Matura- sciąga
Sytuacja przed powstaniem
Królestwo Polskie utworzone w 1815 roku było połączone unią personalną z panującą w Cesarstwie Rosyjskim dynastią Romanowów. Car był równocześnie koronowany w Warszawie na króla polskiego, a nadana przez niego konstytucja, oddzielne wojsko, administracja, szkolnictwo gwarantowały pewną niezależność. Pod koniec trzeciej dekady XIX stulecia w Królestwie coraz powszechniejsze stały się naruszenia konstytucji i prawa przez cara Mikołaja I i jego urzędników, władca nie zwoływał sejmu, działała cenzura i tajna polcja. Skutkiem tego był znaczny wzrost niezadowolenia Polaków. Zorganizowana już wcześniej opozycja sejmowa (Kaliszanie) i tajne związki (Towarzystwo Patriotyczne) działały coraz intensywniej. W tej atmosferze w 1828 roku podporucznik Piotr Wysocki - podchorąży warszawskiej Szkoły Podchorążych Piechoty zorganizował wśród uczniów tajne sprzysiężenie. Miało ono na celu zbrojną walkę o odzyskanie niepodległości. W tym czasie na arenie międzynarodowej dochodziło do wielu zmian mających wpływ także na sytuacje w kraju. Odzyskanie przez Grecję niepodległości (1829), wybuch rewolucji we Francji (lipiec 1830), powstanie narodowe Belgów (sierpień 1830) wzmogły nastroje niepodległościowe w Królestwie Polskim. Do tego dołączyły się skutki kryzysu gospodarczego, wzrost niezadowolenia w armii (między innymi ze względu na osobę dowódcy - wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza - brata cara Mikołaja I) oraz wszechobecny duch romantyzmu. Fakt, iż carska tajna policja wpadła na trop sprzysiężenia podchorążych jak i pogłoski o zamiarze wysłania armii Królestwa Polskiego do tłumienia ruchów rewolucyjnych we Francji i w Belgii przyspieszyły wybuch powstania. Należy nadmienić, że spiskowcy przez cały czas swojej działalności nie posiadali koniecznego dalekosiężnego planu działań.
ęęłęóNoc listopadowa
Plan ten się nie powiódł. Konstantego bronili adiutanci, którzy wcześniej składali mu przysięgę wierności. Zdołał się on ukryć i nocą przedostać do oddziałów rosyjskich. Wówczas podchorążowie prowadzeni przez Piotra Wysockiego połączyli się z grupą cywili, przebili pierścień kawalerii rosyjskiej na Placu Trzech Krzyży i razem rozpoczęli przemarsz ulicami miasta. Wcześniej młodzi oficerowie nie uzyskali też poparcia ze strony wszystkich dowódców oddziałów polskich, których dowództwo przyjęło postawę obojętną, a nawet wrogą wobec działań powstańczych. Niektórzy z generałów zapłacili za to życiem (gen. Potocki). Tej nocy pełnej dramatycznych wydarzeń obowiązywała zasada, że kto nie z nami, ten przeciwko nam. Grupa młodych patriotów szła Nowym Światem, Krakowskim Przedmieściem do centrum Warszawy z okrzykiem na ustach: Do broni! Jednak ich wołanie pozostawało bez odzewu ze strony mieszkańców stolicy. Sytuacja była dramatyczna. Losy powstania odmienił lud Starego Miasta i Powiśla. Rzemieślnicy, robotnicy, urzędnicy, ludzie wolnych zawodów, księża, sprzedawcy sklepowi i służba domowa tłumnie wylegali na ulice i ruszyli wraz z żołnierzami 4 pułku piechoty liniowej (czwartacy) pod Arsenał. Ludzie ci sforsowali wrota starej warszawskiej zbrojowni, aby zdobyć broń. W wyniku starć ulicznych 30 listopada stolica była wolna. Wielki Ksiżę postanowił nie interweniować. Wojska rosyjskie oraz jednostki polskie wierne Konstantemu wycofały się z miasta w kierunku Wierzbna.
ęęłęóRozwój powstania
Młodzi organizatorzy nie wyłonili ze swojego grona władzy powstańczej. Liczyli na to, że starsi, bardziej doświadczeni politycy (arystokracja) i wojskowi przejmą kontrolę i dalej poprowadzą rewolucję. Były to rachuby w dużym stopniu błędne, co pokazała dalsza nieudolność dowódców powstania. Dotychczasowa Rada Administracyjna (centralny organ rządowy Królestwa Polskiego), która do swojego składu dołączyła kilku nowych członków, w tym Joachima Lelewela, przekształciła się w Rząd Tymczasowy. Nowa władza 5 grudnia 1830 roku powierzyła dyktaturę generałowi Józefowi Chłopickiemu. Miał on sprawować naczelne dowództwo nad wojskiem orz wspólnie z sejmem nadzorować prowadzenie działań wojennych. Generał Chłopicki rozpoczął urzędowanie od wysłania do Petersburga ministra Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego i posła Jana Jezierskiego w celu rozpoczęcia pertraktacji z carem Mikołajem I. Wkrótce zostało odtworzone Towarzystwo Patriotyczne. Nasilające się nastroje niepodległościowe zmusiły sejm do ogłoszenia 18 grudnia 1830 roku powstania narodowego. Jednak postawa ugodowa władz doprowadziła do braku jakichkolwiek działań militarnych, a próby rozbudowy sił i rozpoczęcia operacji wojskowych były skutecznie sabotowane przez dyktatora. W połowie stycznia nadeszła odpowiedź od cara, żeby Polacy zdali się na jego łaskę lub niełaskę. Na skutek tego Józef Chłopicki podał się do dymisji. Jego następcą został Michał Radziwiłł. Pod naciskiem Towarzystwa Patriotycznego oraz manifestacji 25 stycznia 1831 roku sejm zdetronizował cara co było równoznaczne z wypowiedzeniem wojny. 29 stycznia został powołany Rząd Narodowy z prezesem Adamem Czartoryskim na czele.
ęęłęóW momencie upadku stolicy siły polskie na całym obszarze państwa były dość znaczne - wynosiły 60 tysięcy ludzi. Zabrakło już jednak woli walki. Generalicja nie chciała kontynuować wojny. W Modlinie wybrany został ostatni dyktator Powstania Listopadowego generał Maciej Rybiński. Jego jedynym celem było przeprowadzenie rozmów o definitywnej kapitulacji. 5 października korpus Rybińskiego wraz z większością członków rządu i sejmu oraz wieloma politykami przekroczyli granicę Pruską. Wojsko złożyło broń. Dwie ostatnie twierdze poddały się - Modlin (7 października) i Zamość (21 października).
ęęłęóNastępstwa powstania
Następstwem klęski Powstania Listopadowego było przede wszystkim zaostrzenie polityki zaborców rosyjskich wobec Polaków. Car odebrał konstytucję z 1815 roku, zlikwidowano sejm Królestwa, wojsko polskie i odrębną koronację w Warszawie, a przez to unię personalną. Pozostawiono barierę celną, która została zniesiona dopiero w 1850 roku. W 1833 roku władca zarządził stan wojenny na okres 25 lat. Namiestnikiem Królestwa Polskiego został feldmarszałek Iwan Paskiewicz, a administracja została przekazane w ręce rosyjskich urzędników i dowódców wojskowych. Zlikwidowano uniwersytet warszawski oraz rozpoczęto rusyfikację szkolnictwa. Car wydał w 1832 roku Statut Organiczny jako dokument zastępujący konstytucję i ograniczający autonomię Królestwa Polskiego. Większość politycznych i wojskowych przywódców powstania (około 10 tysięcy ludzi) po jego klęsce udało się na emigrację (Wielka Emigracja). Ich majątki były natychmiastowo konfiskowane. Pozostających w kraju wcielano do armii rosyjskiej, zsyłano na Kaukaz lub na Syberię. W latach 1832-1834 na wzgórzach w pobliżu Warszawy wybudowano cytadelę mającą w przyszłości utrzymywać spokój wśród mieszkańców stolicy
ęęłęóZnaczenie powstania
Powstanie Listopadowe trwające ponad 10 miesięcy było jednym z większych zrywów narodowościowych w historii Polski. Wymierzone ono było przeciw największej potędze militarnej Europy - Rosji. Polacy mimo braku potrzebnych środków, zdecydowanie mniejszej armii i słabszej gospodarce wielokrotnie toczyli zwycięskie walki z żołnierzami carskimi. Polaków z wszystkich zaborów jednoczyła myśl o wspólnej walce i ponownej niepodległości. Przez ten czas Polska była niezależnym państwem, które zmusiło Rosję do zaangażowania wszelkich sił w stłumienie rebelii. Powstanie wywołali w obronie łamanej konstytucji młodzi szlacheccy patrioci, nie mieli co prawda planu działań, ale mieli to, czego zabrakło najwyższym oficerom - wiarę w zwycięstwo. Do klęski przyczyniła się nie tylko słabość Królestwa Polskiego wobec potęgi państwa carów, ale przede wszystkim nieudolność najwyższych dowódców i polityków. Istotnym czynnikiem był też brak rozwiązania kwestii chłopskiej. Walka ta pokazała całej Europie, że Polacy jako naród ciągle istnieją i nadal należy się z nimi liczyć. Powstanie Listopadowe miało również decydujące znaczenie pod względem ratowania rewolucji we Francji i w Belgii. Uniemożliwiło ono zbrojną interwencję Rosji w obronie starego ładu w Europie Zachodniej. Powstanie Listopadowe było wielką szansą dla narodu polskiego, niestety szansą zaprzepaszczoną przez nas samych
POLSKA, historia XX w. do 1945.
Przed I wojną światową w polityce polskiej dominowały dwie orientacje. Zwolennicy orientacji rosyjskiej, gł. narodowi demokraci, uważali, że w przypadku zwycięstwa państw ententy ziemie polskie będzie można zjednoczyć pod panowaniem Rosji i uzyskać daleko idącą autonomię.Zwolennicy orientacji austro-węgierskiej, tj. socjaliści i ugrupowania galicyjskie, sądzili, że zwycięstwo państw centralnych pozwoli na połączenie zaboru rosyjskiego z Galicją i utworzenie trzeciego członu monarchii habsburskiej (koncepcja trialistyczna). Po wybuchu wojny zwolennicy orientacji austro-węgierskiej 16 VIII 1914 w Krakowie powołali Naczelny Komitet Narodowy, który przystąpił do organizowania Legionów Polskich; J.Piłsudski rozbudowywał Polską Organizację Wojskową. Władze Austro-Węgier, ze względu na stanowisko Niemiec, zachowywały dwuznaczny stosunek do sprawy polskiej. Rosja, która planowała po zwycięstwie w wojnie przesunięcie granicy na linię Odry, nie wspominała o autonomii Polaków; jej stanowisko nie uległo zmianie nawet po wycofaniu się 1915 wojsk rosyjskich z Królestwa Polskiego. Wielka Brytania i Francja uznawały sprawę polską za wewnętrzny problem Rosji. W następnych latach straty wojenne skłoniły państwa centralne do szukania rekruta w okupowanym Królestwie Polskim za cenę utworzenia satelickiego państewka polskiego. Takie były 1916 założenia aktu 5 listopada cesarzy Niemiec i Austro-Węgier, wktórym wezwano Polaków do wstępowania do armii, choć nie sprecyzowano ani granic, ani ustroju przyszłej Polski. Akt przekreślił stuletnią solidarność państw zaborczych i wznowił kwestię polską na arenie międzynarodowej. 6 XII 1916 w Warszawie powstała Tymczasowa Rada Stanu (TRS). Po rewolucji lutowej w Rosji Piotrogrodzka Rada Delegatów przyznała Polsce prawo do niepodległości, a Rząd Tymczasowy zapowiedział utworzenie państwa polskiego w sojuszu z Rosją; powołano Komisję Likwidacyjną do Spraw Królestwa Polskiego, Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) i rozpoczęto formowanie Korpusów Polskich w Rosji. Zachodni członkowie ententy coraz częściej opowiadali się za odbudową Polski. Ententa uznała Komitet NarodowyPolski w Paryżu, powstały w VIII 1917, za przedstawicielstwo polskie; zaczęto formować Armię Polską we Francji. Ponieważ państwa centralne zwlekały zrealizacją aktu 5 listopada, Piłsudski odmówił złożenia przysięgi na wierność obu cesarzom i został internowany w Magdeburgu; przysięgi odmówiły także I i III Brygada Legionów, które rozbrojono i internowano. We IX 1917 państwa centralne powołały Radę Regencyjnąjako najwyższą władzę tymczasową w Królestwie Polskim. Po brzeskim traktacie pokojowym tereny przedrozbiorowej Polski znalazły się pod kontrolą Niemiec i Austro-Węgier. Warunki pokoju wywołały rozczarowanie Polaków; Królestwu Polskiemu odebrano nawet Chełmszczyznę, którą oddano Ukrainie. Walczący u boku państw centralnych Polski Korpus Posiłkowy przeszedł pod Rarańczą przez front, by połączyć się z oddziałami II Korpusu Wschodniego; V 1918 siły te stoczyły bitwę pod Kaniowem, która stała się symbolem współdziałania sił polskich walczących dotąd po przeciwnych stronach frontu. Korpusy Wschodnie, broniące Polaków przed bolszewikami, zostały rozbrojone przez Niemców. W I 1918 prezydent USA W. Wilson poparł niepodległość Polski (czternaście punktów Wilsona).
Wojna zakończyła się klęską wszystkich trzech zaborców, co umożliwiło wyzwolenie Polski; 7 X 1918 Rada Regencyjna wydała manifest formułujący postulat niepodległości Polski; 28 X w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna. Na początku XI 1918 Komitet Obywatelski zaboru pruskiego ujawnił się jako Naczelna Rada Ludowa (NRL). Jednocześnie naziemiach polskich narastała fala nastrojów rewolucyjnych; 5 XI powstała w Lublinie pierwsza Rada Delegatów Robotniczych. W nocy z 6 na 7 XI powołano w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej (premier I. Daszyński). W jego skład weszli socjaliści i działacze PSL „Wyzwolenie”, a jego trzon stanowili członkowie tajnej Organizacji A. Po powrocie 10XI 1918 Piłsudskiego do Warszawy Rada Regencyjna przekazała mu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem, a 14 XI - całą władzę i rozwiązała się. Piłsudski powierzył utworzenie rządu socjaliście J. Moraczewskiemu; 21 XI rząd wydał manifest zapowiadający reformę rolną i nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, jednak uzależnił te reformy od uznania przez przyszły Sejm Ustawodawczy; jednocześnie wprowadzono korzystne dla robotników ustawodawstwo pracy i zapowiedziano wybory parlamentarne; Piłsudski i nowy premier podpisali dekret o tymczasowych władzach Republiki Polskiej. Przeciwko rządowi i niepodległości występowały siły radykalne (Komunistyczna Partii Polski). Rząd Moraczewskiego był bojkotowany przez prawicę w Polsce oraz nie uznawany przez ententę; dopiero nowy rząd I. Paderewskiego, powołany w połowie I 1919, został uznany przez KNP i ententę. Pod koniec I 1919 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego w byłym Królestwie Polskim i Galicji Zachodniej, a w czerwcu - w Wielkopolsce.Układ sił w sejmie był równomierny. Prawica, centrum i lewica uzyskały podobną ilością mandatów; 20 II 1919 roku Sejm Ustawodawczy przyjął Małą Konstytucję; Naczelnikiem Państwa pozostał Piłsudski; pierwszy etap formowania państwowości został zakończony.
Nie rozstrzygnięta była kwestia granic Polski; XII 1918 roku rząd w Warszawie kontrolował byłe Królestwo Polskie i Galicję Zachodnią; 27 XII wybuchło powstanie wielkopolskie, które doprowadziło do przejęcia władzy przez NRL. Wersalski traktat pokojowy 1919 przyznał Polsce Pomorze Wschodnie bez Gdańska (1920 utworzono Wolne Miasto Gdańsk), także prawie całą Wielkopolskę; na Górnym Śląsku oraz Warmii i Mazurach miały się odbyć plebiscyty. W II 1920 roku Polska objęła administrację w Wielkopolsce i na Pomorzu. Na terenach plebiscytowych trwała ostra walka przedwyborcza; VIII 1919 oraz VIII 1920 wybuchły dwa polskie powstania na Śląsku (powstania śląskie 1919-21). Plebiscyt na Warmii i Mazurach odbył się VII 1920, podczas ofensywy bolszewickiej na Warszawę, toteż większość głosujących opowiedziała się za przynależnością do Niemiec. Na wyniki plebiscytu górnośląskiego (III 1921) wpłynęły głosy osób urodzonych na terenie plebiscytowym, ale tam nie mieszkających, gł.Niemców. Gdy okazało się, że Polsce ma przypaść tylko niewielka część Górnego Śląska, V 1921 roku wybuchło trzecie powstanie śląskie; X 1921 roku Rada Ligi Narodów ostatecznie przyznała Polsce 29% obszaru plebiscytowego, 46% jego ludności i większą część jego potencjału przemysłowego. Na Śląsku Cieszyńskim I 1919 wojska czeskie zajęły cały obszar aż do Wisły; VII 1920 roku Rada Ambasadorów Ententy podzieliła sporny obszar pozostawiając po stronie czeskiej dwa powiaty z przewagą ludności polskiej.
W Polsce rozważano dwa programy wschodnie. Endecja pragnęła włączyć do Polski obszary, na których ludność nie polska stanowiłaby mniejszość dającą się zasymilować. Koncepcja federalistyczna Piłsudskiego zakładała utworzenie Litwy, Białorusi i Ukrainy stanowiących przedmurze Polski na wschodzie. Granicę wschodnią II Rzeczpospolitej ustalono jednak w wyniku konfliktów zbrojnych z Ukraińcami i bolszewikami. Do połowy 1919 wojska polskie wyparły oddziały ukraińskie z Galicji Wschodniej (wojna polsko-ukraińska 1918-19). Po klęsce Niemiec Rosja bolszewicka wypowiedziała pokój brzeski i rozpoczęła marsz na zachód. Do pierwszego starcia z wojskami polskimi doszło II 1919 na Wileńszczyźnie (wojna polsko-bolszewicka 1919-21); IV 1919 Polacy zdobyli Wilno, a Piłsudski w odezwie Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego zadeklarował wolę stworzenia im możliwości samookreślenia państwowego. Ententa popierała Polaków przeciwko bolszewikom, jednak nie akceptowała działań polskich na Białorusi i Ukrainie; obszary te uznawała za część imperium rosyjskiego. W XI 1919 Polska otrzymała mandat Ligi Narodów w Galicji Wschodniej, ale w grudniu Rada Paryskiej Konferencji Pokojowej odmówiła Polsce prawa zorganizowania administracji na wschód od linii Curzona. Na wiosnę 1920 roku Piłsudski zawarł porozumienie z atamanem S. Petlurą i ubiegając atak bolszewicki na Białorusi 25 IV 1920 rozpoczął ofensywę na Ukrainie; 7 V wojska polskie weszły do Kijowa ustanawiając tam przyjazny rząd ukraiński; VII 1920 bolszewicy zaczęli ofensywę na Białorusi; siły polskie rozpoczęły odwrót; na początku sierpnia Armia Czerwona dotarła do Wisły;Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski w Białymstoku zapowiadał utworzenie polskiej republiki sowieckiej. Nastąpiła mobilizacja społeczeństwa, powołano rząd koalicyjny (premier W. Witos); w decydującej warszawskiej bitwie Wojsko Polskie obroniło stolicę, a rozpoczęte 16 VIII kontruderzenie znad Wieprza zmusiło oddziały bolszewickie do wycofania; na początku września Polacy nacierali na całym froncie; 12 X obiestrony podpisały rozejm i rozpoczęły rokowania; 18 III 1921 podpisano ryski traktat pokojowy. Odparcie najazdu bolszewickiego obroniło niepodległość Polski i prawdopodobnie zapobiegło bolszewizacji Europy. Nie mogąc wypracować kompromisu z Litwinami w sprawie Wileńszczyzny, Piłsudski polecił generałowi L. Żeligowskiemu zajęcie spornego obszaru pod pozorem buntu części wojsk polskich; na zajętym terenie utworzono Litwę Środkową, a 1922 przeprowadzono wybory do lokalnego sejmu, który uchwalił przyłączenie Litwy Środkowej do Polski.
Obszar II Rzeczypospolitej wyniósł 388,6 tys. km2, a ludność liczyła 27,2mln osób (1921). Polska była państwem silnie zróżnicowanym społecznie i gospodarczo. Poziom startu gospodarki polskiej w 1918 roku był bardzo niski ze względu na ogromne zniszczenia wojenne, a także konieczność zastąpienia utraconych rynków państw zaborczych oraz budowy rynku ogólnopolskiego; wobec wysokich kosztów wojny i odbudowy budżet państwa wykazywał stale deficyt, pokrywany drukiem banknotów Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej, co prowadziło doinflacji. Położenie międzynarodowe Polski było niepewne, gdyż Niemcy i Rosja sowiecka nie pogodziły się ze skutkami wojny, wysuwały roszczenia terytorialne wobec Polski i współpracowały przeciwko zwycięskiej Entencie; 1922 zawarły traktat w Rapallo. Polska polityka zagraniczna opierała się na sojuszu z Francją (1921), pozostałe państwa zachodnie nie były zainteresowane stosunkami z Polską. Ze względu na różnice interesów nie udało się też zacieśnić współpracy z sąsiadami ze wschodniej Europy.
W 17 III 1921 Sejm Ustawodawczy uchwalił Konstytucję marcową; charakteryzowała się ona przewagą władzy ustawodawczej (Sejm i Senat) nad wykonawczą (prezydent i rząd), co wynikało z obaw stronnictw prawicy i centrum przed przyznaniem zbyt wielkich uprawnień Piłsudskiemu, którego uważano za głównego kandydata do prezydentury. Wybory parlamentarne z 1922 przyniosły równowagę prawicy (Narodowa Demokracja), centrum (Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”, Chrześcijańska Demokracja w Polsce i Narodowa Partia Robotnicza), lewicy (Polska Partia Socjalistyczna i Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”) i mniejszości narodowych. Wybór G. Narutowicza na prezydenta spotkał się z gwałtowną reakcją prawicy narodowej, która usiłowała nie dopuścić do jego zaprzysiężenia; 16 XII 1922 prezydent został zamordowany przez fanatycznego nacjonalistę - E. Niewiadomskiego. Nowym prezydentem został wybrany S. Wojciechowski, który wraz z premierem gen. W. Sikorskim doprowadził do uspokojenia atmosfery; Piłsudski usunął się z życia politycznego. W wyniku paktu lanckorońskiego 1923 w maju 1923 powstała koalicja Chjeno-Piasta i drugi rząd Witosa; na jesieni 1923 roku hiperinflacja doprowadziła do załamania gospodarki i masowych wystąpień robotniczych, stłumionych siłą; rząd Witosa ustąpił w warunkach chaosu i zagrożenia państwa. Na czele rządu stanął W. Grabski, który I 1924 rozpoczął reformę skarbowo-walutową; zrównoważywszy budżet, IV1924 Grabski powołał do życia Bank Polski i wprowadził nową walutę (złoty); sytuację płatniczą Polski osłabiła 1925 wojna celna z Niemcami; nastąpił nawrót inflacji i XI 1925 rząd Grabskiego ustąpił. W tym samym roku uchwalono ostatecznie reformę rolną i podpisano konkordat. Pod koniec 1925 pogorszyła się sytuacja międzynarodowa Polski, bowiem układy z Locarno nie dały pełnej gwarancji granicy polsko-niemieckiej; ponadto Niemcy i ZSRR na mocy układu berlińskiego z IV 1926 zacieśniły współpracę. Rząd A. Skrzyńskiego nie zdołał powstrzymać pogarszania się nastrojów, mimo poprawiającej się od IV 1926 koniunktury gospodarczej. Kolejny rząd Chjeno-Piasta, ostro krytykowany przez lewicę i zwolenników Piłsudskiego, utworzył na początku maja Witos.
12 V 1926 Piłsudski rozpoczął wojskowy zamach stanu i wciągu trzech dni zajął Warszawę (przewrót majowy); prezydent Wojciechowski i premier Witos ustąpili. Nowym premierem został K. Bartel; 31 V Zgromadzenie Narodowe wybrało prezydentem Piłsudskiego, który nie przyjął wyboru i wysunął kandydaturę I.Mościckiego; jego wybór faktycznie zalegalizował zamach majowy. 2 VIII 1926 Sejm zmienił konstytucję wzmacniając uprawnienia prezydenta (nowela sierpniowa). Stronnicy Piłsudskiego (sanacja) znajdowali się zarówno na lewicy (część PPS, PSL „Wyzwolenie” i Związek Naprawy Rzeczpospolitej), wśród pracowników administracji, w wojsku, jak i na prawicy (konserwatyści ziemiańscy). Dezorientacja w partiach ułatwiła sanacji opanowanie władzy, jednak stopniowo narastał konflikt między rządem i parlamentem, ograniczanym w swych konstytucyjnych funkcjach. Wybory rozpisane na marzec 1928 nie przyniosły rozstrzygnięcia; Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), który zdobył 28% mandatów, nie mógł kontrolować parlamentu. Konflikt między rządem i opozycją narastał; IX 1929 PSL „Piast”, NPR, chadecja, PSL „ Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie i PPS zawiązały sojusz dla obrony demokracji (Centrolew); latem 1930 przywódcy Centrolewu usiłowali doprowadzić do odwołania rządu. Na jego czele stanął jednak Piłsudski, a prezydent Mościcki rozwiązał Sejm i zarządził nowe wybory; kampania wyborcza przebiegała pod wrażeniem aresztowania przywódców Centrolewu, oskarżonych o przestępstwa pospolite i osadzonych w twierdzy w Brześciu, później skazanych w procesie brzeskim; BBWR uzyskał ponad połowę mandatów.
Od końca 1929 w kraju narastał kryzys gospodarczy prowadzący do wzrostu napięć społecznych i wpływów ugrupowań skrajnych. W 1931, w wyniku zjednoczenia ruchu chłopskiego, powstało Stronnictwo Ludowe (SL). W 1934 utworzono Obóz Narodowo-Radykalny(ONR), który rozpadł się następnie na ONR-ABC i ONR-Falangę. Po zamachach terrorystów ukraińskich władze sanacyjne utworzyły obóz w Berezie Kartuskiej, do którego kierowano na podstawie orzeczenia administracyjnego. Mimo pogarszającego się stanu zdrowia Piłsudskiego, sanacja umacniała się u władzy; 1933 Mościcki został ponownie wybrany prezydentem; 1935 roku, w wyniku manipulacji regulaminem sejmowym, sanacja przeprowadziła uchwalenie Konstytucji kwietniowej wzmacniającej pozycję prezydenta; stał się on naczelną władzą wykonawczą, zwierzchnikiem rządu i sił zbrojnych. Ordynacja wyborcza praktycznie odsunęła opozycję od wpływu na kształt organów ustawodawczych i rządu. Na skutek pogorszenia się od końca lat 20. stosunków niemiecko-sowieckich dyplomacja polska mogła prowadzić politykę równowagi; VII 1932 zawarto polsko-sowiecki układ o nieagresji (V1934 przedłużony na dalsze 10 lat), a I 1934 - polsko-niemiecką deklarację o nieagresji.
12 V 1935 roku zmarł Piłsudski. Jego zwolennicy podzielili się na umiarkowaną grupę prezydenta Mościckiego i bardziej radykalną grupę wojskowych z W. Sławkiem i E. Rydzem-Śmigłym. W 1935 wybory parlamentarne odbyły się według nowej ordynacji, toteż sanacja uzyskała ogromną przewagę w obu izbach. Przedłużający się kryzys potęgował niezadowolenie społeczne; powtarzały się demonstracje robotnicze, prawicowa młodzież organizowała ekscesy antysemickie. W II 1936 roku powstał centrowy Front Morges, a X 1937 NPR i chadecja połączyły się wStronnictwo Pracy (SP). Sanacja rozwiązała BBWR i II 1937 powołała Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN), którego program opierał się na zasadach solidaryzmu społecznego i podkreślał znaczenie silnego państwa. W związku z napięciami społecznymi i wysokim bezrobociem, rząd przystąpił do realizacji programu aktywizacji gospodarki, w tym budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego; 1936-1939 nastąpiło wyraźne ożywienie koniunktury. Pod koniec lat 30. polska scena polityczna uległa konsolidacji; poza obozem rządzącym istniały cztery główne partie: Stronnictwo Narodowe (SN), SP, SL i PPS. W 1938 nastąpiło złagodzenie napięć społecznych, toteż wybory parlamentarne zakończyły się względnym sukcesem sanacji. Narastanie niebezpieczeństwa wojny sprzyjało zamrożeniu wewnętrznych konfliktów politycznych. Po układzie monachijskim X 1938 Polska zajęła Zaolzie. Niemcy wysunęły propozycję włączenia do Rzeszy Wolnego Miasta Gdańska, budowy eksterytorialnej szosy łączącej Prusy Wschodnie z resztą Niemiec i wspólnych działań na wschodzie. W III 1939 Wielka Brytania, a później Francja udzieliły Polsce gwarancji niepodległości; 28 IV Hitler wypowiedział polsko-niemiecki układ o nieagresji. 23 VIII 1939 zawarto w Moskwie układ o nieagresji między ZSRR i Niemcami zawierający tajny protokół dodatkowy, przewidujący podział stref wpływów w Europie Wschodniej(pakt Ribbentrop-Mołotow); 25 VIII Anglia zawarła z Polską układ o wzajemnej pomocy, który nie powstrzymał Niemiec przed napaścią na Polskę.
1 IX 1939 rozpoczęła się agresja niemiecka (kampania wrześniowa 1939); mimo zobowiązań sojuszniczych i wypowiedzenia wojny, Wielka Brytania i Francja nie podjęły działań przeciwko Niemcom. Niemcy wygrali bitwę graniczną i wtargnęli w głąb kraju, złamali obronę naWiśle i Sanie, podjęli próbę okrążenia wojsk polskich na wschód od Warszawy; próba kontrofensywy polskiej nad Bzurą zakończyła się niepowodzeniem; 17 IXrozpoczęła się agresja sowiecka; w ciągu następnych dwóch tygodni rozproszony opór polski został zdławiony, Warszawa kapitulowała 28 IX, ostatnią bitwę stoczono pod Kockiem. W obliczu przegranej kampanii wrześniowej władze państwa polskiego przeszły do Rumunii, gdzie zostały internowane; prezydent RP Mościcki 29 IX na swojego następcę wyznaczył Władysława Raczkiewicza, który 30 IX mianował premierem gen. Sikorskiego (7 XI został również naczelnym wodzem); 1 X zaprzysiężono rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, a 9 XII 1939 powołano Radę Narodową spełniającą rolę parlamentu; rozpoczęto formowanie jednostek Wojska Polskiego. Pod koniec kampanii wrześniowej powstawały organizacje konspiracyjne (konspiracja w Polsce 1939-45); przed kapitulacją Warszawy (27 IX) utworzono Służbę Zwycięstwu Polski (SZP).Trzecia Rzesza i ZSRR 28 IX 1939 zawarły traktat o granicach i przyjaźni, w którym ogłosiły upadek państwa polskiego, ustaliły jego podział na linii rzek: San-Bug-Narew-Pisa i w tajnym protokole zobowiązały się do zwalczania polskich dążeń niepodległościowych.
Ziemie zajęte przez Niemcy (okupacja niemiecka w Polsce 1939-45) zostały częściowo włączone do III Rzeszy, z pozostałej części utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG). Władze niemieckie wprowadziły policyjno-wojskowy reżim okupacyjny, realizowały politykę terroru w celu wyniszczenia elit intelektualnych i przekształcenia społeczeństwa w posłuszną siłę roboczą, Żydów stopniowo izolowały w gettach; dążyły do całkowitej germanizacji ziem włączonych do III Rzeszy; w GG zorganizowały system eksploatacji gospodarki na potrzeby Niemiec i pauperyzacji społeczeństwa. Ziemie zajęte przezZSRR (okupacja sowiecka w Polsce 1939-41) wcielono w skład ZSRR (z wyjątkiem Wileńszczyzny, przekazanej Litwie i włączonej do ZSRR VIII 1940). Sowieckie władze okupacyjne wprowadziły oparty na terrorze reżim polityczno-policyjny obowiązujący na obszarze ZSRR; obywatelom RP przymusowo nadały obywatelstwo sowieckie; wiele osób aresztowały, część ludności deportowały w głąb ZSRR. W XI 1939 gen. Sikorski powołał Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), którego głównym zadaniem było przygotowanie powszechnego powstania zbrojnego, a w działalności bieżącej prowadzenie wywiadu i propagandy oraz - początkowo tylko w ograniczonym zakresie - walki zbrojnej (Związek Odwetu). Powstały konspiracyjne organizacje zbrojne podporządkowane głównym partiom politycznym obozu rządzącego: Bataliony Chłopskie, Narodowa Organizacja Wojskowa, Gwardia Ludowa WRN; II 1940 ukształtował się reprezentujący opinię stronnictw politycznych Polityczny Komitet Porozumiewawczy; powołano Delegaturę Rządu RP na Kraj. W opozycji do ZWZ i Delegatury Rządu pozostały konspiracyjne organizacje piłsudczyków i obozu narodowego; poza strukturami państwa podziemnego istniały organizacje komunistyczne. Na uchodźstwie V-VI 1940 jednostki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodziewalczyły w kampanii norweskiej (Narwik) i francuskiej, po czym część żołnierzy i władze RP ewakuowano do Wielkiej Brytanii; jednostki polskie walczyły w bitwie o Wielką Brytanię (lotnicy) i w bitwie o Atlantyk (okręty).
Po napaści na ZSRR VI 1941 III Rzesza okupowała całe terytoriumPolski; Niemcy przygotowali plan przesiedlenia większości mieszkańców ziem polskich na Syberię (Generalny Plan Wschodni); rozpoczęli eksterminację Żydów (obozy masowej zagłady: Chełmno,Auschwitz, Sobibór, Treblinka); żydowskie organizacje konspiracyjne podejmowały walkę zbrojną(IV-V 1943 powstanie w getcie warszawskim). Jednocześnie władze niemieckie zaostrzyły reżim okupacyjny i wzmogły eksploatację ekonomiczną (od 1941 wzrosła rolaziem polskich jako zaplecza zaopatrzeniowego frontu wschodniego i obszaru znajdującego się praktycznie poza zasięgiem lotnictwa alianckiego). W konspiracji 14 II 1942 ZWZ przemianowano na Armię Krajową, której 1942 podporządkowała się większość NOW, 1943- pion taktyczny BCh, 1944 - część NSZ. AK prowadziła m.in. dywersję i sabotaż (Kierownictwo Dywersji), propagandę (Biuro Informacji i Propagandy), wywiad i działania partyzanckie. 30 VII 1941 rząd RP zawarł układ z rządem ZSRR; na jego podstawie wznowiono stosunki dyplomatyczne, władze ZSRR zwolniły z więzień i łagrów część obywateli RP; zaczęto formowanie Armii Polskiej w ZSRR 1941-42 (dowódca gen. W. Anders), która III-VIII 1942 wwyniku starań polskich i porozumienia sowiecko-brytyjskiego została ewakuowana do Iraku. Zwycięska bitwa pod Stalingradem wzmocniła pozycję Stalina w koalicji antyfaszystowskiej i pozwoliła mu wywierać coraz silniejszy wpływ na sprawę polską. W IV 1943, po publicznym ogłoszeniu przez władze III Rzeszy odkrycia masowych grobów w Katyniu i skierowaniu przez rząd polski wniosku do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o powołanie niezależnej komisji do zbadania zbrodni, rząd sowiecki 25 IV 1943 zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem RP na uchodźstwie. W ZSRR komuniści utworzyli Związek Patriotów Polskich i Pierwszą Dywizję Piechoty im. T. Kościuszki (X 1943 walczyła pod Lenino), następnie Pierwszy Korpus Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, dowodzony przez gen. Z. Berlinga. 4 VII 1943 w katastrofie lotniczej w Gibraltarze zginął gen. Sikorski; nowym premierem został S. Mikołajczyk, a naczelnym wodzem gen. K. Sosnkowski; wcześniej Niemcy aresztowali w Warszawie dowódcę AK gen. S.Roweckiego („Grot”), jego następcą został gen. T. Komorowski („Bór”). Podejmowane przez USA iWielką Brytanię próby wznowienia stosunków polsko-sowieckich napotykały opór Stalina; na konferencji teherańskiej (28 XI-1 XII 1943) bez udziału, zgody i informowania władz polskich mocarstwa w zasadzie uzgodniły kształt terytorialny powojennej Polski (między Odrą i linią Curzona). Na przełomie 1943 i 1944 komuniści (Polska Partia Robotnicza,PPR) powołali Krajową Radę Narodową, a I 1944 wojska sowieckie przekroczyły wschodnią granicę RP. Polskie Państwo Podziemne rozpoczęło przygotowania do decydującej walki o wyzwolenie kraju i jawnego objęcia władzy; AK rozpoczęła realizację przygotowywanego od 1943 planu „Burza” (walkę dużych jednostek partyzanckich z Niemcami na bezpośrednim zapleczu frontu sowiecko-niemieckiego); 9 I 1944 Krajowa Reprezentacja Polityczna została przekształcona w Radę Jedności Narodowej (RJN), spełniającą rolę podziemnego parlamentu; II 1944 powołano Społeczny Komitet Antykomunistyczny, przeciwstawiający się propagandzie PPR. Kolejne próby premiera Mikołajczyka uzyskania gwarancji Wielkiej Brytanii i USA w sprawie przedwojennej wschodniej granicy Polski nie przyniosły powodzenia; przeciwnie - alianci zachodni domagali się ustępstw strony polskiej, a Stalin wysuwał żądania, m.in. uznania odpowiedzialności Niemców za zbrodnię katyńską.
W V 1944 Drugi Korpus Polski (dowódca gen. Anders) walczył w bitwie pod Monte Cassino; VIII 1944 Pierwsza Dywizja Pancerna (dowódca gen. S.Maczek) biła się pod Falaise. W VII-VIII 1944 Armia Czerwona dotarła do Wisły; żołnierze oddziałów AK walczących z Niemcami, m.in. pod Wilnem, Lwowem, na Lubelszczyźnie oraz ujawniający się lokalni delegaci rządu RP, byli internowani i wywożeni w głąb ZSRR; 20 VII 1944 wMoskwie pod kontrolą Stalina powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN); 22 VII ogłosił on Manifest, a 27 VII zawarł porozumienie zwładzami ZSRR, w którym uznał linię Curzona za granicę wschodnią państwa polskiego; objął władzę w zakresie wyznaczonym przez Stalina na terenach zajętych przez Armię Czerwoną; Armia Polska w ZSRR została przekształcona w WP.
W tych warunkach1 VIII 1944 wybuchło powstanie warszawskie 1944, którego celem było wyzwolenie miasta przed wkroczeniem Armii Czerwonej i ustanowienie prawowitych władz RP; 30 IX gen. Sosnkowski (krytykujący aliantów za brak pomocy dla powstania) złożył dymisję i naczelnym wodzem został mianowany gen. Komorowski. Po kapitulacji powstania 2 X 1944 władze Polskiego Państwa Podziemnego, z wyjątkiem dowódcy AK, który oddał się do niewoli, opuściły Warszawę i pozostały w konspiracji. Podczas rozmów w Moskwie z kierownictwem KRN i PKWN (3-9 VIII i 13-20 X), przy udziale przedstawicieli ZSRR i Wielkiej Brytanii, premier Mikołajczyk odrzucił nierównoprawne warunki utworzenia jednolitego rządu i linię Curzona jako granicę wschodnią Polski; XI 1944 złożył dymisję, nowy rząd utworzył T. Arciszewski. Na terenach tzw. Polski lubelskiej PKWN, korzystając z osłony Armii Czerwonej i NKWD, organizował własny system władzy, rozbudowywał wojsko, przeprowadzał masowe aresztowania i akcje pacyfikacyjne; 6 IX 1944 wydał dekret o reformie rolnej; XII 1944 został przemianowany na Rząd Tymczasowy RP. W I 1945 Armia Czerwona wkroczyła na pozostałe ziemie polskie (również do Warszawy); 19 I 1945 dowódca AK wydał rozkaz o rozwiązaniu podziemnego wojska; część żołnierzy pozostała w konspiracji. Na konferencji jałtańskiej (4-11 II 1945) przywódcy ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii ustalili przebieg polskiej granicy wschodniej i zasadę ogólnego przyrostu terytorialnego Polski kosztem Niemiec oraz uzgodnili przekształcenie Rządu Tymczasowego RP w Rząd Jedności Narodowej (po włączeniu grupy działaczy politycznych akceptowanych przez aliantów). W III 1945 NKWD podstępnie aresztowało16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, m.in. Delegata Rządu RP na Kraj J. S.Jankowskiego, przewodniczącego RJN K. Pużaka i byłego dowódcę AK gen. L. Okulickiego. W końcowym okresie wojny jednostki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie walczyły pod Bolonią weWłoszech (Drugi Korpus Polski) oraz w Holandii i północnych Niemczech (Pierwsza DywizjaPancerna), armie WP na Pomorzu i w operacji berlińskiej. W wyniku działań wojennych i terroru władz okupacyjnych podczas II wojny światowej zginęło kilka mln obywateli RP, a zniszczeniu uległo ok. 40% majątku narodowego.
ęłęóPierwszy rozbiór Polski (1772)
W czasach saskich utrwaliło się w Europie przekonanie, że neutralna i bezwładna Polska stanowi element europejskiej równowagi i że w imię tej równowagi nie można dopuścić do ekspansji sąsiadów Rzeczypospolitej kosztem jej terytorium. Zdawano sobie oczywiście sprawę, że tak bezbronne państwo jest stale zagrożone, zwłaszcza ze strony Prus, ale system zbiorowej czujności zdał egzamin w toku wszystkich wojen XVIII w. Sytuacja zmieniła się, gdy Polska znalazła się w obrębie "systemu północnego". Często porównywano teraz położenie Rzeczypospolitej z losem Kurlandii, a "kurlandyzacja" tak ogromnego państwa nie mogła być obojętna dla stróżów równowagi europejskiej. Terytorium Polski stało się przedmiotem spekulacji politycznych.
Po wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej austriacki kanclerz Kaunitz natychmiast wysunął projekt wykorzystania tej wojny w celu odzyskania Śląska. Miało się to dokonać drogą polubownego układu z Prusami, które zrywając z Rosją otrzymałyby Prusy Królewskie i Kurlandię, a w zamian za to oddałyby Austrii Śląsk. Tę samą myśl wysunięto we Francji. Państwa południowe próbowały więc rozbić "system północny" przy pomocy Turków i kosztem integralności Polski. Jednakże Fryderyk II nie zamierzał ani zrywać z Rosją, ani wyrzekać się Śląska. Ponadto klęski tureckie przekreśliły wszelkie tego rodzaju kombinacje.
Postępy Rosji na Bałkanach spowodowały napięcie polityczne w całej Europie. Austria nie chcąc dopuścić do jednostronnego wzmożenia potęgi rosyjskiej w tym regionie, czyniła demonstracje wojenne i w końcu zawarła w lipcu 1771 r. sojusz z Turcją. Zaognienie się sprawy wschodniej mogło wprowadzić w ruch oba systemy przeciwstawnych sojuszów europejskich. Jednakże we Francji przeważyły pokojowe skłonności Ludwika XV i wojowniczy minister Choiseul popadł w niełaskę. Austria nie mogła liczyć na francuskiego sojusznika i była zdecydowana nie podejmować nowej wojny z Prusami. A Fryderyk II wciąż dawał do zrozumienia, że w wypadku uderzenia na Rosję wypełni lojalnie swoje zobowiązania sojusznicze. W Wiedniu i Berlinie podjęto jednak politykę austriacko-pruskiego zbliżenia, aby wywrzeć na Rosję nacisk i doprowadzić do pokojowego uregulowania sprawy wschodniej. Na tym tle powstał pruski projekt pacyfikacji kosztem Polski. Powstrzymana na Bałkanach Rosja niech poszuka sobie odszkodowania na terenie Rzeczypospolitej i w imię zachowania równowagi pozwoli brać innym jej sąsiadom. Drobne łapczywości austriackie (zajęcie w 1769 r. Spisza i w 1770 r. starostw podgórskich: nowotarskiego, sądeckiego i czorsztyńskiego) stwarzały precedens. Austria nie dążyła wprawdzie do jakiejś znaczniejszej ekspansji za Karpaty , ale nie traciła nadziei, że swój "udział" w Polsce zdoła wymienić z Prusami na część Śląska.
Na carskim dworze wahano się między rozbiorową koncepcją koterii Czernyszewów a protekcyjną polityką Panina. Na rzecz rozbioru działały wojenne demonstracje Austrii (będące zresztą bluffem) oraz niemożność uporania się z konfederacją w Polsce i nakłonienia Stanisława Augusta i Czartoryskich do energicznego zwalczania barzan. Konfederaci wciąż liczyli na "sukcesy szabli tureckiej", byli aktywnie wspierani przez Francję, korzystali z życzliwego azylu w monarchii habsburskiej i z dyskretnej pobłażliwości Prus. Król również oglądał się na państwa południowe, zabiegał o mediację i lawirował. Bilans kosztownej dziesięcioletniej polityki Katarzyny w Polsce był żałosny. Imperatorowa nigdy nie zamierzała angażować środków państwowych jedynie dla pięknych oczu stolnika Poniatowskiego i nie chciała być o to pomawiana przez swoich poddanych. Na wiosnę 1771 r. Panin podjął ostatnią próbę pacyfikacji Rzeczypospolitej, posyłając do Warszawy swego zaufanego współpracownika, Holsztyńczyka Salderna. Po niepowodzeniu tej misji rozpoczęto w czerwcu rokowania rozbiorowe z Prusami. Wśród napiętej wojny nerwów Rosja zdecydowała się w końcu zrezygnować z Mołdawii i Wołoszczyzny i pogodzić z Austrią przez wciągnięcie jej do spółki rozbiorowej. Z początkiem 1772 r. Fryderyk II zdecydowanie odrzucił śląski plan zamienny Kaunitza i strasząc Austriaków popchnął ich za Karpaty.
W związku z powikłaniem spraw polsko-bałkańskich rozpadły się dwa przeciwstawne "systemy" europejskie, w miejsce których powstało przymierze trzech największych potęg militarnych ówczesnego świata. Wywołało to żywe zaniepokojenie na Zachodzie, ale wszelkie poczynania Francji czy Anglii były spóźnione i bezskuteczne. Konfederacja utraciwszy swoje zagraniczne punkty oparcia, przestała istnieć. W czasie finalizowania rokowań rozbiorowych armie trzech mocarstw zalały bezbronny i wyniszczony czteroletnią wojną partyzancką kraj.
W Petersburgu zamierzano dalej sprawować kuratelę nad okrojoną Rzecząpospolitą, a ponieważ przyjęto zasadę równorzędności udziałów, Rosja wysuwała swoje roszczenia terytorialne stosunkowo oględnie. Natomiast Austria i Prusy prześcigały się w zachłanności. Ze szczególną usilnością zabiegał Fryderyk II o Gdańsk, ale w tej sprawie spotkał się ze zdecydowanym oporem Rosji. Na mocy traktatów z 5 VIII 1772 r. i późniejszych rozgraniczeń Prusy otrzymały 36 tys. km2 i 580 tys. mieszkańców, Austria 83 tys. km2 i 2650 tys. mieszkańców, Rosja 92 tys. km2 i 1300 tys. mieszkańców. Prusy, mimo że zagarnęły najmniej ziemi i ludzi, otrzymały łup najcenniejszy ze względu na kluczowe gospodarczo ujście Wisły i połączenie Brandenburgii z Prusami Wschodnimi. Zabór austriacki oderwał od Rzeczypospolitej ziemie zamożne i gęsto zaludnione z handlowym miastem Lwowem i cennymi kopalniami soli. Zabór rosyjski był to kraj rozległy, a1e mało ludny i gospodarczo zacofany.
Mocarstwa zażądały ratyfikacji traktatów rozbiorowych przez sejm skonfederowany (liberum veto tym razem mogłoby być niedogodne dla jego obrońców). Mimo że sejmiki odbywały się przy asyście wojsk zaborców i że uruchomiono duże fundusze korupcyjne, sejm był widownią dramatycznych protestów Tadeusza Rejtana i jego grupy oraz cichej, liczącej na zwłokę opozycji, kierowanej przez Stanisława Augusta. Król kołatał o interwencję zagraniczną i inspirował na Zachodzie kampanię prasową wykazującą bezprawność rozbioru. Na wszelki opór mocarstwa odpowiadały groźbą rozszerzenia zaborów. Traktaty zostały ratyfikowane przez sejm 30 IX 1773 r.
Uzupełnieniem dyktatu rozbiorowego były traktaty handlowe ratyfikowane w marcu 1775 r. Szczególne znaczenie miał traktat z Prusami. Na skutek opanowania przez Prusy Śląska, a potem Pomorza z dolnym biegiem Wisły, ogromna większość polskiego handlu zagranicznego stała się albo handlem polsko-pruskim, albo handlem tranzytowym przez pruskie terytorium. Narzucone traktatem taryfy celne były dla Polski bardzo niekorzystne. Prusy realizowały wobec Rzeczypospolitej na szeroką skalę zakrojoną politykę gospodarczą, którą zapoczątkowały już w 1765 r. łamiąc cło generalne. Według słów Fryderyka III Prusacy po pierwszym rozbiorze "stali się panami wszystkich płodów i całego przywozu Polski".
POWSTANIE LISTOPADOWE
Podchorąży Piotr Wysocki postanowił przygotować powstanie narodowe. Takie same powstania trwały na zachodzie, Święta Liga miała się zajmować tłumieniem ich. Na termin powstania wyznaczono 29-30.11.1830. Przygotowania: spiskowcy szukali sympatyków wśród bogatej części Warszawy. Przygotowania zaczęto od strony militarnej zapominając o politycznej. Nie zadbano o to, aby skłonić do walki Kadrę Oficerską, ponieważ Wysocki myślał, że sami przyłączą się do powstania i liczył, że znajdą się politycy, którzy przejmą dowództwo.
Powstanie – „wydarzenia nocy listopadowej” – 2 plany:
a) zdobyć arsenał – broń rozdać wśród ludzi Warszawy
b) uderzyć na Belweder i zaaresztować Konstantego
Sygnałem do rozpoczęcia walki miał być rozniecony pożar Browaru na Soku – jednak został zbyt szybko ugaszony i nie był widoczny z wszystkich miejsc, co wywołało chaos wśród powstańców. Piotr Wysocki pomylił się co do oficerów, nie przyłączyli się do powstańców, a zaczęli je tępić. Bogaci mieszkańcy Warszawy (burżuazja) pozamykała się w domach, nie poparli powstania. Tylko biedne mieszczaństwo rzuciło się do walki, dla którego była broń z arsenału. Pierwszy plan się powiódł. Drugi nie, ponieważ Konstanty ukrył się w garnizonie, a ranem uciekł do Wierzbna.
30.11.1830 zebrała się rada administracyjna – konserwatyści – próbowali przejąć kontrolę nad powstaniem i je wyciszyć. Zebrał się klub patriotyczny – popierali dalszą walkę – Joachim Lelewel – zorganizowali manifest mieszkańców Warszawy popierających powstanie. Pod ich wpływem rada administracyjna przemieniła się 3.12.1830 w rząd tymczasowy – do składu zaproszono Joachima Lelewela.
Obrady:
Drucki i Chłopicki stwierdzili, że taki rząd nie daje gwarancji zakończenia powstania. Chłopicki dokonuje zamachu stanu – ogłasza się dyktatorem powstania 5.12.1830.
Rząd tymczasowy uznał powstanie za narodowe.
Wtedy podjęto decyzje o wzmocnieniu powstania. Następuje dozbrajanie społeczeństwa – zakłady produkujące broń, produkowały jej więcej. Przygotowywali się do walki z Rosjanami. 18.01.1831 Chłopicki zrzeka się stanowiska dyktatora powstania( był on jedynym dyktatorem powstania!!)
25.01.1831 sejm zdetronizował Mikołaja I z tronu polskiego – oznaczało to wojnę z Rosją. Wojska rosyjskie zaczęły się koncentrować w Białostoku, przy granicy Polski, ponieważ była to najkrótsza droga do Warszawy.
Na czele armii rosyjskiej stanął feldmarszałek Iwan Dybicz – próbował wykorzystać zimę, mróz, ale nastąpiła odwilż.
Na czele armii polskich stanął Michał Radziwiłł ale tak naprawdę dowodził Chłopicki. Wśród wojsk polskich najważniejszą rolę odgrywała jazda – wojsko szlacheckie.
Wojna rozpoczęła się 5 lutego 1831, wojska rosyjskie ruszyły w kierunku Warszawy. Generał Chłopicki nie czekał aż dotrą do samej Warszawy, tylko wyszedł im naprzeciw. Bitwa pod Stoczkiem 14.02.1831 sukces Polaków. Polacy wracają i przygotowują się do obrony Warszawy. Bitwa pod Dobrem, Wawrem, a głw. bitwa pod Grochowem 25.02.1831. – miała być decydującą bitwą.
25.02 walki trwały cały dzień, a najbardziej zacięte bitwy o lasek olszynowy. Tam zostaje ranny Chłopicki. Polacy wycofują się do Warszawy, Rosjanie także - osłabieni.
Bitwa nierozstrzygnięta. Nie było szturmu Warszawy. Nowym wodzem zostaje gen. Skrzynecki. Ignacy Prądziński stworzył dwa świetne plany strategiczne. Rosjanie mięli zgromadzoną broń i żywność w rejonie Siedlec, sami zaś znajdowali się w rejonie Łomży i Ostrołęki. Prądziński zauważył to. Plan – uderzyń na jednych potem na drugich. Odwilż spowodowała, że Rosjanie chorowali na cholerę co ich bardzo osłabiło. Skrzynecki zgodził się na realizacje planu. Na okolice Siedlec uderzyli w marcu i kwietni – bitwy pod Wawrem (wygrana), Dębe Wielkie (wygrana), Iganie (wygrana). Skrzynecki po sukcesach Polaków przysyła wiadomość, aby wracali do Warszawy – było to wilelkim błędem ponieważ mięli już uderzać na Siedlce. Warszawa się buntuje z powodu decyzji Skrzyneckiego, zamieszki, żądają dymisji Skrzyneckiego i ukarania zdrajców. Skrzynecki postanawia zrealizować drugą część planu, jednak ofensywa w kierunku Łomży i Ostrołęki prowadzi do totalnej klęski. Polacy zostają okrążeni. Z odsieczą przybywa jazda konna, dowodzona przez J. Bema. Część powróciła do Warszawy, część znalazła się za granicą Pruską. Rosjanie zbierają nowe siły, Polacy przygotowują się do obrony.
W międzyczasie na Litwie , Białorusi i Ukrainie wybuchają powstania o charakterze szlacheckim – trwały 2 miesiące.
Walki na terenie Polski nie uszłu uwadze Europie. Jednak były odbierane różnie. We Francji tłumaczono, że powstanie wybuchło, aby bronić postanowień Kongresu Wiedeńskiego. Austria była skłócona z Rosją, dlatego w pierwszej części powstania pomagali Polakom, jednak kiedy zaczęli przegrywać, wycofała się. Prusy natomiast, przychylnie nastawione do Rosji pomagały jej budować mosty, aby wojska rosyjskie mogły się przedostać na drugą stronę Wisły.
II plan Prądzińskiego – obrona Warszawy – 3 pierścienie obrony. Walki o Warszawę - 8.1831 – na czele armii gen. Krukowiecki – grabarz powstania – kiedy zaczęły się walki on zajął się polityką – zaaresztować działaczy lewicowych, przeciwników politycznych. Kazał wycofać część wojska z Warszawy na południe – 25.000. Z tego powodu plan Prądzińskiego stracił sens. Walki trwały do nocy 6-7.09. – generalny szturm Warszawy – Warszawa skapitulowała. Klęska Warszawy nie zakończył walk, najdłużej bronił się Zamość, do połowy 10.1831
Przyczyny klęski powstania:
- nieudolność generałów polskich; gen. Skrzynecki bezpodstawnie zawrócił wojska polskie , kiedy te miały uderzyć na Siedlce, generał Krukowiecki wycofał wojska z Warszawy, myśląc, że Warszawa i tak skapituluje, nie było pewnej obrony Warszawy, choć plan był doskonały, gen. zajął się polityką, a nie obroną,
- uwagę poświęcono sprawie chłopskiej, niepotrzebnie, gdyż myśli powinny krążyć wokół powstania,
- Polacy nie byli przygotowani do powstania, wojska polskiego było dwa razy mniej niż wojska rosyjskiego,
- Wysocki źle zrobił nie wciągając Kadry Oficerskiej do powstania, myślał, że oni sami się przyłączą,
- Nie było polityków, którzy przejęliby kierownictwo nad powstaniem, Wysocki powinien o tym pomyśleć wcześniej
4 Dyktatorzy powstania listopadowego.
Powstanie listopadowe było jednym z pierwszych i największych zrywów narodowych XIX wieku. Przyczyny wybuchu były bardzo złożone i nie wyjaśnione jednoznacznie do dzisiaj. Pod koniec lat 20 pogarszała się sytuacja gospodarcza królestwa wywołana nieurodzajem w rolnictwie i dosyć wysokim bezrobociem. Wybuch rewolucji lipcowej 1830r. w Paryżu i obalenie starszej lini Burbonów jak i powstanie oraz wywalczenie niepodległości przez Belgów, zaogniły atmosferę w królestwie, spowodowały wzrost nadziei Polaków związanych z tymi wydarzeniami. Po Warszawie zaczęły krążyć plotki jakoby armia polska miała być wykorzystywana do tłumienia powstań na zachodzie , co było sprzeczne z konstytucją, a na miejsce wojska polskiego miało wkroczyć wojsko rosyjskie. W nocy z 29 na 30 listopada 1830r. doszło do wybuchu powstania ,udało się opanować Belweder i Arsenał. Powstańcy potrzebowali teraz przywódcy, wodza, dyktatora który wybraną przez siebie drogą doprowadziłby powstańców do sukcesu. Dnia 5 grudnia 1830r. Rada Administracyjna mianowała generała Józefa Chłopickego Naczelnikiem Siły Zbrojnej. Nominacja ta zyskała sobie uznanie zarówno wojska jak i warszawskiego ludu, którego Chłopicki stał się ulubieńcem i jedynym kandydatem na stanowisko Naczelnika od czasu, gdy wskutek ostrego konfliktu w księciem Konstantym demonstracyjnie odszedł z wojska. Był on powszechnie znany jako dzielny żołnierz Kościuszki, a następnie jako oficer w służbie Napoleona. Ta właśnie wieloletnia dyscyplina wojskowa urobiła jego pretoriański charakter w duchu wierności i posłuszeństwa władzy, i to właśnie tłumaczy, że z niechęcią odnosił się do wszelkich ruchów rewolucyjnych. Na wieść o wybuchu powstania ukrył się, aby nie brać w nim udziału i nie ponosić odpowiedzialności przed władzą. Mimo to darzące go zaufaniem umiarkowane koła społeczeństwa warszawskiego przyczyniły się do powołania go w skład rządu i oddania mu władzy nad Siłą Zbrojną, aby jego rękoma opanować i zdyscyplinować zrewolucjonizowane Wojsko Polskie.Kierowany niepohamowaną ambicją Chłopicki przyjął wprawdzie dowództwo, ale pod wpływem kompleksu niepokonalności Rosji po jej zwycięstwie nad Napoleonem, był niechętny Powstaniu Listopadowemu. Ulegając kapitulanckim radom, w głębi duszy powziął zamiar opanowania rewolucji i przywrócenia w kraju porządku, aby znów oddać Królestwo Polskie w ręce rosyjskiego monarchy. W tym właśnie celu 5 XII 1830r. ogłosił się dyktatorem, pozostawiając przy sobie Rząd Tymczasowy, któremu zadeklarował, że złoży swą władzę w ręce zwołanego Sejmu.Trwając w swym postanowieniu kapitulacji, dyktator ułatwił w. ks. Konstantemu swobodne opuszczenie Polski wraz z 6-tysięcznym oddziałem gwardii, odesłał mu nawet jeńców, wziętych w Noc Listopadową i, co najgorsze, zrezygnował na rzecz nieprzyjaciela z wszelkiej inicjatywy operacyjnej. Z kolei zaś 10 XII 1830r skierował do Petersburga delegację Rządu dla wszczęcia układów. Miała ona prosić cesarza o udzielenie powstańcom pełnej amnestii, o przestrzeganie na przyszłość postanowień Konstytucji, a także o przyłączenie do Królestwa Polskiego Litwy i Rusi, zgodnie z obietnicami cesarza Aleksandra I.
Cesarz jednakże oficjalnie delegacji nie przyjął, uważając, iż byłoby to uchybieniem wobec monarszej godności, wydał natomiast zarządzenie przygotowania armii do wojny, a do Polaków skierował manifest z 17 XII 1830 z żądaniem bezwarunkowej kapitulacji.
Pełne pogardy stanowisko cara okryło hańbą generała Chłopickiego, który w dniu 18.I.1831 złożył dymisję na ręce Sejmu, pełniącego wówczas funkcje głowy Państwa. Ugodowa polityka Chłopickiego i jego karygodna bezczynność w okresie sześciotygodniowej dyktatury wyrządziły powstaniu nieobliczalne szkody, gdyż dały nieprzyjacielowi czas na spokojne przeprowadzenie koncentracji armii operacyjnej tuż nad granicą Królestwa Polskiego. Trzeba jeszcze dodać, że Chłopicki rozbudował siły zbrojne Królestwa do stanu 120 000 żołnierzy, gdyż na więcej nie pozwalały skromne zapasy uzbrojenia i brak rodzimego przemysłu wojennego.
Po dymisji generała Chłopickiego Sejm miał dużo kłopotów z obsadzeniem stanowiska Naczelnego Wodza z powodu braku odpowiedniego kandydata. W dniu 20 I 1831 mianował nim starego napoleońskiego generała ks. Michała Radziwiłła, choć nie posiadał on do tego kwalifikacji fachowych, ani doświadczenia bojowego na tak wysokim szczeblu dowodzenia. O wyborze zadecydowały zasługi dla kraju, oraz znaczenie rodu Radziwiłłów w ówczesnym świecie politycznym.
Na wieść o tym, że nieprzyjaciel przekroczył granice Królestwa Polskiego, Naczelny Wódz 6.II.1831r. zarządził pogotowie wielkich jednostek, rozmieszczonych obronnie na wschód od Warszawy, ogłaszając jednocześnie stan oblężenia stolicy. Po 8-dniowym okresie bezkrwawych manewrów doszło wreszcie na południowym skrzydle do pierwszego starcia bojowego w dniu 14 II 1831r. pod Stoczkiem, gdzie samodzielny korpus generała Józefa Dwernickiego odniósł zwycięstwo nad dywizją jazdy rosyjskiej gen. Geismara.
Pod wpływem zwycięstwa pod Stoczkiem Naczelny Wódz 16.II.1831r. wydał ostateczny rozkaz do obrony, uprzedzając, że „wojsko od dnia jutrzejszego nie będzie odstępowało bez oporu, tylko przed siłami przeważającymi i ciągle stawiając czoło nieprzyjacielowi”
Po na ogół pomyślnych walkach spotkaniowych pod Dobrem i Kałuszynem (17 II 1831) armia polska, zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza wycofała się na pozycje opóźniającą pod Wawrem, gdzie , wbrew woli naczelnych wodzów obu stron, doszło do krwawego starcia , które z inicjatywy polskich dywizjonerów przeistoczyło się w pierwszy dwudniowy bój spotkaniowy (19 i 20 II 1831).Gdyby w pierwszym dniu walki wysiłki poszczególnych dywizji polskich były koordynowane silną wolą Naczelnego Wodza, który by w decydującym momencie wsparł je swymi odwodami, to niewątpliwie doszłoby do rozbicia jednej z dwóch kolumn rosyjskich , zanim zdołałaby nadejść jej z pomocą druga kolumna, maszerująca bez żadnej z nią łączności. Jednakże niezdecydowanie polskiego Naczelnika Dowództwa zmarnowało zwycięską szansę i w rezultacie połączone siły nieprzyjaciela zmusiły polskie dywizje do wycofania się na pozycję obronną pod Grochowem. Nazajutrz Dybicz po nieudanym natarciu na Olszynkę Grochowską przerwał walkę, dochodząc do wniosku, że Polacy będą nadal twardo bronić się na głównej pozycji pod Pragą, której w tym układzie sił nie zdoła przełamać. Postanowił zatem czekać nadejścia korpusu grenadierów, który w tym czasie dotarł do rejonu Różan-Ostrołęka. Z tej racji nastąpiła przerwa w działaniach bojowych, nie zakłócana przez armię polską wskutek karygodnej bezczynności Naczelnego Dowództwa, co wywołało nawet ostrą interwencje Rządu Narodowego.
Krok ten nie zdołał jednak pobudzić inicjatywy Naczelnego Wodza, gdyż jego doradca generał Chłopicki postanowił wycofać armię na lewy brzeg Wisły, aby w oparciu o Warszawę stoczyć tu walną bitwę, decydującą o losach powstania. Dopiero w toku walk opóźniających zrezygnował z tego planu, postanawiając przyjąć bitwę obronną na równinach Pragi.
Dopiero 25 II z inicjatywy Dybicza doszło tu do starcia w nie roztrzygniętym boju pod Grochowem, gdzie, Wojsko Polskie pomyślnie zdało swój egzamin bojowy, stawiając zdecydowany opór niemal dwakroć silniejszej armii rosyjskiej. Generał Radziwiłł złożył dymisje ze stanowiska Naczelnego Wodza. Kandydaturę swą wysunął generał Jan Skrzynecki, którą Sejm z braku innych zgłoszeń zatwierdził. Dziękując za wybór, Skrzynecki przedstawił się szczerze następującymi słowami: „Czuję całą wielkość mego powołania i małość swoich zdolności. Wprawdzie uczyłem się sztuki wojennej i nabyłem w niej trochę doświadczenia , lecz nie czuję w piersiach moich wyższych zdolności militarnych, ani też znacznymi wojskami nie dowodziłem. Dlatego nie przyrzekam rzeczy nadzwyczajnych”.
Był on dzielnym oficerem napoleońskim, dał się poznać w bitwach pod Wawrem i Grochowem jako dobry dywizjoner, ale na stanowisko Naczelnego Wodza nie posiadał kwalifikacji, ani zdolności operacyjnych.
Pod wpływem zaspokojonej ambicji własnej nowy Naczelny Wódz dośc szybko przywrócił w armii dyscyplinę i przeprowadził jej uzupełnienie przez wcielenie nowych formacji powstańczych, tak że w marcu liczyła ona znów około 70 000 żołnierzy i 144 działa, rozmieszczonych od Pułtuska przez Pragę i dalej kordonem nad Wisłą aż do Gniewoszowa i Zawichostu. Nie wykazywał jednakże żadnej inicjatywy w kierunku wznowienia działań bojowych, bojąc się ryzykownych roztrzygnięć. Szukał natomiast porozumienia z feldmarszałkiem Dybiczem w celu doprowadzenia do zakończenia wojny. Przypuszczał bowiem, że za cenę anulowania manifestu detronizacyjnego uda mu się wyjednać u cara amnestię, przywrócenie Konstytucji i zniesienie w Królestwie okupacji wojskowej. W ciągu dwóch tygodni dyktatury Skrzyneckiego Polacy odnieśli znaczne sukcesy w bitwach pod Wawrem i Dembem Wielkim 31 III 1831 oraz Iganinami 10 IV. Ofensywa utknęła jednak w martwym punkcie , wstrzymana przez Skrzyneckiego, który nie wierzył w możliwość pokonania głównych sił Dybicza. Wojska polskie cofnęły się spod Siedlec i rozłożyły na przedpolu przedpolu Pragi. Tymczasem późną wiosną powstanie zaczęło przeżywać kryzys. Chłopi opuszczali szeregi wojskowe i wracali na wieś. Skrzynecki powstrzymywał decydujący atak wojsk powstańczych. W rezultacie minął okres zaskoczenia podzielonych sił przeciwnika, armia polska musiała przyjąć walkę z połączonymi siłami Dybicza i gwardii. Polacy przegrali bitwę pod Ostrołęką 26 V 1831. Odtąd inicjatywę przejęły wojska rosyjskie. Skrzynecki działał niezdecydowanie i bezdusznie , trwając w bezczynności i nie umiejąc wykorzystać zarówno swych powodzeń jak i trudnej sytuacji wroga. Tracił bezcenny czas wtedy gdy powstanie na Litwie i Rusi wymagało od niego jak najenergiczniejszego współdziałania. Zaprzepaścił bezpowrotnie największą szansę powodzenia, którą tak hojnie los go wtedy obdarował.
Pod koniec wiosny widoczne było, iż powstanie chyli się ku upadkowi. Chłopi odmawiali odrabiania pańszczyzny i gdzieniegdzie występowali przeciw dworom. Po porażce pod Łysobkami gen.Skrzynecki, chcąc złożyć winę na innych , poparł podejrzenie o rzekomej zdradzie kilku polskich dowódców. 29 czerwca odbyła się w Warszawie burzliwa uliczna demonstracja ludowa domagająca się sądu nad oskarżonymi o zdradę generałami. Tymczasem w lipcu wojska carskie pod wodzą nowego dowódcy Paskiewicza, przeszły Wisłę niedaleko granicy pruskiej i od zachodu zmierzały ku Warszawie. Polacy na rozkaz Skrzyneckiego cofnęli się nie przyjmując walki. Pod naciskiem opinii publicznej Sejm odebrał dowództwo Skrzyneckiemu, wyznaczając na jego miejsce w charakterze czasowego zastępcy generała Henryka Dembińskiego i dodając mu do pomocy na szefa sztabu generała Łubieńskiego.
Dembiński miał wprawdzie ładną przeszłość bojową, ale do pełnienia tak odpowiedzialnych obowiązków nie był przygotowany, toteż za radą generała Skrzyneckiego zamiast do boju, wydał rozkazy do odwrotu. Warszawa została bezpośrednio zagrożona i w tej sytuacji mieszkańców jej ogarnął wielki niepokój o własne życie.15 VIII doszło w mieście do tragicznych wypadków w czasie rewolucyjnych zaburzeń. Nie panując nad sytuacją, władze dopuściły do samosądów, powieszono uwięzionych generałów i kilka osób cywilnych podejrzanych o szpiegostwo. W tak krytycznym położeniu, w jakim znalazło się powstanie, przyznać trzeba, że faktycznie jedynym środkiem jego ratunku było stworzenie silnej rewolucyjnej władzy, która ożywiłaby ducha w narodzie i powiodła go do walki z wrogiem. Sejm jednak po swej pierwszej uchwale, nie widząc innego kandydata, większością głosów wybrał na prezesa Rządu Narodowego generała Jana Krukowieckiego, mianując go jednocześnie Naczelnym Wodzem. Do pomocy wyznaczył mu generała Kazimierza Małachowskiego w charakterze zastępcy Naczelnego Wodza.
Tym sposobem naczelną władzę w kraju, niemal dyktatorską, objął nie rewolucyjny przywódca, ani doświadczony mąż stanu, ale stary napoleoński generał, bardziej ambitny niż zdolny, znany z intryg demagog i „gracz polityczny”, który stwarzając jedynie pozory zdecydowanej walki z wrogiem, poza kapitulacją, nie widział innego zakończenia wojny.
Wynikało to z pierwszych jego zarządzeń po objęciu władzy. Po mściwym odwecie na generale Skrzyneckim, którego wydalił z armii, zmuszając go do wyjazdu do Krakowa, odwdzięczył się po swojemu także i Towarzystwu Patriotycznemu. Wydał zakaz urządzania zebrań i kazał aresztować ( z wyjątkiem Lelewela) wszystkich jego przywódców, którzy mimo to z wyroku sądu wojennego uzyskali wolność. Swoje „talenty” strategiczne ujawnił Krukowiecki 19 VIII na Radzie Wojennej, postanawiaj