Motyw apokalipsy, zagłady. Apokalipsa św. Jana
Najczęściej wykorzystywanym motywem jest motyw Apokalipsy. Obecność tego motywu potęguje katastroficzną wymowę dzieła, obrazuje totalne zniszczenie, chaos, klęskę doczesnego świata i jego odrodzenie, upadek ludzkości i walkę dobra ze złem. Najbardziej znanymi symbolami Apokalipsy są: siedem pieczęci, siedem trąb, bestia-Antychryst oraz cztery zwierzęta (lew, wół, orzeł i zwierzę o ludzkiej twarzy).
ROMANTYZM (całościowe widzenie Apokalipsy: z kataklizmu wyłania się nowy świat):
*Juliusz Słowacki "Uspokojenie" - widzenie Apokalipsy na planie dziejów politycznych narodu, który zmartwychwstanie do wolności.
*Adam Mickiewicz "Dziady" cześć III - w Wielkiej Improwizacji widzenie księdza Piotra jest stylizowane na apokaliptyczno-profetyczne.
*Zygmunt Krasiński "Nie-Boska komedia" - kataklizm jest tylko przejściowym etapem ku nowemu życiu.
MŁODA POLSKA (zawężenie pojmowania Apokalipsy do wymiaru katastroficznego):
*Jan Kasprowicz "Dies irae" (dzień gniewu) - hymn; apokaliptyczna wizja Sądu Ostatecznego fascynowała poetów modernizmu, co przejawiało się w katastroficznych wyobrażeniach losów ludzkości. Kasprowicz wyraża bunt przeciw Bogu i rozpatruje pojęcie dobra i zła. Trzeba w tym miejscu przypomnieć manicheizm, koncepcję wg której Dobro i Zło są równorzędnymi siłami stwarzającymi wszechświat, istnieją w odwiecznym konflikcie, lecz obie są pierwiastkami koniecznymi.
XX LECIE MIĘDZYWOJENNE (wizje Apokalipsy przewidywanej):
*Czesław Miłosz "Roki" - świat ulega ostatecznej zagładzie, w wizji Apokalipsy nie zapomina o edukowaniu czytelnika: człowiek po katastrofie nie może pozostać obojętny, zawsze pozostaje coś do uratowania.
*Czesław Miłosz "Walc" - zapowiedź I wojny światowej, a następnie II wojny światowej, nadchodzi nowa apokalipsa, wiersz jest pesymistycznym proroctwem obu wojen, zapowiedź obłąkania i śmierci w tępym niewolnictwie.
*Józef Czechowicz "Żal" - apokaliptyczne widzenie wojny, która będzie dla człowieka sprawdzianem z człowieczeństwa, koniec świata w sensie fizycznym i moralnym, apokalipsa będzie spowodowana przez ludzi.
*Antoni Słonimski "Niemcom" - pogląd katastroficzny przed II wojną światową.
LITERATURA WSPÓŁCZESNA (Apokalipsa spełniona):
*Czesław Miłosz "Piosenka o końcu świata" - ukazanie końca świata jako czegoś normalnego, nagłego, nadeszłego bez rozgłosu, koniec świata możemy wywołać swoimi czynami i nieprzemyślanymi decyzjami.
*Krzysztof Kamil Baczyński *** (Których nam nikt nie wynagrodzisz...) - nad czasami wojny przejął władzę Antychryst - symbol Apokalipsy.
Wizje Apokalipsy spełnionej obrazują również liczne dzieła literatury wojenno-okupacyjnej i powojennej: Zofia Nałkowska - "Medaliony", Tadeusz Borowski - opowiadania, Gustaw Herling-Grudziński - "Inny świat", Hanna Krall - "Zdążyć przed Panem Bogiem", Kazimierz Moczarski - "Rozmowy z katem", Miron Białoszewski - "Pamiętnik z powstania warszawskiego".
*Tadeusz Konwicki "Mała apokalipsa" - przepowiednia upadku świata pogrążonego w totalitarnym systemie, przedstawiona rzeczywistość jest światem apokaliptycznym. Tadeusz Konwicki ukazuje w swoim dziele małą, naszą, polską apokalipsę: realia kraju zobrazowane są jako chaos, nie ma ludzi cnotliwych (pozostali tylko zdrajcy, przekupni i przestraszeni), system - powoduje całkowity upadek wartości i staje się normalnością. "Mała" apokalipsa oznacza również apokalipsę prywatną, bohater ma zaprotestować aktem samospalenia, mówi: "mój własny koniec świata", jest to apokalipsa w prywatnym rozrachunku bohatera. Oto dwa charakterystyczne fragmenty powieści:
a) "Oto nadchodzi koniec świata (...). Koniec mojego osobistego świata. Ale zanim mój wszechświat rozpadnie się w gruzy, rozsypie się na atomy, (...) czeka mnie jeszcze ostatni kilometr mojej Golgoty..."
b) "Mam wrażenie jakby ten kraj naprawdę umierał (...). Nasza nędza współczesna jest przezroczysta jak szkło i niewidzialna jak powietrze (...). Nasza nędza to łaska totalnego państwa, łaska, z której żyjemy."