Nauczanie pojęć
Nauczanie pojęć
Uczenie się pojęć to coś więcej niż po prostu klasyfikowanie obiektów i formowanie kategorii. To także coś więcej od uczenia się nowych nazw lub słów pasujących do danych klas przedmiotów i idei. Uczenie się pojęć jest procesem tworzenia się wiedzy i organizowania wiadomości w struktury poznawcze.
Na co dzień posługujemy się terminem ?pojęcie? na rozmaite sposoby: np. gdy nie potrafimy czegoś zrobić, mówimy wówczas: ?nie mam pojęcia, jak to naprawić? albo gdy mamy wyrobione o czymś zdanie ?mam wyrobione pojęcie o stosowaniu kar w wychowaniu?. Gdy jednak terminu ?pojęcie? używamy w związku z nauczaniem lub uczeniem się, ma ono precyzyjne znaczenie i odnosi się do kategoryzowania wiedzy i doświadczenia.
Uczenie się pojęć w istocie polega na ?włączaniu rzeczy do klasy? i w efekcie na rozpoznawaniu obiektów należących do tej klasy (Gagne). Wymaga to, aby uczeń potrafił włączyć konkretny przykład (jabłka) do ogólnej klasy obiektów (owoce) o wspólnych cechach. W procesie tym uczeń musi wyrobić sobie sąd, czy dany obiekt należy do danej szerszej klasy.
Pojęcia mogą być przedmiotem kategoryzowania i nazywania. Możemy wyróżnić 3 kategorie pojęć:
* pojęcia koniunkcyjne- charakteryzują się tym, że mają jeden tylko zestaw cech istotnych
np. pojęcie wyspy- to część lądu otoczona wodą ze wszystkich
stron. Pojęcie trójkąta natomiast: jest to zamknięta, płaska figura
geometryczna, złożona z 3 boków i 3 kątów. Dodawane do siebie,
aż utworzą całość, cechy istotne pojęcia są zawsze takie same.
* pojęcia dysjunkcyjne- (dys- rozbieżność) w przypadku jednego, tego samego pojęcia
istnieją alternatywne zestawienia cech istotnych. Jako przykład
możemy podać ?rzeczownik?: może to być osoba, miejsce, rzecz,
ale nie wszystko to jednocześnie.
* pojęcia stosunkowe - w tym rodzaju pojęć o zaliczeniu do klasy decyduje stosunek. Żeby
(relacyjne) zrozumieć pojęcie stosunkowe, trzeba znać dodatkowe inne pojęcie
oraz stosunek między nimi np. pojęcia czasu i przestrzeni: minuta
jako część godziny, dzień jako część tygodnia, metr- kilometra itp.
Proces nabywania pojęć odbywa się w trzech etapach:
I. Zestawianie przedmiotów: zestawienie desygnatów i niedesygnatów danego pojęcia, zestawienie przykładów i nieprzykładów danego pojęcia (nieprzykłady to obiekty nie należące do danej klasy, posługujemy się nimi w toku nauczania pojęcia żeby uwypuklić kolejno cechy istotne pojęcia). Jest to podział dychotomiczny (na A i nieA). Powoduje to, że powstają 2 dopełniające się kategorie, podzbiory, np. jabłka i niejabłka w kategorii owoców lub też inaczej: krowa jest przykładem ssaka, a nieprzykładem gada.
II. Poszukiwanie podobieństw, cech wspólnych: tego co łączy wszystkie desygnaty danego pojęcia, cech konstytutywnych- istotnych. Pojęcia mają cechy, które je opisują i umożliwiają zdefiniowanie. Niektóre cechy nazywamy istotnymi. Posługujemy się nimi dla odróżniania jednych pojęć od innych. Cechy istotne w przypadku trójkąta to: płaska figura geometryczna mająca 3 boki i 3 kąty. W tym wypadku cechą nieistotną jest np. powierzchnia.
III. Poszukiwanie cech różnych- cech typowych i cech nieistotnych. Cecha typowa- jest charakterystyczna dla danej kategorii. Są to cechy większości desygnatów, ale nie wszystkich, np. żyworodność u ssaków czy też latanie u ptaków- nie możemy powiedzieć, że jest to cecha nieistotna ponieważ większość ptaków lata, są tylko nieliczne przypadki ptaków, które nie fruwają np. strusie, pingwiny. Natomiast cechy nieistotne to cechy niektórych desygnatów np. kolor upierzenia ptaka.
Uczenie się pojęć wymaga wiedzy konceptualnej oraz proceduralnej.
Wiedza konceptualna (deklaratywna) to zdolność ucznia do zdefiniowania pojęcia według pewnych kryteriów i rozpoznawania stosunków , w jakich dane pojęcie pozostaje z innymi pojęciami. Wymaga to znajomości typowych przykładów obiektów należących do danej klasy wybranych na podstawie cech definicyjnych. Gdybyśmy mieli na przykład wskazać typowy, czyli najlepszy przykład mężczyzny, mając na uwadze wzrost, pokażemy wówczas kogoś, kto mierzy około 180 centymetrów (nie wybierzemy wysokiego na 2 metry koszykarza ani 140- centymetrowego dżokeja).
Wiedza proceduralna w przypadku pojęcia określa zdolność ucznia do wykorzystywania pojęcia dla dokonywania rozróżnień. Wymaga to posługiwania się cechami definicyjnymi w celu porównywania danego pojęcia z innymi pojęciami podobnymi, ale odmiennymi i przeciwstawiania ich sobie. Wiedza proceduralna dotycząca pojęcia mężczyzny pozwoli porównać je z podobnymi pojęciami, jak np. kobieta, dziewczynka, chłopiec, starzec.
Żeby uchwycić różnice między wiedzą konceptualną a proceduralną najlepiej będzie powrócić do pojęcia trójkąt równoboczny. Opanowywanie tego pojęcia wymaga zarówno przyswojenia wiedzy konceptualnej jak i ukształtowania wiedzy proceduralnej. Jeżeli uczeń zna cechy definicyjne trójkąta równobocznego i potrafi o nich jasno mówić to znaczy, że odpowiednią wiedzę pojęciową. Zdefiniuje on trójkąt równoboczny jako zamkniętą figurę geometryczną o 3 równych kątach i bokach oraz potrafi uogólnić pojedynczy przykład trójkąta równobocznego. Uczeń, który ma wiedzę proceduralną umie zastosować definicję i odróżnić tę klasę trójkątów od innych klas trójkątów oraz od innych figur geometrycznych np. prostokątów lub ośmioboków. Potrafi także dokonywać generalizacji i rozróżnień przy zetknięciu się z nowymi przykładami trójkątów równobocznych.
Rozwój a uczenie się pojęć
Człowiek uczy się pojęć przez całe życie, jednak jak to robi, zależy od wieku, rozwoju językowego i fazy rozwoju umysłowego. Bruner wyróżnia 3 odrębne tryby uczenia się:
- uczenie się przez działanie, zwane enaktywnym (0-6)
- uczenie się przez kształtowanie wyobrażeń (obrazów mentalnych), zwane ikonicznym (obrazowym) (6/7-11/12)
- uczenie się poprzez sekwencje reprezentacji lub symboli abstrakcyjnych, zwane symbolicznym (słownym) (po 11/12).
Posługiwanie się przykładami
Badania nad rozwojem umysłowym mówią nauczycielowi, jakiego rodzaju i na ile złożone mogą być pojęcia, których pragnie nauczyć. Inne badania natomiast podjęły kwestię budowy lekcji poświęconej nabywaniu pojęć. Badano między innymi jak najlepiej podawać przykłady nauczanych pojęć i w jakim porządku prezentować przykłady i nieprzykłady.
W grę wchodzi wiele sposobów, jednak wszystkie one dadzą się podzielić na dwie główne metody: dedukcyjną- od reguły do przykładu i indukcyjną- od przykładu do reguły. Metoda dedukcyjna polega na tym, że nauczyciel najpierw definiuje pojęcie, a potem żeby utrwalić jego rozumienie dostarcza uczniom przykładów i nieprzykładów. Uwaga jest zatem skupiona na nazwie i definicji pojęcia. W metodzie indukcyjnej ów porządek zostaje odwrócony. Najpierw prezentowane są przykłady i nieprzykłady a uczniowie sami odkrywają pojęcie lub sami dochodzą do definicji dzięki rozumowaniu indukcyjnemu. Podejście dedukcyjne najlepsze jest wówczas, gdy uczniowie ?nie mają pojęcia o pojęciu?, które ma zostać przyswojone. Podejście indukcyjne nadaje się lepiej w sytuacji, w której uczniowie mają już pewną wiedzę o nauczanym pojęciu, a zadaniem lekcji jest wykrywanie występowania lub nieobecności cech istotnych pojęcia oraz ćwiczenie w rozumowaniu indukcyjnym.
Trafne przykłady (inaczej znane przykłady). Zwykle uczniom łatwiej przychodzi rozpoznać pojęcie, jeśli posługujemy się podobnymi do niego przykładami, niż wtedy, gdy przykłady te są bardzo odległe. Jeśli dla nauczenia pojęcia ?ptak? wybieramy jako trafny przykład wrony, to uczniom łatwiej będzie rozpoznać ptaki w przykładach kawki, sroki, gołębia niż papugi, kaczki, pingwina. Widzimy, że trafne przykłady zapobiegają tworzeniu się błędnych pojęć, które mogą się pojawić wraz z podawaniem przykładów coraz odleglejszych i mniej typowych. Dzięki trafnym przykładom zmniejsza się liczba pomyłek w klasyfikowaniu, częstych, gdy uczniowie otrzymawszy tylko definicję, na jej podstawie decydują, czy dany obiekt należy do klasy, czy nie.
Z rozmaitych metod nauczania pojęć najbardziej rozpowszechnione są dwie: nauczania bezpośredniego i przyswajania pojęć. W nauczaniu bezpośrednim (metoda dedukcyjna) nauczyciel na początku lekcji nazywa i definiuje pojęcie, następnie podaje trafne przykłady. Stosując metodę przyswajania pojęć (indukcyjną) przedstawia przykłady i nieprzykłady danego pojęcia, ale nie podaje nazwy ani definicji.
Według modelu nauczania pojęć lekcja składa się z czterech faz:
- przedstawienie celów i wywołanie nastawienia (nauczyciel wyjaśnia cele i stronę techniczną lekcji, nastawia uczniów na uczenie się)
- wprowadzenie przykładów i nieprzykładów (w metodzie bezpośredniej nauczyciel nazywa pojęcia, wskazuje cechy krytyczne, ilustruje je przykładami i nieprzykładami. W metodzie przyswajania pojęć podaje się przykłady i nieprzykłady, uczniowie indukcyjnie odkrywają pojęcie i jego cechy)
- sprawdzenie przyswojenia pojęcia (nauczyciel podaje dodatkowe przykłady i nieprzykłady w celu sprawdzenia zrozumienia pojęcia. Uczniowie mają podawać własne przykłady i nieprzykłady pojęcia)
- wywołanie myślenia metapoznawczego uczniów-analiza myślenia i scalanie efektów uczenia się (nauczyciel wywołuje u uczniów proces myślenia o własnym myśleniu. Uczniowie mają przemyśleć swoje decyzje i konsekwencje swoich wyborów. Nauczyciel pomaga uczniom scalić nowe efekty uczenia się- scalić nową wiedzę z wcześniejszą wiążąc pojęcie z innymi pojęciami w jednostce tematycznej)
Tak jak w przypadku innych modelów nauczania, głównym zadaniem polekcyjnym jest dopasowanie sprawdzianów do celów właściwych danemu modelowi.
Oceniając opanowane pojęcia, sprawdzać trzeba nie tylko zapamiętanie definicji. Uczniowie powinni także wykazać się znajomością cech istotnych pojęcia i jego powiązań z innymi pojęciami.