Augustynizm tomizm, teocentryzm franciszkanizm scholastyka uniwersalizm gotyk styl romański

AUGUSTYNIZM:
1) Doktryna św. Augustyna.
2) Ogólna nazwa kierunków myślowych opartych na tej doktrynie; augustynizm we wszystkich swych wersjach zakłada uprzedzające refleksję rozumową przyjęcie porządku nadprzyrodzonego, z którego pochodzi łaska Boża, kierująca wolą człowieka, i objawienie (iluminacja) oświecające umysł; przedmiotem augustynizmu są prawdy objawione, które poddaje się metodycznej racjonalizacji; centr. punktem augustynizmu jest koncepcja Boga; według augustynizmu prawdziwa jest tylko ta filozofia, która nie tylko wskazuje, co czynić, ale też daje do tego siłę, dlatego augustynizm wiąże ściśle spekulację i działanie. Celem augustynizmu jest doprowadzenie człowieka do aktu woli, przez który wiąże się on miłością z Bogiem; odróżniając naturę i łaskę, augustynizm jest skłonny do akcentowania roli łaski przy pomniejszaniu roli natury; głosi prymat ducha nad materią i krytycznie odnosi się do tego, co zmysłowe i cielesne; kryterium prawdy jest autorefleksja duszy, która daje wszelką pewność i jest podstawą oczywistości poznawanych faktów; wszelkie wrażenia i świadomość pochodzą bardziej od duszy niż od ciała, dlatego dusza jest człowiekowi lepiej znana niż ciało; podobnie do poznania Boga dochodzi się przez analizę myślenia duszy. Augustynizm oddziałał na wielu autorów średniow. (św. Anzelm z Canterbury, wiktoryni, św. Bonawentura), nowoż. (R. Descartes, N. Malebranche, B. Pascal) i współcz. (J.H. Newman, M. Scheler, M. Blondel, M.F. Sciacca, J. Hessen), do augustynizmu nawiązywali także reformatorzy protestanccy (U. Zwingli, J. Kalwin, M. Luter) i janseniści.


TOMIZM:
1) Doktryna filoz. i teol. św. Tomasza z Akwinu.
2) Ogólna nazwa kierunków myślowych nawiązujących do tej doktryny i charakteryzujących się gł. analizą wewn. i zewn. przyczyn realnego jednostkowego bytu, wyznaczoną przez metafiz. pluralizm i teoriopoznawczy realizm; z tej perspektywy do tomizmu zalicza się koncepcje opierające się na takiej teorii bytu, w której za wewn. zasady bytu przyjmuje się istnienie jako powód realności („że jest”) i istotę; jako powód tożsamości („czym jest”); w powiązaniu z tak ujmowaną metafizyką, w ramach tomizmu uprawia się wszystkie gł. dyscypliny filoz. oraz podejmuje się zagadnienia teologiczne.
Pierwszy okres w dziejach tomizmu stanowiła podjęta po śmierci św. Tomasza z Akwinu przez jego uczniów (m.in. Idziego Rzymianina, Tomasza Suttona) i wspierana przez zakon dominikanów obrona (potępionych 1277 przez biskupów Paryża i Oksfordu) centr. tez jego metafizyki przed atakami ze strony zwolenników augustynizmu; okres ten charakteryzował się: tworzeniem niedokładnych interpretacji zagadnienia aktu istnienia bytu oraz ukształtowaniem błędnego poglądu, że jest ona tożsama z myślą Arystotelesa. W następnym okresie (po kanonizacji 1323 św. Tomasza z Akwinu i cofnięciu 1325 potępienia jego poglądów) nastąpiło pewne ożywienie zainteresowania tomizmem, którego najdojrzalszym przykładem była w XV–XVI w. twórczość kard. Tomasza de Vio (zw. Kajetanem), uważanego długo za najwybitniejszego interpretatora poglądów św. Tomasza z Akwinu; charakterystyczne w tym okresie jest tworzenie komentarzy do dzieł św. Tomasza z Akwinu, w których utożsamia się tomizm z przystosowaną do myślenia chrześcijan metafizyką Arystotelesa, co dało tzw. chrześcijański arystotelizm, unikający lub wykluczający właściwy dla tomizmu problem istnienia; ta światopoglądowa wersja myślenia filoz., uważana za oryginalny tomizm była upowszechniana przez dominikanów na uniw. eur. (m.in. w: Paryżu, Salamance, Bolonii, Lowanium); rywalizowała z nią popularyzowana przez jezuitów (m.in. w Coimbrze) uproszczona wersja tomizmu autorstwa F. Suareza, odchodząca daleko od gł. zasad myśli św. Tomasza z Akwinu; kontynuacją tego stanu było tworzenie, jeszcze w XIX w., przez występujących przeciw idealizmowi filozofów i teologów katol. (m.in.: J.L. Balams, M. Liberatore, G. Sanseverino, S. Tongiorgi, J. Kleutgen) tzw. neoscholastyki, będącej próbą zbudowania jednej „filozofii chrześcijańskiej”, której podstawą byłby tomizm uzupełniony o poglądy innych autorytetów scholastyki. Kolejny okres w dziejach tomizmu otworzyło wydanie przez papieża Leona XIII encykliki Aeterni Patris (1879), zachęcającej do studiowania dzieł św. Tomasza z Akwinu, co spowodowało powstanie współczesnego tomizmu, nazywanego też neotomizmem, w którym wyodrębniły się kolejno różne orientacje. Bezpośrednio w związku z zachętą Leona XIII rozwinął się tomizm tradycyjny (D. Mercier, T.M. Zigliara, A.G. Sertillange, J.A. Gredt, w Polsce: F. Gabryl, K. Michalski, J. Woroniecki, S. Adamczyk), którego cechami są: podręcznikowość, werbalizm i kompilacyjność oraz rozumienie istnienia jako stałej relacji bytu do Boga. W związku z próbą wykazania aktualności myśli św. Tomasza z Akwinu przez jej powiązanie z naukami przyr. i in. kierunkami filoz. powstał następnie tomizm lowański (P. Rousselot, A. Gemelli, E. Mounier, w Polsce: K. Wais, K. Kłósak, S. Mazierski), którego cechami są: tendencja do traktowania filozofii jako uogólnienia nauk szczegółowych, eklektyczność, wiązanie tez tomistycznych z wyjaśnieniami akceptowanych autorów oraz rozumienie istnienia jako elementu uzasadniającego doznanie zmysłowe; z tomizmu lowańskiego wyodrębnił się tomizm transcendentalny, jeszcze mocniej wiążący myśl św. Tomasza z Akwinu z kierunkami pokantowskimi, gł. z fenomenologią; E. Husserla i M. Heideggera (J. Marchal, J.B. Lotz, E. Coreth, B. Lonergan, K. Rahner, w Polsce: K. Wojtyła, A.B. Stępień, M. Jaworski), charakteryzujący się analizą nie bytu, ale treści świadomości. W wyniku korekty, spowodowanej porównaniem dotychczasowych wersji tomiznu z tekstami św. Tomasza z Akwinu, powstał tomizm egzystencjalny (J. Maritain, E. Gilson, w Polsce: M.A. Krąpiec, S. Swieżawski, B. Bejze), którego cechami są: wyłączenie z tomizmu twierdzeń sprzecznych z zasadami myśli św. Tomasza z Akwinu, jasne odróżnienie tomizmu od arystotelizmu, wyakcentowanie roli istnienia, rozumianego jako wewn. akt bytu; orientacja wyznaczona przez tomizm egzystencjalny jest w Polsce rozwijana także w ramach tomizmu konsekwentnego (M. Gogacz), charakteryzującego się odróżnianiem tomizmu od myśli Awicenny oraz wprowadzeniem wielu nowych i nie podejmowanych dotąd zagadnień.


TEOCENTRYZM [gr.], w filozofii, postawa będąca wyrazem przekonania, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i ostatecznym celem wszystkiego, co istnieje, i że w tej perspektywie powinny być rozpatrywane zwł. zagadnienia dotyczące sensu istnienia, dziejów i przeznaczenia człowieka; w teologii chrześc., zasada strukturalna akcentująca merytoryczne pierwszeństwo zagadnień dotyczących bezpośrednio Boga.

FRANCISZKANIZM, tendencja w twórczości lit. pocz. XX w., nawiązująca do postaci i legendy św. Franciszka z Asyżu oraz do ideałów ewangelicznego ubóstwa i pokory, głoszonych przez zakon franciszkanów; wyrażał się zazwyczaj w postawie radosnej aprobaty natury i prostego człowieka; występował m.in. w twórczości poetów Młodej Polski (L. Staff, Księga ubogich i Mój świat J. Kasprowicza), ekspresjonistów (J. Wittlin, E. Zegadłowicz), współcześnie np. u S. Stachury.

SCHOLASTYKA [łac. < gr.], okres w rozwoju filozofii średniow. (IX–XV w.) obejmujący różnorodne kierunki filoz., których wspólną cechą było podejmowanie problemu zgodności prawd wiary chrześc. z rozumem naturalnym oraz przyjęcie określonej metody badań i wykładu (tzw. metody scholastycznej); scholastyka powstała jako wyraz przekonania autorów chrześc. (głoszonego już przez Boecjusza) o konieczności pełnego zrozumienia tego, w co się wierzy (zgodnie z formułą św. Anzelma z Canterbury: fides quaerens intellectum ‘wiara szukająca rozumienia’); przyjęta w scholastyce metoda nauk. (zastosowana w pełni przez P. Abelarda) polegała na konfrontowaniu danych objawienia (Pismo Święte i Tradycja) oraz komentujących je autorytetów patrystycznych (gł. św. Augustyna) z rozumowaniem log. lub metafizycznym oraz akceptowanymi autorytetami starożytności pogańskiej (np. Arystotelesa); w ramach scholastyki posługiwano się oryginalnymi metodami nauczania (np. lectio, dysputa, determinacio) i specyficznymi formami opracowania pisemnego (traktaty, komentarze, sentencje, quodlibety, summy); rozwój scholastyki wyrażał się m.in. w powstawaniu uniwersytetów jako ośrodków nauk. nowego typu, zastępujących stopniowo szkoły klasztorne i katedralne. Zestaw problemów badanych w XII w. przez przedstawicieli wczesnej scholastyki (m.in. św. Anzelm z Canterbury, szkoła chartryjska, Abelard, Alain z Lille) pozostawał pod wpływem augustynizmu i był ograniczony do wąsko ujętego zagadnienia Boga i duszy, z drobnymi odstępstwami na rzecz niektórych problemów platonizmu i neoplatonizmu; w XIII w., w okresie jej szczytowego rozwoju, św. Tomasz z Akwinu wprowadził do niej problem bytu, oprac. z zastosowaniem metafizyki, oraz rozróżnił konsekwentnie twierdzenia filoz. i teol. w aspekcie przedmiotu i metody. W kręgu scholastyki mieściły się najbardziej wpływowe nurty filoz. XIII–XIV w. (tomizm, szkotyzm, albertyzm); antymetafizyczne nastawienie przedstawicieli augustynizmu, zanegowanie zgodności rozumu i wiary przez przedstawicieli awerroizmu łacińskiego oraz sceptycyzm nominalistów doprowadziły w XIV w. do kryzysu scholastyki wyrażającego się w przewadze elementów formalno-log. nad treściowo-metafizycznymi; od XV w. pod wpływem nowych prądów renes. i reformacyjnych utrwaliła się negatywna opinia o scholastyce jako przejawie werbalizmu, formalizmu i dogmatyzmu (opinia ta została następnie spopularyzowana przez nurty oświec. i pozytywist.); z drugiej strony scholastyka w XVI–XVII w. — zarówno w nurcie jezuickim F. Suareza, jak i w tzw. scholastyce protestanckiej — przyjęła postać analizy czystych pojęć, która zastępowała zakwestionowaną filozoficznie analizę rzeczywistości. Na przeł. XIX i XX w. w środowiskach katol. ujawniło się zainteresowanie właściwą scholastyką, wyrażające się początkowo w swoistej syntezie jej różnych prądów (tzw. neoscholastyka), a następnie w zajęciu się tomizmem, traktowanym jako najdojrzalsza postać scholastyki (tzw. neotomizm); w XX w. w wyniku szczegółowych badań nad filozofią średniow. (podjętych m.in. przez M. Grabmanna, P. Mandonneta, M. de Wulfa, E. Gilsona, M.D. Chenu) upowszechniony pejoratywny sąd o scholastyce uległ rewizji.

UNIWERSALIZM [łac.]:
1) filoz. termin używany na oznaczenie wszelkich postaw i poglądów uznających dominację całości nad częściami, ogółu nad jednostkami itp.; przeciwieństwo różnych odmian indywidualizmu;
2) dążenie do upowszechnienia danego poglądu, do objęcia działalnością wszystkich ludzi, do ogarnięcia pewnej całości, powszechność.

Dwujęzyczność, bilingwizm to posługiwanie się na co dzień dwoma różnymi językami, wynika ze zróżnicowania etnicznego obszaru, na którym występuje.
Przykłady obszarów, na których stosunkowo często występuje dwujęzyczność: Szwajcaria (niemiecki i francuski w kantonach francuskojęzycznych), Stany Zjednoczone (angielski i hiszpański w stanach południowych albo angielski i polski wśród chicagowskiej polonii), itp. Dwujęzyczność nie jest tym samym co dyglosja.

GOTYK [niem.], styl w architekturze i sztukach plast. dojrzałego i późnego średniowiecza, ukształtowany we Francji w XII w.; związany z kulturą rycerską i mieszczańską, a w późniejszym okresie także dworską 3 gł. okresy: gotyk wczesny; gotyk pełny, czyli dojrzały gotyk późny Główne ośr.: Francja), Austria Czechy Anglia Hiszpania, Włochy Polska (Kraków, Wrocław, Toruń, Gdańsk, Poznań, Gniezno, Malbork). Gotyk wyraził się gł. w architekturze; najważniejsze cechy: system szkieletowy na który składały się sklepienia krzyżowo-żebrowe, przypory i łuki oporowe oraz łuk ostry — pozwalało to na wznoszenie strzelistych i smukłych kościołów o zredukowanych murach magistralnych, zastąpionych wielkimi oknami witrażowymi; podstawowe układy przestrzenne: bazylika i kościół halowy; katedry, kościoły miejskie (fary) i zespoły klasztorne (cystersi, dominikanie, franciszkanie); regularne założenia miejskie, ratusze, zespoły uniwersyteckie, szpitale, sukiennice, kamienice mieszczańskie, mury miejskie z basztami i barbakanami, okazałe zamki król., rycerskie i zakonne. Sztuki plast. ewoluowały od stylizacji ku realizmowi i coraz większej ekspresji; gł. tematyka rel. o bogatym programie ikonograficznym. Rzeźba początkowo ściśle związana z architekturą, później bardziej samodzielna: sepulkralna . Np. we wroclawiu
katedra pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, inne zabytki Ostrowa to: gotyckki dwupoziomowy kościół św. Krzyża i św. Bartłomieja,

ROMAŃSKI STYL, romańska sztuka, romanizm, styl w sztukach plast. XI–XIII w.; pierwsza wielka formacja stylowa dojrzałego średniowiecza, ogarniająca całą podporządkowaną rzym. Kościołowi Europę, sięgająca też na Bliski Wschód (wyprawy krzyżowe); wyrósł na podłożu sztuki karolińskiej, przedrom. (w Niemczech — ottońskiej) i bizant., częściowo także sztuki islamu. Sztuka rom. była gł. sztuką sakralną, jej ośr. były klasztory (benedyktynów, cystersów, norbertanów, kanoników regularnych) i stolice diecezji, na rozwój sztuki wpływał też patronat cesarstwa (w Niemczech) i panów feud.; kościoły, symbolizujące Królestwo Boże miały programy treściowe przekazywane przez rzeźbę arch. i uzupełniane przez malarstwo ścienne; materiałem budowlanym był starannie obrobiony cios kamienny, tworzący grube mury o niewielkich otworach przesklepianych półkoliście; w świątyniach, przeważnie bazylikowych, przejrzysty układ spiętrzonych brył o określonej hierarchii; wnętrza, z arkadami międzynawowymi, dzielono na przęsła podkreślane lizenami, półkolumnami przyściennymi i gurtami wprowadzanych wówczas sklepień kolebkowych lub krzyżowych; zdobienia portalu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu

we Francji, gdzie reforma kluniacka przyniosła odnowienie i rozkwit życia klasztornego, powstawały odmiany prowincjonalne architektury (Burgundia, Normandia, Poitou, Prowansja, Owernia, Akwitania), rozbudowywane były prezbiterialne części świątyń, zaopatrywane w apsydy na zakończeniu naw i przy ramionach transeptu lub w obejścia z wieńcem kaplic (Tours, Cluny III, Saint Sernin w Tuluzie); wielkie kościoły zakonne powstawały na szlakach pielgrzymek prowadzących do Santiago de Compostella (Arles, Autun, Vzelay); w Niemczech rom. architektura najwspanialej rozkwitała w Nadrenii (dwuchórowe, wielowieżowe katedry w Spirze, Wormacji, Moguncji, Trewirze, kościół opactwa w Maria-Laach, kościoły kolońskie, m.in. NMP na Kapitolu — z treflowym rozwiązaniem części wsch.); ponadto kościoły tzw. szkoły hirsauskiej (Paulinzella) czy saskie kościoły m.in. z tzw. masywem zach. (Halberstadt, Quedlinburg); w Nadrenii pojawiły się też na zewnątrz galerie arkadowe, we Włoszech występujące zwł. w Lombardii (Modena, Pawia, Parma), a także w Toskanii (Piza); w nawiązującej do świątyń wczesnochrześc. mediolańskiej bazylice S. Ambrogio fasadę poprzedza atrium, ale w konstrukcji sklepień pojawił się nowy element — żebra; połączenie form rom. z układem kościoła bizant. nastąpiło w Wenecji (S. Marco), na Sycylii normandzka architektura splotła się z dekor. formami bizant. i arab. (Cefal, Monreale); wielkie, silnie artykułowane rom. katedry ang. (Ely, Durham) były kontynuacją architektury anglo-normandzkiej.
Rzeźba podporządkowana prawom ram architektonicznych, a ukazująca przykłady boskiego tryumfu nad złem, szczególnie bogata i ekspresyjna oraz silnie zróżnicowana powstała we Francji; koncentrowała się gł. na portalach, na ogół z postacią Chrystusa w tympanonie (Moissac, Vzelay, Souillac) i na kapitelach, czasem obejmowała całą fasadę (Poitiers); szczytowym osiągnięciem stylu romańskiego jest dekoracja rzeźb. katedry w Autun, dzieło Gislibertusa, a najbardziej rozbud. trójarkadowe, antykizujące zespoły portali powstały w Prowansji (Arles, Saint-Gilles); najznakomitszym twórcą późnorom. rzeźby we Włoszech był B. Antelami; w Niemczech pojawiły się rzeźby nie związane z architekturą (brązowy krucyfiks z Werden); najznakomitsze rzeźb. dzieła z brązu i złota powstawały w kraju nadmozańskim, gdzie działali złotnicy R. de Huy i G. de Claire oraz w Lotaryngii (ołtarz Nicolasa z Verdun w Klosterneuburg). Teologiczno-moralizatorskie programy na usługach tryumfującego Kościoła były zawarte w wielkich kompozycjach malowideł ściennych, a we Włoszech — mozaik, wypełniających przede wszystkim apsydy kościołów; pozostałości ich zachowane w licznych kościołach Francji (Saint-Savin-sur-Gartempe), Niemiec (Schwarzrheindorf), pn. Hiszpanii (Tahull), Włoch (S. Angelo in Formis, mozaiki w Wenecji i Palermo).
Wysoki poziom miały iluminacje reprezentacyjnych rękopisów, wykonywane w skryptoriach w różnych ośrodkach. Wybitnym dziełem sztuki o świeckiej tematyce jest Tkanina z Bayeux.
W Polsce sztuka rom. pojawiła się po restytucji monarchii przez Kazimierza I Odnowiciela (1038–58); w XI w. powstały (zachowane szczątkowo) katedry: w Poznaniu, II katedra w Gnieźnie i dwuchórowa II katedra w Krakowie, kościoły Benedyktynów w Tyńcu i Mogilnie, kolegiata Św. Andrzeja w Krakowie; świetny rozwój architektury rom. przypadł na XII w., powstały wówczas kolegiaty w Kruszwicy, Opatowie, Tumie koło Łęczycy, kościoły: Kanoników Regularnych w Czerwińsku i Norbertanek w Strzelnie, niewielkie kościoły możnowładcze z emporą od zach. (Żarnów, Inowłódz); w ostatniej fazie (1 poł. XIII w.) przodowało budownictwo cysterskie proweniencji fr. via Włochy, realizowane m.in. przez brata Simona (Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) i odmienne stylistycznie na Śląsku (Trzebnica); w tym czasie powstały pierwsze budowle ceglane (kościół Św. Jakuba w Sandomierzu); najwybitniejsze dzieła rzeźby to dekoracja portalu w Czerwińsku, tympanony fundacyjne ze Strzelna, Wrocławia i Trzebnicy, a przede wszystkim kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie oraz brązowe Drzwi Gnieźnieńskie; dziełem unikatowym jest ryta i impastowana posadzka w krypcie kolegiaty wiślickiej; malarstwo ścienne zachowało się szczątkowo (Czerwińsk), przetrwały natomiast iluminowane rękopisy (Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmeramski, Kodeks Pułtuski); ozdobne złotnictwo reprezentują kielichy z Trzemeszna i Czerwińska, kielich i patena Konrada I Mazowieckiego z Płocka, rękojeść miecza zw. Szczerbcem i oprawa Ewangeliarza Anastazji.