Postawa polskiego społeczeństwa wobec polityki zaborców.

Polityka ugody z zaborcami.
Młodzi konserwatyści krakowscy – „Stańczycy” - (Walerian Kalinka, Józef Szujski – historycy, Stanisław Tarnowski – historyk literatury, Stanisław Koźmian – publicysta) potępiali oni koncepcję zbrojnej walki o niepodległość i powstanie styczniowe. Twierdzili, że czynny opór i powstania narodowe są przyczyną największych klęsk narodowych ostatnich dekad. Wzywali do współpracy z zaborcą, by tą drogą uzyskać jak największą autonomię. Do ugody powinni zdaniem „Stańczyków” dążyć Polacy z wszystkich trzech zaborów, stąd koncepcję tę nazywano trójlojalizmem. W Poznańskiem jak i w zaborze rosyjskim plan ugody nie miał szans powodzenia.

Walka z germanizacją.
Polityka zniemczenia Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego, Mazur, Warmii i Górnego Śląska, spotkał się z natychmiastowym przeciwdziałaniem ludności polskiej. W Poznańskim i na Pomorzu Gdańskim polska świadomość narodowa była silna: rozwijało się życie oświatowe i kulturalne, kwitła publicystyka
Natomiast na Mazurach, Warmii i G. Śląsku, proces germanizacji był bardziej zaawansowany. Mimo tych różnic walka z germanizacją miała wszędzie ten sam cel – wychowanie młodego pokolenia w duchu narodowym:
a) zakładano Towarzystwa Czytelni Ludowych i Towarzystwa Ludowe,
b) rozwijano sieć bibliotek polskich,
c) prowadzono odczyty i pogadanki o historii Polski,
d) istotną role w podtrzymywaniu języka polskiego odegrał Kościół,
e) polska prasa – „Górnoślązak”, „Gazeta Grudziądzka”, „Gazeta Ludowa”,
f) działalność naukowa i literacka,
g) działalność patriotyczną prowadziły różnego rodzaju organizacje i stowarzyszenia – zawodowe, kulturalne, sportowe,
h) dzieci polskie przeciwstawiały się usuwaniu języka polskiego ze szkół, domagały się religii po polsku – 1901 Września – ukarano tam dzieci chłostą za odmowę nauki religii po niemiecku, a protestujących rodziców skazano na więzienie,

Walka z rusyfikacją.
Sytuacja Polaków w tym zaborze była gorsza, gdyż brak swobód obywatelskich uniemożliwiał działalność organizacyjną. Kultywowanie polskości musiało więc przybrać formy konspiracyjne:
a) praca organiczna – organizm narodowy należy najpierw wzmocnić poprzez działalność oświatową i gospodarczą, gdyż dopiero silny naród, mający odpowiednie zaplecze gospodarcze i finansowe będzie w stanie podjąć walkę z zaborcą,
b) publicyści przekonywali, że walka zbrojna przynosi jedynie skutki niekorzystne,
c) rozwój szkolnictwa zawodowego – pojawiły się liczne czasopisma fachowe,
d) pierwszoplanowy cel zwolenników pracy organicznej – likwidacja analfabetyzmu (40 %) i krzewienie idei narodowej,
e) tajne nauczanie na wsi,
f) wydawano w dużych nakładach elementarze i podręczniki,
g) prasa legalna i podziemna – ważny nośnik idei narodowej,

Polskie szkoły wyższe istniały tylko w Galicji:
a) Uniwersytety w Krakowie
b) Uniwersytety we Lwowie ]- łączniki między poszczególnymi ziemiami polskimi,
c) Szkoła Rolnicza w Dublanach - kształciły studentów z wszystkich trzech zaborów,
d) Wyższa Szkoła Politechniczna we Lwowie - wykładały w języku polskim,