Formy organizacyjno prawne podmiotów gospodarczych

Ze względu na swe funkcje społeczne i gospodarcze państwo nie może pozostać obojętne na organizację działalności gospodarczej. Może ona bowiem prowadzić do naruszenia dóbr i wartości chronionych przez państwo, w tym również wolności gospodarczej. Konieczne staje się więc stworzenie pewnego porządku prawnego, z którego powinno wynikać, w jakim zakresie przedsiębiorca ma swobodę w organizacji podejmowanej działalności gospodarczej. Elementem tego porządku jest między innymi normatywne określenie pewnych form organizacyjnych wykonywania działalności gospodarczej.

Polskie prawo (do niedawna obliczone w zasadzie na regulację prawną uspołecznionej działalności gospodarczej) nie zna tak licznych form organizacyjno-prawnych wykonywania działalności gospodarczej, jakie występują w państwach o rozwiniętej gospodarce rynkowej. Spośród form wyraźnie nazwanych i prawnie unormowanych wymienić można przede wszystkim spółki prawa handlowego (jawną, partnerską, komandytową, komandytowo-akcyjną, z o.o.), których konstrukcja jest uregulowana w przepisach kodeksu spółek handlowych ( ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych, Dz. U. Nr 94 poz. 1037 z późn. zm.). odrębnie wymienić należy formę spółdzielni wynikającą z przepisów prawa spółdzielczego z 1982 r.. uzupełniające znaczenie mają zaś takie formy jak: towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych (wynikające z ustawy ubezpieczeniowej z 1990 r.), oddział i przedstawicielstwo przedsiębiorcy zagranicznego, fundacja (z ustawy z 1984 r.
o fundacjach), przedsiębiorstw międzynarodowe (tworzone na podstawie umów międzynarodowych).

Formy prawne działalności gospodarczej, które mają do wyboru krajowe osoby fizyczne przedstawiają się dość skromnie jeżeli osoba fizyczna prowadzi działalność gospodarczą jako samodzielny podmiot prawa. W tym znaczeniu wchodzi w grę jedynie działalność prowadzona w formie nienormowanej i nazwanej przez prawo, a więc na podstawie wpisu do rejestru przedsiębiorców. Osoba fizyczna może samodzielne organizować i prowadzić działalność gospodarczą bez współdziałania i udziału innych osób, lecz nie występuje już wówczas w roli osoby fizycznej będącej przedsiębiorcą, którym jest natomiast pierwotnie utworzona jednoosobowa spółka z o.o. lub wtórnie istniejąca spółka z o.o. lub spółka akcyjna. Osoba fizyczna może realizować swa aktywność gospodarczą, nie będąc przedsiębiorcą, lecz występując w roli wspólnika w wieloosobowych spółkach prawa handlowego lub w roli członka spółdzielni bądź członka towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Zastosowanie tych form wymaga współdziałania kilku osób fizycznych lub osób prawnych.

Działalność gospodarcza wykonywana przez osoby prawne opiera się na wykorzystaniu różnych form organizacyjno-prawnych, które maja przymiot osobowości prawnej. I tak:
dla wykonywania działalności gospodarczej przez państwo (ściślej przez Skarb Państwa) :
a) spółki kapitałowe handlowe Skarbu Państwa lub z udziałem Skarbu Państwa
b) przedsiębiortswa państwowe
c) banki państwowe nie będące spółkami akcyjnymi
d) jednostki badawczo-rozwojowe
dla wykonywania działalności gospodarczej przez jednostki samorządu terytorialnego i ich związki oraz porozumienia komunalne
e) spółki kapitałowe jednostek samorządu terytorialnego lub z ich udziałem
dla wykonywania działalności gospodarczej przez pozostałe osoby prawne:
f) spółki kapitałowe
g) spółdzielnie
h) przedsiębiorstwa mieszane
i) towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych
j) oddziały i przedstawicielstwa przedsiębiorców zagranicznych
k) oddziały główne zagranicznych zakładów ubezpieczeń

państwowa działalność gospodarcza jest wykonywana w formie przedsiębiorstw lub państwowych jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej. Istnieją nie tylko liczne formy organizacyjno-prawne prowadzenia państwowej działalności gospodarczej, lecz także różne sposoby finansowania poszczególnych rodzajów tej działalności. Zwraca uwagę przede wszystkim niejednolitość reżimu prawnego przedsiębiorstw państwowych. Z punktu widzenia podstaw prawnych ich tworzenia wyróżnić można przedsiębiorstwa państwowe:
utworzone na podstawie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych
tworzone na podstawie odrębnych ustaw
przekształcone w spółki Skarbu Państwa

Prawo polskie stwarza zagranicznym przedsiębiorcom działającym w Polsce, w wypadku braku wzajemności, możliwość wyboru następujących form organizacyjno-prawnych:
- spółka komandytowa
- spółka z o.o. (w tym jednoosobowa spółka z o.o.)
- spółka akcyjna
- oddziały i przedstawicielstwa przedsiębiorstw zagranicznych w Polsce

formy te częściej są przedmiotem nakazu wynikającego z przepisów prawnych niż obiektem wyboru. Ten ostatni, jeśli w ogóle istnieje, ogranicza się do form wskazanych przez prawo polskie.

Formy organizacyjno prawne wykonywania wspólnej działalności gospodarczej mogą obejmować również współdziałanie przedsiębiorców, które umożliwia lepszą realizację celów gospodarczych, pozwala także uniknąć wielu trudności wyłaniających się przed działającymi w pojedynkę przedsiębiorcami. Jest to zarówno kwestia koncentracji kapitału, jak i osłabienia konkurencji bądź też wzmocnienia swojej siły wobec organów państwowych. Są to również korzyści wynikające z przełamania barier chociażby technologicznych, inwestycyjnych czy celnych. Współdziałanie przedsiębiorców w warunkach gospodarki rynkowej jest wyrazem swobody z jakiej korzystają przedsiębiorcy. Nie może być ona jednak pełna, zwłaszcza gdy prowadzi do naruszenia lub zagrożenia interes ów innych przedsiębiorców, a także konsumentów i interesów publicznych (np. ochrony rynku pracy). Pod względem prawnym trwałe współdziałanie przedsiębiorców może mieć różne postacie. Zwykle jednak opiera się ono na umowach między zainteresowanymi przedsiębiorcami. Wyróżnia się zatem:
wspólne przedsięwzięcie
umowy kooperacyjne
umowy (porozumienia) koordynacyjne

Wspólne przedsięwzięcie stanowi specyficzny układ charakteryzujący się:
- istnieje co najmniej dwóch, z reguły jednak większa ilość- przedsiębiorców
- podejmujących wspólne działania
- które zmierzają do osiągnięcia pewnego wspólnego celu gospodarczego
- z reguły (ale nie koniecznie) pod wspólna firmą
- przy wspólnym rynku i korzyściach z tego wspólnego działania

Wspólne przedsięwzięcie (joint ventures) nie odnosi się tylko do współdziałania krajowych i zagranicznych przedsiębiorców. Może być natomiast realizowane w różnej konfiguracji podmiotowej albo przez specjalnie w tym celu utworzonego przedsiębiorcę, albo bez tworzenia takiego przedsiębiorcy (poprzez inne działania zainteresowanych podmiotów). Umowy, na podstawie których organizuję się (tworzy) nowego przedsiębiorcę służącego realizacji wspólnych przedsięwzięć są nazywane umowami założycielskimi. Odróżnia się ja od umów stricte dotyczących wspólnych przedsięwzięć. Wśród umów założycielskich dotyczących wspólnych przedsięwzięć wyróżniamy:
umowy, na mocy których powstaje nowy przedsiębiorca, który ma prowadzić wspólną działalność gospodarczą, natomiast tworzące go podmioty nie tracą swego bytu prawnego
umowy, na mocy których następuje połączenie przedsiębiorców działających w tych samych formach prawnych, w rezultacie powstaje także nowy przedsiębiorca,
a dotychczasowi tracą swój byt prawny
umowy służące koncentracji gospodarczej w wyniku których powstają większe struktury gospodarcze, mające realizować wspólne przedsięwzięcia w różny sposób, nie tylko związany z powodzeniem wspólnej działalności gospodarczej, na ogół nie będące jednak odrębnymi podmiotami prawnymi.

Zgodnie z art. 10 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych organy administracji państwowej mogą tworzyć i likwidować przedsiębiorstwa międzynarodowe wspólnie
z innymi państwami. Warunki tworzenia i likwidowania oraz zasady funkcjonowania takich przedsiębiorstw określają porozumienia i umowy między zainteresowanymi państwami. Należy przyjąć, że strony umowy maja swobodę wyboru formy organizacyjno-prawnej dla prowadzenia przedsiębiorstwa międzynarodowego. Pojęcia przedsiębiorstwa międzynarodowego odnosi się nie do formy organizacyjno prawnej prowadzenia wspólnej działalności gospodarczej przez zainteresowane państwa, lecz używa się go w celu oznaczenia charakteru i podmiotów tego przedsięwzięcia. Podstawą istnienia przedsiębiorstw międzynarodowych jest akt publicznoprawny, co nie przekreśla ich cywilnoprawnego charakteru jako osób prawnych występujących w międzynarodowym obrocie gospodarczym. Przedsiębiorstwa te mają, podobnie jak inne osoby prawne, określone miejsce powstania i określoną siedzibę, jednakże prawo państwa powstania lub siedziby stosuje do nich o tyle, o ile inaczej nie postanowiono w umowie międzynarodowej. Przedsiębiorstwa takie, mające charakter przedsiębiorstw mieszanych, trans narodowych (wielonarodowych), występują zazwyczaj w charakterze spółek prawa handlowego, a ich kapitał, organ kierowniczy oraz skład osobowy pochodzą z dwu lub więcej państw.
Konstrukcja przedsiębiorstwa mieszanego, wynikająca z ustawy z 10 lipca 1985 r. O przedsiębiorstwach mieszanych, pojawiła się w warunkach gospodarki socjalistycznej i miała służyć za formę współdziałania gospodarczego podmiotów reprezentujących różne formy własności społecznej. Stanowiła też dopełnienie przepisów pierwotnej wersji ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, które przewidywały możliwość tworzenia przez przedsiębiorstwa państwowe przedsiębiorstw mieszanych z udziałem spółdzielni i organizacji społecznych. Ustawa o przedsiębiorstwach mieszanych stanowi, że utworzenie przedsiębiorstwa mieszanego następuje w drodze zawarcia umowy, do której - jeśli przepisy nie stanowią inaczej - stosuje się odpowiednio przepisy k.s.h. o umowie spółki z o.o. Nie jest to więc równoznaczne z obowiązkiem zastosowania tej formy. Można wybrać inną. Ponadto przepisy ustawy wprowadzają dodatkowe warunki tworzenia przedsiębiorstw mieszanych:
1) odsyłają do przepisów regulujących działanie podmiotów zawierających umowę
2) wprowadzają warunek zgody odpowiedniego organu na utworzenie przedsiębiorstwa mieszanego (np. organu założycielskiego przedsiębiorstwa spółdzielni, rady nadzorczej spółdzielni, właściwego organu statutowego organizacji społecznej)
3) w przypadku gdy wymagane jest zezwolenie lub koncesja na prowadzenie określonej działalności uzależniają możliwość4) podjęcia takiej działalności, a także wpisu przedsiębiorstwa mieszanego do rejestru handlowego, od uzyskania takiego zezwolenia lub koncesji

Cechą charakterystyczną przedsiębiorstwa mieszanego w porównaniu ze spółką z o.o. jest szczególna regulacja jednoosobowego jego zarządu w postaci dyrektora. Wspólnicy powołują dyrektora, który zarządza przedsiębiorstwem i reprezentuje je na zewnątrz przy pomocy swego zastępcy i głównego księgowego, w granicach określonych przez wspólników. Inne odrębności tkwią w tym, iż w przedsiębiorstwie mieszanym obligatoryjne jest ustanowienie rady nadzorczej, jeżeli jest więcej niż pięciu wspólników, przy czym jeden członek rady jest wybierany przez pracowników przedsiębiorstwa, jeżeli zatrudnia ono co najmniej 50 pracowników, to obligatoryjnie jest również powołanie organów samorządu pracowniczego (ogólnego zebrania pracowników i rady pracowniczej). Kompetencje organów samorządu pracowniczego nie są jednak identyczne z kompetencjami organów samorządu pracowniczego działających w przedsiębiorstwach państwowych, ponieważ w przedsiębiorstwach mieszanych organy samorządu pracowniczego nie są równocześnie organami przedsiębiorstwa mieszanego.

Na marginesie problematyki związanej z wykonywaniem wspólnej działalności gospodarczej przez różnych przedsiębiorców znajdują się zagadnienia dotyczące koncentracji gospodarczej. Prowadzi ona do powstania pewnych struktur funkcjonalnych, które nie tworzą jednak odrębnych przedsiębiorców. W praktyce gospodarczej pojawiają się różne odmiany takich struktur koncentracyjnych. Są nimi: konsorcjum, pool itp.

Konsorcjum jest to współdziałanie dwóch lub więcej samodzielnych przedsiębiorców podjęte w celu realizacji jednorazowego przedsięwzięcia gospodarczego, pod wspólną firmą oraz na zasadzie wspólnego ponoszenia ryzyka i odnoszenia korzyści. Konsorcja są tworzone zwykle przy podejmowaniu dużych przedsięwzięć gospodarczych, których realizacja przez jeden podmiot jest niemożliwa lub niecelowa ze względu na duże ryzyko i stopień skomplikowania. Najczęściej powstają konsorcja inwestycyjne, budowlane i bankowe. Cel i organizacja konsorcjum wynikają z treści umowy założycielskiej powołującej tę swoistą strukturę ekonomiczną. Podmioty zainteresowane konsorcjum nie tworzą odrębnego przedsiębiorstwa i nie wnoszą do niego swych kapitałów, które stanowiłyby jego wyodrębniony majątek.

W prawie polskim konsorcjum nie jest odrębnym podmiotem prawa, nie ma też osobowości prawnej. Jest szczególną odmianą spółki cywilnej, zawiązanej dla osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez połączenie się w jednej organizacji gospodarczej. Przepisy k.c. pozwalają na dość duży zakres swobody w ustalaniu stosunków wewnętrznych między podmiotami tworzącymi konsorcjum (zwłaszcza między liderem a pozostałymi). Umowa powołująca konsorcjum powinna określić sposób reprezentowania konsorcjum oraz zasady i zakres jego odpowiedzialności. W polskim systemie prawnym możliwość tworzenia konsorcjum jest expressis verbis wskazana w art. 73 ust. 1 prawa bankowego. Dotyczy ona tzw. Konsorcjum kredytowego. Bank może zawrzeć umowę z innymi bankami w sprawie wspólnego udzielenia kredytu. Bank, który inicjuje zawarcie takiej umowy, reprezentuje wobec kredytobiorcy wspólnie działające banki oraz uzgadnia z nimi warunki umowy kredytowej i zasady wzajemnych rozliczeń z tytułu udzielonego kredytu. Nie oznacza to, że w innych dziedzinach tworzenie konsorcjum jest zabronione.

Inne znaczenie i charakter ma syndykat. Nie jest to jednorazowe przedsięwzięcie, lecz trwałe wspólne działanie prowadzone w określonym zakresie, pod wspólną firmą oraz na zasadzie wspólnego ponoszenia ryzyka oraz odnoszenia korzyści. Celem syndykatu jest osiąganie korzyści z prowadzonej działalności gospodarczej, która we fragmentach jest prowadzona wspólnie (np. wspólne zakupy lub wspólna sprzedaż). Stanowi to na ogół poważne zagrożenie dla konkurencji i dlatego najczęściej jest zwalczane przez prawo antymonopolowe krajowe lub międzynarodowe.

Jeszcze inny charakter ma tzw. Pool. Jest to porozumienie, w którym kilka przedsiębiorstw, biorąc na siebie wspólne ryzyko ich oddzielnego działania, zobowiązuje się do wspólnego gromadzenia zysków, które są następnie dzielone między te podmioty według przyjętego w porozumieniu klucza. Odrębnie wskazujemy na formy koncentracji gospodarczej związane z łączeniem się przedsiębiorców działających na tych samych formach organizacyjno-prawnych i tworzących przez to układ tzw. holdingów.