Komu i czemu służy prawo?

Życie społeczne każdego człowieka podporządkowane jest pewnym normom. Norma zawiera pewien wzorzec postępowania, do którego należy się dostosować. Samowolę ludzi ograniczają normy moralne, obyczajowe, religijne, polityczne, czasem normy stanowione przez organizacje, do których należą ludzie, często nakładane przez pracodawców na pracowników, rodziców na dzieci. Jednak najważniejszymi, obowiązującymi wszystkich obywateli, a także obcokrajowców przebywających na terenie kraju, w którym obowiązują dane normy, są normy prawne inaczej dyrektywy. Ich waga zależy nie tylko od powszechności obowiązywania ale też w dużej mierze od nieuchronności sankcji oraz od tego, że są tworzone, stosowane i realizowane przez organy państwa .
W tym właśnie aspekcie normy prawne górują nad innymi normami. Na przykład zabójstwo nie jest zgodne z normami obyczajowymi, mowa tu o dzisiejszym, cywilizowanym świecie, ale jeśli popełnimy ten czyn to normy obyczajowe nie nałożą na zabójcę żadnych ściśle określonych sankcji. Oczywiście może się zdarzyć społeczna nagonka, odtrącenie przez innych ludzi, ale zawsze istnieje ewentualność braku kary. Natomiast wedle norm prawnych zabójstwo to czyn karalny. Artykuł 148 Kodeksu Karnego wyraźnie mówi: „Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.” I tutaj nie ma żadnej ewentualności. Jeśli sprawcy zostanie udowodniona wina, to nie ma możliwości uniknięcia kary. Nawet jej rodzaj ściśle określa prawo, co grozi za zabójstwo w określonych warunkach, przez określone osoby. Gdy mówimy o normach prawnych, sankcjach za popełniony, niezgodny z nimi czyn, nie ma słowa „może”. Sankcja grozi zawsze, pod warunkiem, że udowodni się winę. Jednakże inne normy przenikają, wspierają i uzupełniają normy prawne, chociaż mogą też z nimi konkurować.
Należy się teraz zastanowić do kogo skierowane jest prawo. Najłatwiej powiedzieć: do wszystkich. Ale kim są ci „wszyscy”? Czy to tylko jednostki ludzkie? Otóż nie. Prawo skierowane jest nie tylko do jednostek, ale też grup ludzkich i organizacji. Obowiązuje powszechnie, czyli nie tylko obywateli danego państwa, ale także obcokrajowców przebywających na terenie tego państwa. I jeśli na przykład Amerykanin przyjechał na kilka dni do Polski to przez ten okres musi się stosować do prawa polskiego, nawet jeśli odbiega ono od prawa obowiązującego w USA. Także nieznajomość prawa polskiego nie zwalnia go z odpowiedzialności za nieprzestrzeganie go.
Oprócz powszechnego obowiązywania prawa różne gałęzie prawa skierowane są na różne podmioty prawne. W prawie administracyjnym podmiotami są obywatele i organy państwa; w prawie międzynarodowym państwa i organizacje międzynarodowe; w prawie procesowym niezawisły sąd i strony procesowe; w prawie cywilnym osoby fizyczne i osoby prawne .
Głównymi cechami prawa cywilnego są miękkie sankcje oraz równość podmiotów. Znaczy to, że żadna ze stron nie stoi według prawa wyżej od drugiej. Inaczej jest w prawie administracyjnym. Tam większą rolę odgrywają organy państwowe. Wracając do prawa cywilnego należy wyjaśnić różnicę między osobami fizycznymi a prawnymi.
Osobą fizyczną jest każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci i to nie podlega dyskusji. Osoby fizyczne posiadają także dwie zdolności: prawną oraz do czynności prawnych. Zdolność prawna znaczy, że można być podmiotem praw i obowiązków, nabywa ją się z chwila urodzenia, chociaż zdolność prawną mają także dzieci poczęte (nasciturus), i traci się ją z chwilą śmierci. Natomiast zdolność do czynności prawnych nabywa się za pośrednictwem własnych czynów. Można to zobrazować tak: niemowlę ma zdolność prawną, czyli może zostać spadkobiercą majątku, który odziedziczy, nie może jednak kupić takiego majątku czy innej rzeczy, bo nie ma zdolności do czynności prawnych. Zależy ona od wieku oraz stopnia posiadania tej zdolności. Możemy mieć pełną zdolność do czynności prawnych, ograniczoną lub całkowity brak zdolności do czynności prawnych .
Brak zdolności prawnych mają osoby, które nie ukończyły 13 roku życia lub prawnie ubezwłasnowolnione całkowicie, na przykład z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, pijaństwa czy narkomanii, czyli osoby, które same nie mogą kierować swoim postępowaniem, dla których ustanawia się opiekę lub pozostają pod opieką rodziców. Mogą one jednak zawierać umowy w drobnych sprawach życia codziennego np. robiąc zakupy i umowy te są ważne .
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają natomiast osoby od 13 do 18 roku życia oraz prawnie ubezwłasnowolnione częściowo. Częściowo ubezwłasnowolnić można z tych samych powodów co całkowicie tylko z pewnymi zastrzeżeniami. A mianowicie osoba ta musi być pełnoletnia, której potrzebna jest pomoc do prowadzenia własnych spraw. Ustanawia się dla niej kuratelę. Jej sytuacja prawna jest bardzo złożona, ponieważ są czynności prawne, które może wykonać samodzielnie, do innych musi mieć zgodę jej przedstawiciela prawnego, innych z kolei w ogóle nie może podjąć .
Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły 18 rok życia i nie są w żaden sposób prawnie ubezwłasnowolnione. Mogą samodzielnie podejmować wszelkie czynności prawne, o ile są one dopuszczalne przez prawo .
Odrębnym podmiotem są osoby prawne. Są nimi wszystkie jednostki organizacyjne, którym przepisy prawne przyznają zdolność prawną. Mogą nabywać osobne prawa i obowiązki bez względu na osoby fizyczne wchodzące w jej skład, może posiadać własny majątek, którym rozporządza. Jej prawa są odmienne od specyficznych praw, którymi dysponują osoby fizyczne, np. nie może zawrzeć związku małżeńskiego. Wyróżniamy różne kategorie osób prawnych np.: Skarb państwa, państwowe osoby prawne i inne osoby prawne. Państwowe osoby prawne to np. banki, szkoły wyższe. Najbardziej zróżnicowana jest grupa innych osób prawnych .
Odpowiedź na pytanie; „Komu służy prawo?” nie jest łatwa. Najbardziej logiczna odpowiedź, która nasuwa się wielu osobom, czyli „wszystkim”, nie jest do końca prawdą. Odpowiedź na to pytanie jest tak samo zróżnicowana jak samo prawo. Każdej gałęzi prawa przypisane są osoby, którym służy i co do których się odwołuje. Bardzo ważne, że jest to dokładnie określone, dzięki czemu prawo może sprawnie funkcjonować. Bo jakie zamieszanie wywołałby na przykład proces karny w sądzie administracyjnym, którego strony uważałyby, że również im służy prawo administracyjne, a sędzia miałby rozstrzygać w sprawie, powiedzmy, o zabójstwo. Dlatego przepisy określają kto i w jakiej sprawie może odwołać się do sądu administracyjnego czy karnego.
Pozostaje teraz druga bardzo ważna kwestia, czyli odpowiedź na pytanie: „Czemu służy prawo?”. I znów nasuwa się logiczna odpowiedź: „sprawiedliwości”. Ale czy tylko? I jaka ma być ta sprawiedliwość? Dzielić każdemu po równo? Ale czy wszyscy ludzie są równi? Jest wiele takich czysto teoretycznych pytań, którymi tutaj nie będę się zajmować.
Oprócz szeroko rozumianej sprawiedliwości prawo służy trzem ważnym sprawom: kontroli zachowań, rozdziałem dóbr i ciężarów oraz regulacji konfliktów .
Kontrolę zachowań ludzi powodują wszelakie prawne zakazy i nakazy. Sposoby kontroli możemy podzielić na normatywne i pozanormatywne. Określenie normatywnych sposobów kontroli jest względnie proste, bo są to wszelakie normy prawne. Ich podstawową funkcją jest takie wpływanie na nasze zachowania, byśmy dostosowywali się do działań pożądanych przez prawodawcę i nie robili tego, co według normodawcy jest niewłaściwe. Warto zdawać sobie sprawę z faktu, że samo ustanowienie normy nie świadczy o tym, że będzie ona przestrzegana.
Aby więc skłonić do przestrzegania normy nakłada się wraz z nią odpowiednie sankcje, które grożą za jej nieprzestrzeganie .
Pozanormatywne sposoby kontroli natomiast mają oddziaływać na naszą podświadomość i tak samo skłaniać nas do przestrzegania norm nałożonych przez normodawcę .
Prawo ma także służyć sprawiedliwemu rozdziałowi dóbr i ciężarów, praw i obowiązków. Prawo ma sprawiedliwie rozdzielać miedzy obywateli dobra, takie jak np. emerytury, renty, zasiłki, opieka zdrowotna, bezpłatne szkolnictwo, i nikt nie może być wyróżniony czy pominięty. Oczywiście prawo określa warunki przyznania tych dóbr. Tak samo ma się sprawa z ciężarami, wśród których znajdują się podatki. Muszą być nałożone sprawiedliwie, jednak nie mogą być dla każdego jednakowe, bo to krzywdziłoby biednych. Dlatego prawo określa, kto płaci jakie podatki i wedle jakich kryteriów oblicza się ich wysokość .
Regulacja konfliktów to niewątpliwie jedna z najważniejszych funkcji prawa, jeśli nie najważniejsza. Konflikt pojawia się gdy jedna strona nie zgadza się z roszczeniami, żądaniami czy twierdzeniami drugiej ze stron. Istnieją rożne metody rozwiązywania konfliktów, jednak najpowszechniejszą z nich są procesy sądowe, o ile nie uda się ich rozstrzygnąć między stronami konfliktu. Czymże byłoby współczesne społeczeństwo gdyby prawo nie rozwiązywałoby konfliktów? Odpowiedź jest prosta. Byłoby jednym wielkim chaosem, bo nikt nie potrafiłby się ze sobą pogodzić .

Bibliografia

1. Jabłońska-Bonca, Jolanta, Wprowadzenie do prawa/Introduction to law, LexisNexis, wyd. 2, Warszawa, 2008
2. Morawski, Lech, Wstęp do prawoznawstwa, TNOiK „Dom Organizatora”, wyd. 8., Toruń, 2004
3. Góralczyk, Wojciech, Podstawy prawa, WSPiZ, wyd. 2 poprawione, Warszawa, 2006
4. Morawski, Lech, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian., LexisNexis, wyd. 4, Warszawa, 2005