Renesans

Dialog- gat. O rodowodzie antycznym, z reguły pisany wierszem, przypominał widowisko sceniczne, treścią dialogu była rozmowa dwu lub więcej osób na aktualne tematy

Figlik- w poezji staropolskiej zwięzły utówr o char. Żartobliwym lub satyrycznym, który przedstawia zabawne przejawy ludzkich zachowań i komiczne sytuacje.

Mecenat- instytucja możnych protektorów, którzy wspierali materialnie artystów mogacych dzięki temu zdobyć wykrzatałcenie oraz rozwijać się twórczo.

Tragedia renesansowa- gat. Wierny regułom tragedii antycznej- zasadzie 3 jedności (miejsca, czasu i akcji), zasadzie decorum (poważny temat wymaga poważnego stylu), ważnej roli chóru wygłaszającego pzresłania moralne. Tematyka zaczerpnięta z mitologii lub z historii starożytnej z aluzjami do czasów współczesnych twórcy, ale antyczne fatum, determinujące losy bohaterów, zostaje zastąpione humanistyczną koncepcją odrodzenia, ze człowiek samodzielnie kształtuje swój los, biorąc tym samym odpowiedzialność za własne czyny.

Topos- motyw lub zbiór motywów w lit. Różnych epok, ale w każdej z nich występuje w takiej samej formie.

NAZWA EPOKI

Renesans- (fr. Renaissance- odrodzenie)- nazwa została wprowadzona przez francuskich encyklopedystów oświeceniowych, którzy określili w ten sposób zjawisko odradzania się lit. Antycznej i odnowienie studiów starożytnych. Później tę nazwę rozrzedzono również na odnowienie i odrodzenie się ludzkości.

RAMY CZASOWE

Europa: XIV-XVI w.
Polska: XVI-VII w. lata 30

CHARAKTERYSTYKA EPOKI

• Epoka odkryć geograficznych (K. Kolumb, Vasco da Gama, F. Magellan), filozoficznych
• Sięganie do źródeł, poznawanie tekstów w ich oryginalnej wersji, zwłaszcza starożytnych i inspirowanie się nimi, tworzenie się języków narodowych
• Wzrost potęgi odrębnych państw
• Sława dla twórców
• Ideał pieniądza
• Stawianie w centrum zainteresowania człowieka i spraw ziemskich- antropocentryzm i geocentryzm
• Reformacja- rozbicie jedności religijnej kościoła, wynikające z odwagi człowieka, który ośmielił się kwestionować dogmaty religijne. W ruchu reformacyjnym istnieje kilka nurtów, a najważniejsze z nich to luteranizm, kalwinizm i hustycym, anglikanizm.
• Humanizm- (łac. Humanitas- człowieczeństwo)- humanistyczną myśl antyku, cytowaną za rzymskim komediopisarzem Terencjuszem „Człowiekiem jestem, i nic co ludzkie nie jest mi obce”, wzbogacono ideą chrześcijaństwa- stąd humanizm renesansowy.
 Humaniści próbowali poznać człwoieka, w odróżnieniu od uniwersalistycznego średniowiecza nadali mu indywidualność, pozowlili wyrażać własne jednostkowe pzrezycia, ujawniać myśi i podkreślać oryginalność.
 Humanista to filolog- człowiek znający języki ( grekę, łacinę, hebrajski) oraz studiujący lit. Antyczną. Np. Francesko Petraka, Jan Kochanowski, Erazm z Roterdamu.
 Humanizm poszukiwał ideałów straożytnej filozofii- harmonii, „złotego środka”. Wierząc, ze są one osiągalne, dawał wyraz dumnej wierze w możliwości człowieka
 Studia humanitatis- wszechstronne, harmonijne rozwijanie osobowości oraz twórczych zdolności człowieka (powstanie nauk humanistycznych).

WZORCE OSOBOWE W LIT. PARENETYCZNEJ
• Humanista
• Dworzanin- człwoeik wykrzatłcony, znający sztukę, posługujący się piękną polszczyzną, unikający obcojęzycznych zwrotów, dbający o dobre maniery, elegancki, wytworny, szarmancki wobec kobiet. („Dworzanin polski”- Łukasz Górniecki)
• Ziemianin- szlachcic kierujący się w swym życiou cnota ( prawdą, sprawiedliwością, umiarkowaniem, roztropnością), będący przykładem dla innych, potrafiący dostrzec i docenić uroki ziemaiańskiego życia, który jest świadomy swych powinności względem Boga, ojczyzny i rodziny, żyje w zgodzie z naturą, dba o wychowanie młodego pokolenia w duchu patriotyzmu, w uczciwości i cnocie. („”Żywot człowieka poćciwego”- Mikołaj Rej, „Pieśń Świętojańska o Sobótce”- Jan Kochanowski)
• Władca- dobry czyli skuteczny polityk powinien kierować się w swym działaniu podstępem i oszustwem, a obłuda i pzremoc to najlepszy sposób sprawowania władzy, naczelną zasadą tej doktryny jest twierdzenie , że „cel uświęca środki”. („Książę”- Niccolo Machivell)

CECHY LIT.

• Dominacja tematyki świeckiej
• Przenikanie się dwóch dziedzictw kulturowych :antyku grecko-rzymskiego i chrześcijańskiego
• Antropocentyzm- stawiający w centrum zainteresowania człowieka
• Inspirowanie się fil. Starożytną
• Posługiwanie się jęz. Narodowym
• Humanizm
• Wykorzystanie popularnych motywów mitologicznych
• Respektowanie zasad poetyki arystotelesa
• Char. Gatunki o rodowodzie antycznym

GIOVANNI BOCCACCIO

Autor zbioru 100 noweli, w którego skład wchodzi „Sokół”, będący wzorem konstrukcji nowelistycznej.polegała ona na klasycznej konstrukcji noweli, w której określony motyw pojawia się na każdym etapie fabuły.

Nowela- gat. Prozatorski nieiwelkich rozmiarów, o zwartej i prostej akcji, jeden głowny bohater, jednowątkowy, zakończony tzw. Punktem kulminacujnym, w którym następuje rostrzygnięcie akcji. Nie występuje refleksja autora. Tytuł najczęściej odnosi się do głównego wątku noweli.

Elementy renesansowe w nowelach:
• Miłosć pokazana w dwóch odmianach: cielesnej i duchowej
• Typowo ludzkie, niskie instynkty, uczucia (zfrada, zemsta, nienawiść)
• Zainteresowanie sprawami człowieka (zarówno dylematy moralne jak i drobnostki)
• Wskazanie gorszej natury człowieka
• Związki z naturą i zainteresowanie miejscem człowieka w przyrodzie
• Nowele napisane w języku ojczystym (włoskim)

FRANCESCO PETRARCA

Był prekursorem renesansowej fascynacji antykiem.

Sonet- kunsztowny pod względem stylistyki i kompozycji liryk o char. Budowie: 14 wersów najczęściej zgrupowanych w dwóch strofach po cztery wersy i dwóch strofach po trzy wersy, w strofach czterowersowych dominuje opis lub narracja, natomiast kolejne mają char. Liryczny lub refleksyjny, przy czym ostatnia strofa jest najczęściej uogólnionym sensem całego utworu. Gat. Powstał dzięki lit. Włoskiej (Dante, Petrarca- „Sonety do Laury”)

Występują 3 rodzaje rymów:
• Krzyżowe- ABAB
• Okalające – ABBA
• Równoległe-
Petrarchizm- zespół zjawisk w europejskiej poezji erotycznej (miłosnej) odwołujący się do wzorca jaki stworzył Petrarca. Kobieta jako postać literacka była wyidealizowana zarówno pod względem urody jak i przymiotów osobowości,

• miłośc i jej wpływ na emocje i zachowanie podmiotu mówiącego
• stosowanie char. Środków stylistycznych (paradoksy, antytezy, oksymorony)
• opisy wyglądu zewnetrznego (oczy, włosy, usta, twarz)
• opisy stanów duchowych

JAN KOCHANOWSKI

(1530-1584) Najwybitniejszy twórca polskiego odrodzenia, poeta doctus, autor piesni, fraszek, trenów, dramatu „Odprawa Posłów greckich”. Odebrał grunowne wykrztałcenie z nauk humanistycznych- poznał łacinę, grekę, hebrajski, kulturę antyku, fil. Starożytną i współczesnych mu myślicieli. Pisał po łacinie i w jęz. Polskim- jego ambicja było stworzenie wielkiej lit. Narodowej, wpisanej w dziedzictwo kultury grecko- rzymskiej i jadeochrzescijańskiej, przez 15 lat służył na dworach magnackich, a następnie został dworzaninem i kanclerzem Zygmunta Augusta, by w końcu osiąść w Czarnolesie, gdzie ozenił się iż ałożył rodzinę.

Poeta doctus- poeta uczony, mądry,w szechstronnie wykształcony (chumanistycznie), posługujący się wieloma językami.

Etapy życia:
• dzieciństwo, młodość i studia (elegie, wiekrzość tekstów po łacinie, makaronizmy- w porzypadku Kochanowskiego to wtrącenia do tekstów łacińskich wyrazów polskich)
• okres dworski (fraszki, „O odprawie posłów greckich”, pieśni)
• okres czarnoleski (treny, fraszki, pieśni)

PIEŚNI

Pieśń- najstarszy i anjbardziej powszechny gat. Poezji lirycznej i związany pierwotnie z muzyką. Budowa stroficzna, wyraźny rytm, powtórzenia.

Rodzaje pieśni:
• refleksyjna
• religijna
• patriotyczna
• miłosna
• polityczna

„Pieśń świętojańska o Sobótce”
Cykl 12 piesni głoszących pochwałę życia na wsi, wkomponowanych tematycznie w ludowy obrzęd sobótki przypadającej na letnie zrównanie dnia z nocą. Pieśni kreują obraz wsi jako lit. Arkadii, na który składa się sielska natura, uczciwe życie, urodzajność sadów i ogrodów, dostatek zagród, a w domu- dobra żona, gromadka dzieci i pokolenie dziadków.

Sielanka (idylla)- utówr tematycznie związany z życiem pasterzy, mieszkańców wsi. Miałz awzwyczaj formę lirycznego monologu z dialogiem lub opisem bądź samego dialogu.

„Pieśń IX Chcemy sobie być radzi...”
Pieśń o char. Refleksyjnym. Poeta wychodząc od pochwały radości życia i jego pzryjemnosci, jawi nam się ajko epikurejczyk wołąjacy carpe diem. Chwytanie dnia, ulotnej chwili ma swe uzasadnienie w przekonaniu, że życiem żądzi Fortuna lub sam Bóg pisze scenariusz życia każdego człowieka. Zatem należy zachować stoicki spokój i z pokorą przyjmować zrządzenia losu. Przyjęcie stosownej fil. Zycia może uchronic człowieka przed zbłądzeniem i pozwala wypełnić swoje pzreznaczenie.

„Czego chesz od nas, Panie”

W utworze tym poeta kreśli renesansową wizję Boga jako doskonałego architekta- twórcy pięknego, genialnie urządzonego świata- a także dobrego ojca, do którego człowiek zwraca się z prośbą o opiekę.

„Nie wszystek umrę”
Świadomosć posiadanego talentu, czyni człwoieka wyjątkowym, wybrańcem, aarystokratą w świecie ducha. Znajdujemy w tekście nawiązanie do motywów horacjańskich. Powinnością człowieka róznego od zwierzęcia, jest troszczyć się o dobro wspólne. Sławę można zdobyć na róznych polach, gł. W walce za dobro ojczyzny.

„Pieśń o spustoszeniu Podola”
Patriotyczny utwór inspirowany autentycznym wydarzeniem historycznym- najazdem tatarskim na Podole, który był straszliwy w skutkach dla ludności tych ziem. Podmiot liryczny stanowi tu porte-parole autora, który usiłuje obudzić sumienia rodaków. Apeluje o poświęcenie na rzecz ojczyzny i sfinansowanie wyprawy wojennej, aby zapobiec jeszcze wiekrzym nieszcęściom, które mogą spotkać kraj. Ostrzega, ze jeżeli Polacy nie wyciągną wniosków z wydarzeń na Podolu, to przysłowie „mądry Polak po szkodzie” będzie trzeba przeformułować na „przed szkodą i po szkodzie głupi”.

Wizja świata stworzona w pieśniach jest char. Dla kultury renesansu, jest marzeniem o harmonijnym świecie, w którym da się pogodzic antyk, biblię, chrześcijaństwo i wszytskie inne doświadczenia człowieka.

FRASZKI

Fraszka- drobny utwór poetycki pisany wierszem, odmiana epigramatu, fraszki miały chr. Żartobliwy lub refleksyjny, ukazywały obraz świata i człowieka z całym jego pieknem i niedoskonałością, zwykle zakończone pointą.

Jan z Czarnolasu tworzył fraszki przez całe życie, choć drukiem ukazały się one dopiero tuż przed śmiercią poety. Jest ich ok. 300, więkrzośc posiada adresata- konkretną (autentyczną lub fikcyjną) osobę. W tych krótkich wierszowanych tekstach zawarł swoistą fil. Zycia pozwalającą dopatrzyć się sensu tym, co z pozoru wydaje się absurdalne. Poeta podkreślił znaczenie takich wartości jak umiar, przyjaźń, cnota, radość życia, miłość, wiara, dzięki którym można żyć godznie i pzryjemnie. Fraszki można podzielić na:
• religijne
• filozoficzne
• patriotyczne
• obyczajowe
• biesiadne
• miłosne

Z fraszek wyłania się mądrość życiowa, z której korzystają nstępne pokolenia. Kochanowski zaleca cieszyć się drobnostakmi, we wszytskim zachować umiar i stoicki spokój, patrzeć bez trwogi na Boga i dbać o czyste sumienie.

„O żywocie ludzkim”
Zawira refleksje nad absurdem życia. W opinni autora wszytsko jest błahostką, wszytsko przemija, a nas, ludzi, gdy pzrestaniemy grać swą życiową rolę i bawić bogów, wrzucą niczym marionetki do worka po skończonym przedtsawieniu. Wyraźnie zaznaczony motyw vanitas oraz theatrum mundi.

„Ku muzom”
Podmiot liryczny, którego możemy utożsamić z poetą, zwraca się do opiekunek artystów rezydujących na Parnasie, by ocaliły jego twórczośc przed zapomnieniem. Poeta świadom swej wielkosci, powtarza za Horacym : non omnis moriar.

„Do snu”
Sen wg. Podmiotu lirycznego nie tylko uczy człowika umierania, ale także pozwala mu przemierzać krainy niedostępne na jawie. Sen to przedsmak innego swiata, innego wymiaru.
„Na dom w Czarnolesie”
Fraszka stanowi bezposredni zwrot do Boga o błogosławieństwo dla podmiotu lirycznego. Autor pzredtsawia we fraszce swoją własną hierarchię wartosci, na która składają się: zdowie, ojczyzna, rodzina, czyste sumienie, ludzka życzliwość, dobre obyczaje i znośna starośc.

„Na lipę”
Jest to fraszka refleksyjna, przykład liryki roli- pod tytułową lipą kryją się myśli samego autora. Podmiotem lirycznym jest bowiem lipa, która zaprasza strudzonego letnim słońcem gościa, by usiadł w jej cieniu, delektował się chłodem. Za to prosi o uczczenie jej wierszem. We fraszce pojawia się motyw Orfeusza ożywiającego przyrodę. Przesłanie utworu mówi, ze należy umieć cieszyć się drobnymi przyjemnościami- to one bowiem często decydują o sensie życia.

„Do fraszek”
Jedna z najważniejszych fraszek autotematycznych Kochanowskiego. Poeta sugeruje, że jego fraszki są swoistym poetyckim labiryntem, zawierającym bogactwo życiowych mądrości zakrytych nie tlyko dla czytelników, ale prawdopodobnie również dla ich autora.

TRENY

Tren- pieśń ałobna , w antyku miały char. Lamentacyjny i elegijny, zazwyczaj opisywała dokonania i zasługi sławnych mężów. Utwór pisany wg. Stałego wzoru kompozycyjnego: pochwała cnót zmarłego, wyrażenie wielkości ponieisonej straty, demonstracja bólu, poszukiwanie pocieszenia, oraz napomnienie. W starożytnosci ukłąd ten dotyczył jednego utwóru. J. Kochanowski, przenosząc ten gatunek na grunt polski, zastosował antyczny schemat do całego cyklu trenów.

Eschatologia- nauka zajmująca się tematami ostatecznymi.

Oniryzm- zastosowanie elementów snu w lit. i sztuce

Cykl poetycki 19 żałobnych wierszy został poświęcony zmarłej córce poety Urszulce. Autor pisze pzrede wsyztskim o swoim bólu i kryzysie wyznawanych przez siebie wartosci, szydzi z mądrości, która w jego mniemaniu miała go uchronić przed rozpaczą, dostrzega niesprawiedliwośc i chaos panujący w świecie. Rozpaczliwie poszukuje zmarłej, by ostatecznie zwątpić w ogóle w jej istnienie i tym samym Boga. Treny są dramatem filozofa, chrześcijanina i ojca.
Ostatni utwór cyklu przynosi całkowite uspokojenie. Jest on pisany w konwencji snu, w którym poeta widzi swojaz marłą matkę z urszulką na ręku. Otrzymuje od niej napomnienie byz achował umiar w rozpamietywaniu swojego cierpienia i znosił swój los zgodzie z hasłem humanistów: Ludzkie przygody ludzkie noś”.

Zasługi Kochanowskiego dla lit. Renesansowej:
• pozostawił bogatą spóściznę literacką (elegie, sonety, piesni, fraszki, treny, satyry i dramat)
• podejmował tematy aktualne, nurtujące ówczesne społeczeńswto
• stworzył ideał człowieka renesansu- obywatela i humanistę aby dać wzór do naśladowania
• wzywał do postaw patriotycznych
• stworzył piekną poezje polską, która stała się wzorem dla przyszłych poetów
• wzbogacił obrazy poetyckie przez zastosowanie różnych środków styl., zaczerpniętych gł. Z antyku
• każdy obraz w poezji Kochanowskiego jest nacechowany osobistym stosunkiem poety do sparw i rzeczy w nim poruszanych
• udoskonalił wiersz polski, próbował na wzór starożytny stworzyć wiersz nieregularny, oparty wyłącznie na rytmie i intonacji
• stworzył wielkie bogactwo strof zarówno jeśli chodzi o długośc wersów (8-13 głosek) i od dystychu do oktawy
• piesni Kochanowskiego stały się wzorem polskiego sylabowca
• w gwórczości Kochanoeskiego wyróżniamy kilka odmian liryki (pośrednia i bezpośrednia, ze względu na temat, liryka łącząca 2 rodzaje)
• Kochanowski jako liryk ukochał styl retoryczny, często używał wyrażeń wykrzyknikowych, apostrof, wołaczy i stylu podniosłego

MIKOŁAJ REJ

„Żywot człowieka poczciwego”, „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem”

• Rej był pionierem polszczyzny literackiej
• Poprawiał rózne gatunki lit.
• Poruszał aktualne zagadninia nurtujące ówczesne społeczeństwo
• Wniósł do twórczości szczegóły szlacheckiego dnia codziennego
• Włączał się w ówczesne walki polityczne i polemiki religijne
• Nawoływał do moralnego odrodzenia i doskonalenia się
• Był wychowawcą własnej warstwy społ (stworzył ideał szlachcica ziemianina)
• Jako chumanista głosił idee renesansu, troszczył się o człowieka i jego pzreznaczenie
• Wprowadził do lit. Pospolitej język szlachecki wzbogacony przysłowiami, zdrobnieniami oraz trafnym doborem porównań i metafor.

PIOTR SKARGA

W celu zorganizowania silnego państwa postulował wykorzenienie herezji i wprowadzenie zasad znajdujących swoje źródło w Piśmie Świętym.

„Kazania Sejmowe” opublikowane zostały w 1792 roku. Za życia pisarza nie ujrzały światła dziennego. Nigdy nie zostały wygłoszone w czasie obrad sejmowych.
Skarga ukazał w nich 6 chorób nękających Rzeczpospolitą: brak miłosci ojczyzny i bliźniego, niezgoda wewnętrzna, osłabiebie władzy królewskiej, tolerowanie różnowierstwa, niepsarwiedliwe prawa, bezkarność stępków.
W „Kazaniach sejmowych” pzredstawił topos ojczyzny jako tonącego okrętu, uczac na tym przykładzie trudnej sztuki myślenia kategoriami dobra państwa.

Alegoria ojczyzny jako okrętu:
• Ojczyzna porównana do tonącego okrętu
• Choroby państwa to uszkodzenia owego okrętu
• Zachowanie polskiej szlachty odpowiada psotawą wyróżnionym w tekście Piotra skargi:
• Ucieczka
• Ochrona własnego dobytku
• Pomoc w ratowaniu statku

ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI

Największe jego dzięło to „O poprawie rzeczpospolitej” składało się z 5 ksiąg, w których to została zawarta krytyka państwa oraz program jego naprawy, utwór miał znamiona postępowe, daleko wyprzedzające ducha czasu, przez co więkrzośc postulatów była niemożliwa do realizacji. Dzięło nigdy nie zostało wydane w całosci w Polsce. Zostało wpisane do tzw. kodeksu ksiąg zakazanych, a autor uznany za cheretyka.

Kazanie- gat. Lit. Stosowanej, przemowa wygłaszana zwykle przez osobę duchowną wyznania chrześcijańskiego, która ma za zadanie nauczać i pzrejkazywać treści religijne. Odmianą gatunkową jest homilia.

Rozprawa- rozbudowany tekst naukowy lub fil. Poświęcony szczegółowemu omówieniu jednego zagadnienia.

WILLIAM SHAKESPEARE

„Makbet”, „Hamlet”

Dramat- jeden z trzech podst. Rodzajów lit. W pzreznaczeniu do wystawiania na scenie, dialog dzięki któremu rozwija się akcja, monolog jako sposób autocharakterystyki, występuje tekst poboczny- didaskalia, pełniący funkcję dodatkowej inf. O świecie przedstawionym. („Odprawa posłów greckich”- Jan Kochanowski to pierwszy polski dramat)
Dramat Szekspirowski:
• Elementy fantastyczne
• Wprowadzenie faktów historycznych
• Naruszenie zasad trzech jedności
• Sceny zbiorowe
• Brak chóru
• Podział na akty i sceny
• Sceny brutalne
• Zestawienie scen komicznych z tragicznymi
• Tematyka nie związana z mitologią
• Nie ma konfliktu tragicznego
• Brak fatum
• Nieodłączna rola przyrody
• Brak hatharsis

Tragizm Makbeta wyraża się tym, że z jednej strony bohater ma wolny wybór- nie musi wejść na drogę zbrodni, a zdrugiej strony nie jest w stanie zapanować nad pobudzoną żądzą władzy.