Uniwersalizm średniowiecznej Europy
Teza: „Średniowieczną Europę łączył uniwersalizm.”
Za średniowiecze w Europie uznaje się lata pomiędzy upadkiem cesarstwa zachodnio-rzymskiego (476 r. n.e.), a wydarzeniami historycznymi XV w. (1453 rok, tj. upadkiem cesarstwa bizantyjskiego oraz z 1492 r. odkryciem Ameryki). Tak na dobrą sprawę mamy prawie 1100 lat z dziejów Europy.
Czym tak naprawdę był uniwersalizm?
Definicja uniwersalizmu zaczyna się od pochodzenia słowa, łc. universalis i to znaczy tyle, co „powszechny, ogólny”. Idąc dalej czytamy: „1. zamiar ogarnięcia pewnej całości, dążenie do objęcia wszystkiego; powszechność. 2. filoz. zespół poglądów, uznających wyższość i dominację całości nad częściami, ogółu nad jednostkami, przeciwieństwo indywidualizmu i partykularyzmu.”, w tym momencie mamy już szersze wyjaśnienie tego pojęcia.
Z tematu mogło by wynikać, że będę rozprawiał o jednej uniwersalnej Europie, lecz sam tak nie uważam, bo jest to raczej niemożliwe do osiągnięcia ze względu na różnorodność krajów, ich historię, tradycję, kulturę i inną sytuację społeczną i polityczną. Także ogół czasu – 1100 lat, to czas olbrzymich (chodź co niektórzy pewnie sądzili by inaczej) zmian, przemian społecznych i gospodarczych. Zmiany jakim ulegały państwa średniowiecznej Europy i przemiany jakie dokonywały się mają wpływ na stan rzeczy uniwersalnych. Nie chcę na ten temat rozprawiać, ale na przykład powstanie „Państwa Kościelnego”, w wyniku przekazania przez Pepina Krótkiego papiestwu ziem odebranych w 755 roku Longobardom, miały istotne znaczenie w religii uniwersalnej, powszechnej i można by powiedzieć bez obaw – religii Europejskiej. Tak więc nie chodzi tu o opowiadanie bajki, malowanie historii na nowo, że wszystko było cały czas wspólne, bez różnicy czy mieszkaliśmy w zachodniej czy wschodniej Europie. Przedstawię parę istotnych idei, systemów, myśli średniowiecznych, stylów, które jednak były wzorcami w ówczesnych państwach. To one były powszechne i na wschodzie i na zachodzie, one były prawdziwie uniwersalistyczne dla tej epoki.
Zacznę zatem od religii panującej w średniowiecznej Europie. Chrześcijaństwo dominowało, było filarem podtrzymującym wszystko – każda część życia była podporządkowana religii. Światopogląd chrześcijański rządził myśleniem, odczuciami, postępowaniem i twórczością wszystkich ludzi średniowiecza. Prócz tego obowiązywały te same, narzucone przez religię, normy moralne i wzorce osobowe. Głównymi postawami, wspomniane wzorce osobowe były: -wzór świętego, charakteryzującego się: pokorą, ubóstwem, miłością do bliźniego, świata i przyrody; -wzór rycerza, odważnego, silnego, walecznego, honorowego i dumnego, będącego oddanym Bogu, a także wiernym poddanym swego króla; -wzór władcy, który powinien posiadać wszystkie cechy doskonałego rycerza, ale oprócz tego powinien być również troskliwym królem, dbającym o swoich podwładnych i będącym dla nich ideałem. Symbolami szczególnie związanymi z religią panującą były „Krzyż i miecz”. Oba te symbole również nie mogą istnieć oddzielnie, gdyż „krzyż” wprowadzono za pomocą „miecza”. Mam tu na myśli oczywiście niezwykle krwawe krucjaty, których celem miało być nawrócenie niewiernych na chrześcijaństwo oraz tzw. Świętą Inkwizycję, która w brutalny sposób zajmowała się walką z herezją. Kultura „krzyża” uwydatniona jest też w kręgu liryki religijnej. Utwory tego nurtu bardzo często związane były z postacią Matki Boskiej, której kult rozpowszechnił się w Europie w XI wieku. Dzieło anonimowego twórcy pt. „Lament świętokrzyski” jest właśnie tego przykładem.
Kultura „miecza”- to właśnie w średniowieczu powstały najsłynniejsze eposy rycerskie, jak chociażby francuska „Pieśń o Rolandzie”. Chanson de geste, czyli pieśń o czynach, na stałe weszła do kultury wieków średnich. Prezentowała zazwyczaj heroiczną walkę rycerza, oraz jego, poprzedzoną całym zestawem ceremoniałów, śmierć. Bardzo częstym motywem wykorzystywanym w średniowieczu jest motyw pasyjny, nawiązujący do męki i śmierci Chrystusa. Chrześcijaństwo stało się czynnikiem spajającym kulturę duchową europejskiego średniowiecza; u jej podstaw znajdowała się powaga Pisma Świętego (Starego Testamentu i Nowego Testamentu) oraz tradycja Kościoła (m.in. patrystyka), inspirująca wprost zainteresowania teologiczne objawionymi prawdami wiary, a pośrednio mobilizująca także do badań stworzonej natury (filozofia, przyrodoznawstwo).
W pierwszej fazie kultury średniowiecza (V-XII w.) pod wpływem augustynizmu dominowało przekonanie o potrzebie tworzenia jednej "mądrości chrześcijańskiej", w której nie odróżniano wyraźnie problemów teologicznych i filozoficznych oraz starano się rozstrzygać wszystko samym autorytetem biblijnym. Klasztory Cysterskie obecne były w całej XIII wiecznej Europie. Cystersi powracali do ewangelicznej prostoty i praktyki ubóstwa, wszystko to miało prowadzić do naśladowania Chrystusa. Mnisi musieli wyrzec się wszelkiego bogactwa. Duży nacisk był położony na surowość obyczajów. Cysters miał być pokutnikiem, który odsuwa się od świata doczesnego, żyje w samotności i ciszy. Mnisi osiedlali się przeważnie na pustkowiach, w lasach lub w bagnistych dolinach, w miejscach bardzo oddalonych od osad, dlatego też musieli być samowystarczalni. Prowadzili własne gospodarstwa, uprawiali ziemie.
Architektura kościołów i klasztorów cystersów w średniowieczu była bardzo prosta, do czasu, gdy zdobywały one bogactwa – wtedy były mecenasami sztuki. Tacy mecenasowie niewątpliwie wpływali pozytywnie na rozwój danego państwa, ich rola i wkład w sztukę była i jest bardzo ceniona.
Chodź dominowała jedna religia to różniły się systemy wiary, zasadniczo dobrze wymienić 3 główne. Augustynizm - doktryna filozoficzno-teologiczna św. Augustyna (4/5w), głosząca między innymi teocentryzm, wprowadzająca do filozofii chrześcijańskiej teologicznie zinterpretowaną platońską teorię idei. Św. Augustyn wprowadził dualizm - podział na państwo boże i świat doczesny. Celem egzystencji jest dążność do osiągnięcia państwa Bożego. Świat doczesny to etap przejściowy, który jest tylko przygotowaniem, próbą przed uzyskaniem wiecznego zbawienia lub potępienia. W nawiązaniu do poglądów Św. Augustyna w średniowieczu rozwinęła się scholastyka - jest to nauka próbująca rozumowo udowodnić dogmaty wiary.
Tomizm - to system teologiczno-filozoficzny, stworzony przez św. Tomasza z Akwinu w XIII w, stanowiący jedną z filozoficznych postaw religijnych, moralnych i społecznych katolicyzmu. Św. Tomasz zastąpił dualistyczną doktrynę Św. Augustyna gradualizmem (stopniowanie) mówił o hierarchicznej strukturze wszechświata. Tomizm kładł nacisk na problemy etyki. Dążenie do cnoty to znaczy umiejętności rozumowania, przezorności, działania zgodnego z własnym sumieniem. Za dwa główne źródła poznania uznał św. Tomasz objawienie zawarte w piśmie św. rozum ludzki. Widział w pierwiastku intelektualnym najwyższą wartość człowieka, bo dzięki niemu może on poznawać boga i siebie. Człowiek został stworzony na podobieństwo Boga.
Franciszkanizm - to program, wiary radosnej prostej, płynącej, wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa. Św. Franciszek z Asyżu zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa. Widzimy, że postawy chodź różniły się to dotyczyły tej samej religii, tego samego Boga. Oceniam, że te różnice nie są argumentem dla braku uniwersalizmu w religii, dlatego też je przedstawiłem.
Drugim czynnikiem – spoiwem jest nauka. Nie da się ukryć, że chrześcijanizm przenika także do tej dziedziny życia, bowiem główną ideą średniowiecznej Europy jest teocentryzm, czyli pogląd filozoficzny uznający Boga za przyczynę, stwórcę, powód i cel istnienia wszystkiego na Ziemi i we Wszechświecie. Bóg uważany jest za byt zewnętrzny wobec Wszechświata, działający stale, wzywający do życia duchowego w łączności ze swoją osobą i reagujący na aktywność ludzi. To dopatrywanie się odpowiedzi na wszystkie zagadki świata w osobie Boga, było przyczyną propagandy kościoła katolickiego w propagowaniu wspólnej idei.
Średniowiecze to też czas powstania Pierwszych uniwersytetów. Powstały w wieku XII i były wytworem ówczesnej kultury miejskiej. Były korporacjami kościelnymi i międzynarodowymi ze względu na skład osobowy, jak i język wykładowy - łacinę. Pierwszy uniwersytet powstał w Pradze w 1348 r. Jako drugi w Europie w 1364 r. powstał uniwersytet Krakowski założony przez Kazimierza Wielkiego. Utworzony na mocy koncesji papieskiej z 1363 r. Oparty był na wzorach włoskich zapewniających szeroką autonomię uniwersytetowi pod kontrolą władzy państwowej. Na 11 utworzonych katedr 8 było prawniczych, z tego 5 prawa rzymskiego, nadto 2 medycyny i jedna sztuk wyzwolonych. Faktem jest, że były zdominowane przez duchowieństwo (w sensie zależne).
Jeżeli mowa o uniwersytetach to muszę koniecznie przytoczyć argument za – jedyną metodą rozumowania, opartą o dogmaty i prawdy wiary, polegającą na rozumowemu dowodzeniu, stanowiącą podstawę teologii (czyli nauki o Bogu) była scholastyka. To metoda rozumowania polegająca na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Składała się ona z komentowania tekstu, dyskusji i wyciągania wniosków. Najbardziej znanym filozofem i teologiem scholastycznym był św. Tomasz z Akwinu, który połączył myśl chrześcijańską z arystotelizmem. Wielkim myślicielem średniowiecza, zasłużonym dla rozwoju scholastyki był także Albert Wielki. Scholastyka była rygorystycznie stosowaną metodą rozumowania – tu należy podkreślić, bo to powód dla którego później zdobywa sobie wielu przeciwników (co nie ma zasadniczo wpływu na wartość argumentu).
Kolejnym argumentem, cechą wspólną średniowiecznej europy jest jeden język. Łacina jest używana jako międzynarodowy język literacki, urzędniczo-dyplomatyczny i naukowy w Europie do XVIII wieku. To trochę dłużej niż średniowiecze. Zasadniczo język ten rozpowszechniony na obszarze imperium rzymskiego przeszedł do kultury średniowiecznej i tak się w nią wpasował, że mogę dzisiaj z całą pewnością mówić o jego uniwersalnym znaczeniu. Jak religia, dla której zresztą miał duże znaczenie(bardzo odpowiadał kościołowi), był wszechobecny w każdej dziedzinie życia. Wiadomą sprawą jest, że języki ojczyste panowały – z racji, że łacina była takim „nad językiem”. Może nie brzmi to wdzięcznie ale faktem jest, że w tamtych czasach nie wszyscy ludzie byli zamożni i bogaci i mogli się edukować. Jednak wszyscy chodzili do kościołów, gdzie mszę odprawianie były po łacinie. Tutaj śmieszna sprawa, otóż chłopi nie wiedzieli nawet o czym rozprawiają księża – jednak obowiązkowo stawiali się na mszę. Niebywała wiara, naprawdę jestem pełen podziwu. Można powiedzieć, że to sukces religijny. To było oczywiście abstrahowanie od tematu, więc wracając do samej łaciny i dziedzin życia, wspomniałem, że była wszechobecna, poza kościołem pisywano pisma po łacinie, tworzono dzieła literackie w tym języku, nauczano po łacinie, a także tłumaczono na łacinę(różne dzieła). Uznałem dlatego ten język za taki „nad język” bo nie był on dla każdego, raczej taki luksus dla ludzi zamożnych.
Europa średniowieczna to słabnące wpływy monarchii, dzięki czemu uniwersalny staje się feudalizm. Stosunki senior – wasal leżą nawet w ideologii rycerskiej, gdy to rycerz musi wiernie służyć swojemu panu, władcy. Obywatele państwa dzielili się na 4 stany: duchowieństwo, szlachta, mieszczaństwo i chłopstwo. Głównym miernikiem bogactwa i zamożności była posiadana ziemia – którą można było otrzymać jako lenno. Taki był model samego państwa, bardzo jednoznaczny, charakterystyczny dla średniowiecza.
Ostatnie słowa należą do innej dziedziny – architektury. Dominowały 2 style, gotycki i romański. Oba wykształciły się po X wieku(romański to IX-X wiek), pierwszy romański. Nie mam zamiaru przybliżyć czym się dokładnie charakteryzowały, powiem jednak, że w każdej części Europy można było spotkać budynki charakterystyczne dla tych stylów. Dlatego, że były tak popularne, do dziś dzień mamy ocalałe zabytki architektury średniowiecznej. Gotyk to będą wysokie budynki, bogato dekorowane, także witrażami; posiadające kształty wydłużone, wąskie wieżyczki, łuki ostre. Mury będą cieńsze, za sprawą konstrukcji szkieletowej. Styl romański to kościoły, klasztory z kamienia, zaokrąglone kształty (rotundy), małe okienka, łuki, kościoły budowane na planie krzyża. Oczywiście architektura romańska to nie tylko kościoły, ale również, a może przede wszystkim zamki obronne.
Dzięki wszechobecności administracji kościelnej, związanego z nią języka łacińskiego, ustroju feudalnego oraz podobnych podziałów społecznych, wytworzyła się specyficzna ogólnoeuropejska mieszanka filozofii i kultury tzw. uniwersalizm średniowieczny. Uniwersalizm oparty o dominacje religii chrześcijańskiej. W życiu wszystko podporządkowane było religii, światopogląd chrześcijański rządził myśleniem, odczuciami, postępowaniem i twórczością wszystkich ludzi średniowiecza. Jak już wcześniej nadmieniłem we wstępie – nie ma i nie będzie jedności i uniwersalizmu w praktyce, takiego naprawdę szczerego. Jednak są wzorce, są style – jest jedna moda. Takie właśnie modne rzeczy sprawiały, że mogliśmy w ogóle mówić o uniwersalizmie tej epoki.
Warto było by jeszcze zastanowić się nad literaturą, bo przecież ona też była uniwersalna. Jednak wchodzenie w szczegóły mogłoby okazać się błędem, a każdy doskonale zdaje sobie sprawę, że w każdej epoce byli pisarze/poeci tworzący na wzór epoki i tacy, którzy wychodzili tym wzorom naprzeciw. Uważam, że każdy może przyznać mi racje, że był w jakimś tam stopniu uniwersalizm europy średniowiecznej. Może czas i niektóre wydarzenia trochę ograniczały czy odpowiednio poszerzały te cechy uniwersalne, ale to prosty efekt ewolucji społeczeństwa na przestrzeni epoki, także dowód, że średniowiecze nie było wiekiem „ciemnym” – bo z której strony by nie patrzeć, po dziś dzień czujemy konsekwencje średniowiecza. Ten temat jest już bardzo filozoficznym gdybaniem, ale w obrazie ogólnym dzisiejszych czasów widzimy niebywały wpływ tej epoki na całym świecie.