Dwudziestolecie międzywojenne - sytuacja w Polsce
Dwudziestolecie międzywojenne
I. Walka o granice terytorium Polski
Po I wojnie światowej funkcjonowały w Polsce różne koncepcje składu narodowościowego i kształtu kraju. Endecja, czyli Narodowa Demokracja, chciała postępować według hasła „Polska dla Polaków” i zakładała, że w Polsce powinno mieszkać 60% Polaków, zaś inne narody mogły ją zamieszkiwać w 40%. Józef Piłsudski popierał zaś federację z Litwą, Białorusią i Ukrainą, która miała stworzyć pas ochronny przed Rosją. Ostateczny kształt państwa polskiego został uzyskany dzięki różnym akcjom i ruchom zbrojnym.
a) Wielkopolska: Walki rozpoczęły się po przyjeździe Józefa Paderewskiego do Poznania. W lutym 1919 r. w Trewirze zawarto rozejm. Na mocy traktatu wersalskiego Wielkopolska i Pomorze Gdańskie weszły w skład państwa polskiego, zaś Gdańsk stał się Wolnym Miastem, nad którym kontrolę sprawowała Liga Narodów.
b) Górny Śląsk: O jego losach miał zadecydować plebiscyt. Na jego terenia miały miejsce trzy powstania (I powstanie w sierpniu 1919, II powstanie w sierpniu 1920 i III powstanie w maju1921). Plebiscyt odbył się w marcu 1921. Został on wygrany przez Niemców. Po trzecim powstaniu nastąpił podział Śląska. Z całego terytorium zaledwie 1/3 przypadła Polsce.
c) Warmia i Mazury: Na tych terenach 11 lipca 1920 r. odbył się plebiscyt, który Polska przegrała w przeddzień bitwy warszawskiej.
Walki Polaków o Wilno w 1919 r. zakończyły się wyparciem bolszewików i rozgraniczeniem Polski i Litwy na tle etnicznym. W 1920 r. doszło do buntu generała Żeligowskiego, który zajął Litwę Środkową z Wilnem. Doszło do zerwania stosunków dyplomatycznych z Litwą, które trwało do lat 30.
Planowany na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie plebiscyt nie doszedł do skutku. O przyszłości tych terenów zadecydowała Rada Najwyższa w belgijskim Spa. Na mocy jej decyzji Polska otrzymała część Śląska Cieszyńskiego.
W maju 1920 doszło do zajęcia Kijowa przez Polaków. Później ruszyła kontrofensywa wojska Armii Czerwonej. W Polsce został utworzony rząd obrony narodowej pod kierunkiem Wincentego Witosa i Ignacego Daszyńskiego. Państwo polskie od naporu bolszewików uratował „cud nad Wisłą”. Bitwa Warszawska odbyła się 15 sierpnia 1920 r. Podpisany w Rydze 18 marca 1921 r. traktat określił granicę polsko- radziecką na linii Dźwina- Zbrucz. Ostatecznie wschodnia granica Polski została uznana 15 marca 1923 przez Ambasadorów Ligi Narodów.
II. Polityka w międzywojennej Polsce.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Polsce funkcjonowały dwie ustawy zasadnicze- Mała Konstytucja z 1919 r. i nowela sierpniowa z 1926 r.
o 20 lutego 1919 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił Małą Konstytucję, która regulowała wzajemne relacje między władzą ustawodawczą a wykonawczą. Sejm Ustawodawczy był władzą suwerenną w państwie oraz źródłem wszelkiej władzy. Posiadał także wyłączne prawo do uchwalania ustaw. Rząd był odpowiedzialny przed Sejmem. Odpowiadał także za gospodarkę, oświatę i kulturę. Naczelnikiem państwa został Józef Piłsudski. Do jego obowiązków należało reprezentowanie państwa w stosunkach międzynarodowych, kierowanie wojskiem i administracją cywilną oraz powoływanie rządu w porozumieniu z sejmem. Sprawował on urząd aż do wejścia w życie Konstytucji Marcowej.
o 17 marca 1921 r. została uchwalona Konstytucja Marcowa. Według jej treści władza ustawodawcza należała do Sejmu i Senatu. Kadencja izb była pięcioletnia, a wybory pięcioprzymiotnikowe. Prawo wyborcze bierne posiadali obywatele, którzy ukończyli 25 lat, zaś czynne 21. Do uprawnień Sejmu należało: stanowienie praw publicznego i prywatnego, wybór prezydenta i kontrola rządu oraz egzekwowanie odpowiedzialności parlamentarnej i konstytucyjnej. Senat brał udział w wyborze prezydenta i mógł wnosić własne poprawki do ustaw. Władza ustawodawcza należała do prezydenta i radu ministrów. Konstytucja Marcowa powołała także władzę sądowniczą. Władza ta dzieliła się na: Sądy powszechne, sądy szczególne i Najwyższy Trybunał Administracyjny.
o 23 kwietnia 1935 r. została uchwalona Konstytucja Kwietniowa, która wprowadziła w Polsce system rządów prezydenckich. Składała się ona z 81 artykułów. Dziesięć pierwszych określane było mianem „dekalogu”. Na czele państwa stał prezydent. Pod jego zwierzchnictwem pozostawały: rząd, sejm, senat, wojsko, sądy i organy kontroli państwowej. Rola sejmu została ograniczona kosztem zwiększenia uprawnień prezydenta. Jednak nadal sprawował funkcję ustawodawczą i kontrolną oraz uchwalał budżet i wprowadzał podatki. Senat składał się z 96 senatorów, z czego 1/3 mianował prezydent i został wyłączony z rządzenia państwem.
System parlamentarny w Polsce pozwalał działać wielu partiom w rządzie. Podział mandatów w sejmie po pierwszych wyborach nie dał znaczącej przewagi żadnemu z ugrupowań. Partie, które miały w Sejmie znaczną ilość głosów to: PSL „Wyzwolenie”, PPS „Polska Partia Socjalistyczna”, Związek Ludowo- Narodowy, PSL „Piast” oraz mniejszości narodowe Ukraińców i „Koło Żydowskie”.
o Ruch nacjonalistyczny (Narodowa Demokracja, endecja) cieszył się w Polsce dużym poparciem. Nieoficjalnym przywódcą tej partii był Roman Dmowski. Ważną partią polskiego nacjonalizmu był Związek Ludowo- Narodowy (ZLN), który w 1928 r. przekształcił się w Stronnictwo Narodowe. Bardzo ważną rolę odgrywali w tym ugrupowaniu odgrywali Tadeusz Bielecki, Stanisław Grabski i Roman Rybarski. Po 1928 r. nastąpił rozwój radykalnych organizacji nacjonalistycznych.
o Ruch socjalistyczny. Jego zaplecze stanowili robotnicy i inteligencja. Głównym ugrupowaniem tego kierunku była Polska Partia Socjalistyczna. PPS dbała o godziwe warunki pracy i dobre wynagrodzenia dla pracowników najemnych. początkowo partia ta ściśle współpracowała z Józefem Piłsudskim, jednak po 1926 r. zajęła opozycyjne stanowisko do jego rządów. W ruchu socjalistycznym działało wiele innych partii, jednak wiele z nich po zderzeniu się z polską rzeczywistością skłaniała się ku komunizmowi. Najważniejszymi działaczami socjalistycznymi byli: Norbert Barlicki, Ignacy Daszyński i Mieczysław Niedziałkowski.
o Ruch ludowy. Z początku partie ludowe były podzielone. Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” pod kierunkiem Wincentego Witosa, zabiegało o interesy chłopów i rolników oraz zaznaczało ważną rolę religii w życiu człowieka. Ten pogląd bardzo zbliżał Piasta do partii chrześcijańskich i ułatwiał przez to zawieranie porozumień. Drugą partią ludową było Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”. Była to partia konserwatywnie lewicowa. Jej program był zbliżony do PPS. Po 1926 r. obie partie znalazły się w opozycji do rządów, co ułatwiło porozumienie, i doprowadziło do zjednoczenia tych partii w 1931 r. Ważnymi politykami działającymi w ruchu ludowym byli: Wincenty Witos, Stanisław Mikołajczyk i Maciej Rataj.
o Konserwatyści. Partie i ugrupowania reprezentujące konserwatywne poglądy były w Polsce dość rzadkim zjawiskiem. Jednak pomimo tego odgrywały ważną rolę polityczną gdyż skupiały część inteligencji i ziemiaństwo. Do 1926 r. większa część tych partii współpracowała z endecją, potem jednak nawiązała współpracę z Józefem Piłsudskim.
o Chrześcijańscy demokraci. Nazywani byli chadecją. Najczęściej występowali z endecją. Kierował nimi Wojciech Korfanty.
o Komuniści. Ich partia powstała z połączenia PPS „Lewica” i Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Ugrupowanie zostało stworzone w grudniu 1918 r., zaś zdelegalizowane w styczniu 1919 r. Do roku 1925 działała pod nazwą Komunistycznej Partii Robotników Polski (KPRP), następnie jako Komunistyczna Partia Polski (KPP). Obydwie partie należały do Międzynarodówki Komunistycznej. Do 1922 r. komuniści polscy głosili konieczność rewolucji proletariackiej. Po 1923 r. głównym celem tego ugrupowania stała się walka o budowę komunizmu w Polsce.
Niewielkie różnice w liczbie głosów dla poszczególnych partii w polskim rządzie nie pozwalało ma swobodne objęcie władzy przez jedną partię. Kłopotliwość tej sytuacji ujawniła się podczas wybory prezydenta. Żaden z kandydatów nie mógł uzyskać potrzebnej do wygrania wyborów liczby głosów. Dopiero poparcie dane Gabrielowi Narutowiczowi przez posłów PSL „Piast” dało możliwość dokonania wyboru. Prawica nie była jednak zadowolona z faktu, że Narutowicz został prezydentem, i rozpętała akcję propagandową, domagając się odwołania Narutowicza ze stanowiska głowy państwa. Pomimo starań prawicy Narutowcz nie ustąpił i 14 grudnia 1922 r. przyjął władzę z rąk Naczelnika Państwa. Wydarzenia związane z wyborem prezydenta skłoniły Eligiusza Niewiadomskiego, związanego z endecją, do dokonania zamachu na prezydenta. Zamachu dokonał 16 grudnia 1922 r. W warszawskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych. Po zamachu na prezydenta wybrano polityka PSL „Piast”- Stanisława Wojciechowskiego. W tym samym czasie z powodu braku perspektyw do nawiązania współpracy z życia politycznego Polski wycofał się Józef Piłsudski.
III. Gospodarka w międzywojennej Polsce.
Dużym problemem Polski międzywojennej było zjednoczenie terenów po dawnych zaborach. Główną przeszkodą były duże różnice w rozwoju gospodarczym poszczególnych regionów.
o Zabór Rosyjski- tereny z kilkoma dużymi ośrodkami przemysłowymi, jednak słabo rozwiniętymi sieciami torów kolejowych i dróg. Region charakteryzował się dużym odsetkiem analfabetów.
o Zabór Pruski- Był to jeden z najlepiej rozwiniętych regionów Polski. Na jego terenie znajdował się Górnośląski Okręg Przemysłowy. Sieć dróg i sieci kolejowe były bardzo dobrze rozwinięte, co ułatwiało komunikacje i wymianę towarów w regionie. Zjawiskiem charakterystycznym był niewielki odsetek analfabetów.
o Zabór Austriacki- Potocznie zwany był „Galicją i Głodomerią”. Na jego terenie bardzo dobrze rozwinięte było szkolnictwo polskie. Region charakteryzował się dużym rozdrobnieniem gospodarstw rolnych i zjawiskiem emigracji zarobkowej do Stanów Zjednoczonych i Brazylii z powodu panującej na wsiach biedy.
Duży problem w odbudowie Polski stanowiła także słaba pozycja Marki Polskiej, i postępująca hiperinflacja.
o Reforma Władysława Grabskiego- W 1923 r. przez podpisanie paktów lanckorońskich powstała tzw. koalicja Chjeno- Piasta w wyniku, której utworzony został rząd w Wincentym Witosem na czele. Rząd Witosa nie mógł poradzić sobie ze zjawiskiem hiperinflacji, przez co narastało niezadowolenie społeczne. Po licznych manifestacjach i protestach rząd Witosa w grudniu 1923 r. podał się do dymisji. Zastąpił go gabinet utworzony przez wybitnego ekonomistę Władysława Grabskiego, który zastał także ministrem skarbu. Najważniejszą reformą wprowadzoną przez rząd Grabskiego była reforma walutowa. Najpierw 28 kwietnia 1924 r. utworzono Bank Polski, zaś następnie wprowadzono nową walutę- złotego polskiego. Czynnikiem, który gwarantował stabilność nowej polskiej waluty było to, że została ona oparta na tzw. parytet złota i dewizach złożonych w banku Polskim. Marki Polskie zamieniano wówczas według przelicznika 1 zł= 1,8 mln marek polskich. Tym sposobem zatrzymana została szybko rosnąca inflacja, zaś kurs dolara wynoszący po reformie 5,18 zł= 1$ utrzymał się przez długi czas. Reforma Grabskiego do dziś jest uważana jako jedno z największych osiągnięć gospodarczych międzywojennej Polski.
o Przewrót majowy- W sytuacji kryzysu politycznego Józef Piłsudski dokonał zbrojnego zamachu stanu w dniach 12- 14 maja 1926 r., przez co obalony został rząd Wincentego Witosa i doszło do dymisji ówczesnego prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. 15 maja powołano rząd, na czele którego stanął Kazimierz Bartel. Głównym celem nowego rządu było zlikwidowanie stanu wyjątkowego i przeprowadzenie wyborów prezydenckich. 1 czerwca na prezydenta wybrano Ignacego Mościckiego, co zapoczątkowało okres rządów sanacji w Polsce. Przewrót majowy poparły lewicowe ugrupowanie, takie jak: PPS, PSL „Wyzwolenie” i Komunistyczna Partia Polski, które w przewrocie widziały kres rządów prawicy oraz możliwość poprawy sytuacji gospodarczej oraz społeczno- politycznej kraju.
o Rządy sanacji, wprowadzenie noweli sierpniowej- 2 sierpnia 1926 r. sejm przyjął uchwałę nowelizującą konstytucję marcową z 1921 r. Zgodnie z nowelą prezydent mógł wydawać dekrety z mocą ustawy sejmowej. Początkowo entuzjastycznie przyjmowane rządy Piłsudskiego, z upływem czasu miały coraz więcej przeciwników. Okazało się, że przewrót majowy nie rozwiązał żadnego z istniejących dotychczas problemów. Po aresztowaniach działaczy porozumienia Centrolew, rządy sanacyjne skupiły się na stworzeniu nowych fundamentów ustrojowych Polski. Dopiero w kwietniu 1935 r. rząd przyjął nową ustawę zasadniczą- konstytucję kwietniową.
o Centrolew i proces brzeski- W latach 1928- 1929 partie PPS, PSL „Wyzwolenie”, PSL „Piast”, Stronnictwo Chłopskie i Chrześcijańska demokracja połączyły się ze sobą tworząc porozumienie określanie mianem Centrolewu. Działacze porozumienia zorganizowali w 1930 r. w Krakowie demonstrację, podczas której zapowiedziano walkę o obalenie rządów sanacji. Wydarzenia z Krakowa pod wpływem Piłsudskiego nakłoniły prezydenta do rozwiązania sejmu i aresztowania przywódców Centrolewu. W październiku 1931 r. większości z nich postawiono zarzuty i skazano na więzienie.
IV. Problemy w międzywojennej Polsce
o Problemy narodowościowe- Społeczeństwo Polski było bardzo zróżnicowane, ze względu na to, iż w nowo wytyczonych granicach kraju znalazły się tereny zamieszkiwane również przez inne narody. Na wschodnich brzegi Bugu Polacy wobec Białorusinów i Ukraińców i stanowili jedynie mniejszość narodową. W większości miast wschodnich, a także w kilku miastach Polski centralnej najliczniejszą grupę etniczną stanowili Żydzi. Zachodnie ziemie Polski zamieszkiwali w większości Niemcy. Kraj zamieszkiwały również inne narodowości, jednak nie były one już tak liczne jak niemieckie czy ukraińskie. Polacy zamieszkiwali głównie Pomorze Gdańskie, Wielkopolskę, Małopolskę, Górny Śląsk i Wileńszczyznę. W sumie kraj zamieszkiwało 2/3 Polaków.
o Sytuacja geopolityczna Polski:
- Czechosłowacja- nieprzyjazne
- Litwa- nieprzyjazne
- Niemcy- wrogie
- ZSRR- wrogie
- Łotwa- przyjazne
- Rumunia- przyjazne
o Zła sytuacja międzynarodowa, kłopoty z sąsiadami-
* 28 stycznia 1918 r. została utworzona Armia Czerwona. Prowadziła ona współpracę szkoleniową z wojskami Republiki Weimarskiej, umożliwiając Niemcom nierespektowanie ograniczeń wojskowych, nałożonych na nich wersalskim traktatem pokojowym.
* 30 grudnia 1922 r. powstał Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Początek lat 20-tych charakteryzował się rosnącymi wpływami Józefa Stalina, zarówno na politykę wewnętrzną jak i zagraniczną. Jego rola szczególnie wzrosła po śmierci Włodzimierza Lenina.
* 1931 r. Japonia, wykorzystując chaos w Chinach, spowodowany wojną domową w tym kraju, postanawia zaatakować go, w ramach hasła „Azja dla Azjatów”.
* 16 marca 1935 r. wprowadzono w Niemczech obowiązek służby wojennej, oraz rozpoczęto zbrojenia w tym kraju. Były to początki przygotowań do Kampanii Wrześniowej.
* 1936 r. Rozpoczea się wojna domowa w Hiszpanii, jej powodem byo wygranie wyborów przez lewicę i wprowadzenie radykalnych refom społecznych. W wygraniu wojny przez dyktatora Francisco Franca pomogy Niemcy i Wochy. Wydarzenia te zsolodaryzoway ze sobą czonków paktu antykomiternowskiego.
* Listopad 1936 r. Niemcy i Japonia podpisują pakt o współpracy obu tych państw w zwalczaniu Komiternu. Do paktu przystąpiły również: Włochy (1937), Węgry i Hiszpania (1939, a po wybuchu drugiej wojny światowej także Bługaria, Dania, Finlandia, Rumunia, Chorwacja i Sowacja.
* 12 marca 1938 r. armia niemiecka weszła do Austrii. Stała się ona jedną z prowincji Niemiec. (Ostmark)
* 23 sierpnia 1939 r. w Moskwie podpisano niemiecko- radziecki układ, podpisany przez ministrów spraw zagranicznych obydwu państw: Niemiec- Joachima von Ribbentrop i ZSRR- Wiaczesława Mołotowa. Składał się z dwóch części. W jawnym traktacie oba państwa zobowiązały się do powstrzymywania się od wzajemnych działań agresywnych, zachowania neutralności, gdyby druga strona stała się przedmiotem działań wojennych ze strony trzeciego państwa. Tajny, dodatkowy protokół podejmował kwestię rozgraniczenia obustronnych stref interesów w Europie Wschodniej.
* 1 września 1939 r. rozpoczęcie niemieckiego ataku na Polskę zwanego Kampanią Wrześniową.
V. Podsumowanie
Sytuacja społeczno- polityczna Polski, zależała głównie od władz kraju. Za względu na duże zróżnicowane poglądów politycznych zarówno narodu jak i polityków sytuacja w kraju była niestabilna. Gospodarka Polski po reformie Grabskiego była stabilna, i nie trzeba było poświęcać jej wiele uwagi, przez co posłowie mogli zajmować się polityką zagraniczną i sprawami społeczeństwa.
Podobne ilości mandatów w sejmie nie pozwalały rządzić określonej partii, przez co w rządzie panował chaos, ponieważ partie zamiast pracować nad projektami ustaw lub tworzyć między sobą koalicję, przeciwdziałały sobie. Narastające niezadowolenie społeczne zakończyło się zbrojnym zamachem stanu, czego skutkiem było podanie się rządu do dymisji. Władze sanacyjne, były z początku powszechnie akceptowane, jednak po aresztowaniu działaczy Centrolew- u liczba ich wrogów, zwłaszcza wśród polityków powiększyła się. Również konstytucja opracowana przez Sanację nie miała zbyt wielu zwolenników i była ostro krytykowana. Konstytucja Kwietniowa określana była mianem dokumentu, który blokuje demokrację. Konstytucja ta zapewniała władze Sanacji nawet w razie braku poparcia ze strony elektoratu.
Pomimo podpisanych sojuszy z Francją i Rumunią oraz paktu o nieagresji z Niemcami i ZSRR, Polska nie miała przed sobą pewnej przyszłości.