Koło Polskie. Nie zahamowało to jednak dążeń niepodległościowych. W 1908 14 tworzyły się w Galicji organizacje paramilitarne ( polskie organizacje wojskowo-niepodległościowe). W chwili wybuchu I wojny świat. stronnictwa pol. reprezentowały różne kierunki polit.: proros. (R. Dmowski i ugrupowania Narodowej Demokracji) wiążący nadzieje nar. Polaków ze zwycięstwem Rosji i ententy; proaustr. (J. Piłsudski, Legiony Polskie) liczący na zwycięstwo państw centralnych.

Rozwój gosp. ziem każdego zaboru przebiegał odmiennie, o czym decydowały w dużym stopniu zasoby surowcowe, polityka zaborcy, dostęp do dogodnych rynków zbytu, a także stan gospodarki w końcu XVIII w. W najlepszej sytuacji znajdowało się Królestwo Pol., będąc nie tylko partnerem, ale często i konkurentem dla Rosji. Początkowo, dzięki protekcjonistycznej polityce rządu, nastąpił szybki rozwój gospodarki: w okręgu łódz. powstał przemysł włók., w Zagłębiu Staropol., a nieco później w Zagłębiu Dąbrowskim, rozwijało się górnictwo i hutnictwo; dużym ośr. przem. stawała się Warszawa; ważną rolę organizatora życia gosp. odegrał Bank Pol. (zał. 1828). Powstanie listopadowe, represje oraz ogromne podwyższenie 1832 ceł na towary wywożone z Królestwa do Rosji (utrzymane do 1851) przejściowo zahamowały jego rozwój gosp.; jednak już u schyłku lat 30. nastąpił rozwój przemysłu bawełn., kolejnictwa (pierwsza Kolej Warszawsko-Wiedeńska, 1845 48), górnictwa i hutnictwa, ożywienie gosp. miast. Postęp techn. w rolnictwie i zastępowanie pańszczyzny czynszem dały przewagę folwarkom nad gospodarką chłopską i powodowały wzrost ich areału; pogłębiało się zróżnicowanie majątkowe chłopów; ich uwłaszczenie i ostateczne zniesienie pańszczyzny 1864 ( uwłaszczenie chłopów) przyniosło zasadniczą zmianę: wzrost obszaru ziemi chłopskiej, trudności ekon. wielu folwarków, dalsze rozwarstwienie ludności wiejskiej (głód ziemi, emigracja zarobkowa z Polski), a w następstwie przyspieszenie rozwoju stosunków kapitalist. na wsi. W przemyśle w latach 60. i 70. panowała stagnacja, później od pocz. XX w. ożywienie (zwł. we włókiennictwie, produkującym w dużej części na eksport do Rosji, i w cukrownictwie), wywołane zwł. przemianami na wsi, aktywizacją rynku wewn. i dopływem kapitałów, niekiedy obcych (belg., franc., niem.). Dokonała się wyraźna zmiana struktury społ. Królestwa: w miastach rosło znaczenie drobnomieszczaństwa oraz zwiększyła się liczba robotników, przybywających gł. ze wsi; burżuazja, w znacznej części żyd. i niem., zwł. w kilku wielkich miastach, była stosunkowo nieliczna i miała niewielkie wpływy polit.; po 1832 wyodrębniła się ostatecznie inteligencja (w znacznej części z deklasującej się szlachty), której rola w życiu społ., polit. i kult. Królestwa szybko rosła.

W Wielkim Księstwie Pozn., które w intencjach władz zaborczych miało pozostać roln. zapleczem Prus, rozwój rolnictwa został przyspieszony uwłaszczeniem chłopów, realizowanym ok. 1808 1865; nastąpił wzrost ogólnego areału i przeciętnej wielkości gospodarstw chłopskich, powiększyła się także liczba robotników rolnych; w wyniku wprowadzenia nowocz. metod gospodarowania (płodozmian, maszyny roln., nawozy miner.) szybko rosły plony, a rolnictwo Wielkiego Księstwa Pozn. od schyłku XIX w. zdecydowanie przodowało w skali wszystkich ziem polskich. Przemysł przeobrażał się znacznie wolniej, powstawały gł. małe fabryczki, w znacznym stopniu pracujące na potrzeby rolnictwa (produkcja maszyn i narzędzi roln., nawozów miner., przemysł spoż. i przetwórczy); od 1848 rozwijało się kolejnictwo. Burżuazja prawie nie istniała, kształtowało się tylko drobnomieszczaństwo; liczba robotników rosła powoli. Odmiennie przeobrażała się gospodarka Górnego Śląska, gdzie po 1815 nastąpił szybki rozwój przemysłu (nowocz. hutnictwo żelaza, cynku, górnictwo rud metali); w 2 poł. XIX w., a szczególnie na pocz. XX w. gwałtownie zwiększyło się wydobycie węgla kam.; 1842 otwarto pierwszy odcinek linii kol.; szybko powiększała się liczba robotników oraz wyodrębniała burżuazja, złożona gł. z Niemców.
W Galicji w rolnictwie, które po reformach józefińskich schyłku XVIII w. i w wyniku dobrej koniunktury na produkty rolne przeżywało na pocz. XIX w. okres rozwoju, po 1815 nastąpiła długotrwała stagnacja. Pewne ożywienie przyniosło uwłaszczenie chłopów 1848 i likwidacja ich powinności; powoli wzrastał ogólny obszar ziemi chłopskiej, ze zdecydowaną przewagą gospodarstw małych; wzrastały plony, jednak ogólny poziom galic. gospodarki rolnej był najniższy spośród trzech zaborów; sytuację pogarszał masowy import, od poł. lat 70., pszenicy z Ameryki Północnej. Nie rozwijał się przemysł, z wyjątkiem gorzelnictwa i cukrownictwa w 1 poł. XIX w. oraz przemysłu naft. od lat 70.; dominowało drobne rzemiosło; liczba robotników rosła powoli, a niemożność znalezienia pracy w miastach skłaniała do masowej emigracji zarobkowej (1890 1900 ok. 300 tys. osób).

PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA

Wybuch I wojny światowej 1914, w której państwa zaborcze walczyły po przeciwnych stronach, wzmógł nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości. Najżywiej zareagowali zwolennicy opcji austro-węg.; 16 VIII 1914 powołali w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy, który przystąpił do organizowania Legionów Pol. ( Legiony Polskie w I wojnie światowej) przy armii Austro-Węgier. Stosunek Wiednia do sprawy pol. był dwuznaczny ze względu na niechęć do antagonizowania sojusznika niemieckiego. Niewiele obiecywała zwolennikom opcji ros., którzy XI 1914 utworzyli w Warszawie Komitet Narodowy Polski (KNP), postawa Rosji, planującej w przypadku zwycięstwa nad państwami centr. przesunięcie swej granicy na linię Odry, ale nie wspominająca o autonomii dla Polaków; stanowisko Rosji nie uległo zmianie nawet po wycofaniu się wojsk ros. z Królestwa Pol. 1915; W. Brytania i Francja nie wykazywały zainteresowania Polską, uznając ją za wewn. problem Rosji. Państwom zaborczym wydawało się, że wojnę rozstrzygną bez zobowiązań wobec Polaków, którzy byli zmuszeni walczyć w przeciwnych armiach i to często na własnej ziemi. Wobec niechęci państw centralnych do podjęcia sprawy pol. J. Piłsudski rozbudowywał tajną Polską; Organizację Wojskową, której celem była walka zbrojna przeciw Rosji. Szeroką akcję na rzecz odrodzenia Polski prowadzili na Zachodzie I.J. Paderewski i H. Sienkiewicz. Latem 1915 państwa centr. podzieliły Królestwo Pol. na 2 generalne gubernatorstwa niem. i austr.; w październiku zwolennicy KNP utworzyli Międzypartyjne Koło Polityczne. Wyczerpywanie się rezerw mobilizacyjnych skłoniło państwa centr. do szukania rekruta w okupowanym Królestwie Pol., w zamian za utworzenie satelickiego

państewka pol.; w tym celu cesarze Niemiec i Austro-Węgier ogłosili 5 XI 1916 akt 5 listopada, w którym wezwali Polaków do wstępowania do armii austro-węg. i niem., ale nie sprecyzowali ani granic, ani ustroju przyszłej Polski; mimo to akt 5 listopada miał przełomowe znaczenie, gdyż przekreślił solidarność państw zaborczych w stosunku do Polski oraz postawił na forum międzynar. kwestię jej niepodległości. W I 1917 powstała w Warszawie Tymczasowa Rada Stanu. Zmieniła swoje stanowisko również Rosja, wspominając o możliwości utworzenia państwa pol. złożonego z trzech zaborów. Po rewolucji lutowej 1917 Piotrogrodzka Rada Delegatów przyznała Polsce prawo do niepodległości, a Rząd Tymczasowy zapowiedział stworzenie państwa pol. w sojuszu z Rosją; powołano Komisję; Likwidacyjną do Spraw Królestwa Polskiego oraz Naczelny Polski Komitet Wojskowy, a także zaczęto tworzyć Korpusy Polskie w Rosji. Zachodni czł. ententy, nie krępowani polityką ros., coraz częściej opowiadali się za odbudową Polski; VIII 1917 powstał w Paryżu pod przewodnictwem R. Dmowskiego, Komitet Narodowy Polski, który został uznany przez ententę za przedstawicielstwo pol.; we Francji zaczęła powstawać armia pol. ( Armia Polska we Francji w I wojnie światowej).
Wobec odwlekania realizacji aktu 5 listopada przez państwa centr. Piłsudski odmówił złożenia przysięgi na wierność obu cesarzom i został internowany w Magdeburgu; złożenia przysięgi odmówiły także I i III Brygada Legionów Pol., które rozbrojono i umieszczono w specjalnych obozach; na miejsce Tymczasowej Rady Stanu państwa centr. powołały IX 1917 Radę; Regencyjną, jako najwyższą władzę tymczasową w Królestwie Polskim. Po rewolucji w Rosji XI 1917, w której uczestniczyli działacze SDKPiL, PPS-Lewicy oraz zbuntowani żołnierze-Polacy, bolszewicy ogłosili Deklarację praw narodów Rosji, przyznając im prawo do niepodległości; deklaracja okazała się jednak martwą literą wobec planów rewolucji europejskiej. W III 1918 bolszewicy zawarli odrębny pokój z państwami centr. w Brześciu Litewskim; usankcjonował on kontrolę Niemiec i Austro-Węgier nad terenami przedrozbiorowej Polski, która miała się stać satelickim państewkiem na obszarze byłego Królestwa Pol., bez oddanej Ukrainie Chełmszczyzny. Walczący jeszcze u boku armii państw centr. Polski Korpus Posiłkowy gen. J. Hallera przeszedł pod Rarańczą przez front, by połączyć się z oddziałami II Korpusu Pol.; V 1918 obie formacje stoczyły przegraną bitwę z Niemcami pod Kaniowem, która stała się symbolem współdziałania sił pol. walczących dotąd po przeciwnych stronach; Korpusy Pol. w Rosji, broniące Polaków przed siłami bolszewickimi, zostały rozbrojone przez Niemców.

8 I 1918 prez. USA W. Wilson ogłosił 14-punktową deklarację, której 13 punkt dotyczył niepodległości Polski; wiosną 1918 państwa ententy prowadziły tajne rokowania z Austro-Węgrami, oferując im integralność oraz przyznanie ziem pol. w zamian za porzucenie sojusznika niem., jednak wobec fiaska tych rozmów w czerwcu ponownie wypowiedziały się za pełną niepodległością Polski.
I wojna świat. zakończyła się klęską wszystkich trzech państw zaborczych, co umożliwiło wyzwolenie Polski. Wobec klęski państw centr., 7 X 1918 Rada Regencyjna wydała manifest do narodu pol. proklamując niepodległość i zjednoczenie Polski; 23 X Rada Regencyjna powołała rząd J. Świerzyńskiego, który zwrócił się do paryskiego KNP o reprezentowanie go na forum międzynar.; 28 X