Główne problemy polityczne i gospodarcze Polski w latach 1918-1939

Pierwsza Wojna Światowa przyniosła Polakom długo oczekiwaną szansę wybicia się wreszcie na niepodległość i utworzenie suwerennego państwa polskiego. Sytuacja międzynarodowa, która wykształciła się w wyniku tego globalnego konfliktu, pozwoliła na odrodzenie się Rzeczypospolitej. Państwa zaborcze znalazły się w gronie państw pokonanych (Niemcy, Austro-Węgry) lub też przestały istnieć (carska Rosja, Austro-Węgry). W tych sprzyjających okolicznościach na nowo rodziło się państwo polskie, które już od samego początku borykało się wręcz z kolosalnymi problemami.
W pierwszych latach istnienia przed młodym państwem stanęło kilka palących zadań. Przede wszystkim walka o kształt granic, toczona zarówno na frontach wojennych jak i dyplomatycznych w Paryżu, a także odbudowa życia gospodarczego i politycznego, zadanie tym trudniejsze, że Polska była zlepkiem trzech zaborów, nierównomiernie rozwiniętych, nie powiązanych gospodarczo i komunikacyjnie, a także różniących się pod wieloma innymi względami (chociażby administracja, waluta, prawo).
Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego, który odbył się w Paryżu (podczas tej konferencji przedstawicielami polskimi byli Ignacy Padarewski i Roman Dmowski) o przynależności Górnego Śląska, Warmii i Mazur, zdecydować miał plebiscyt. W przypadku Górnego Śląska, pomimo wybuch 3 powstań organizowanych przez Polaków, i 40% poparciu Polski w plebiscycie, Polsce przyznano 29% tego obszaru (choć początkowo do wybuchu trzeciego powstania śląskiego przyznano jeszcze mniej). Był to region silnie uprzemysłowiony i niezwykle istotny dla gospodarki odradzającej się Rzeczypospolitej. Również plebiscyt na Warmii i Mazurach, przeprowadzany w trudnym dla Polski okresie ofensywy bolszewickiej i przy szykanach ze strony niemieckich władz, zakończył się niepomyślnie. W przypadku spornego Śląska Cieszyńskiego podjęto także decyzję niekorzystną dla Polski. Państwu polskiemu przyznano Wielkopolskę, choć była to raczej decyzja pro forma, gdyż w wyniku powstania znajdowała się całkowicie pod polską kontrolą. Przyznano też wąski dostęp do Morza Bałtyckiego, ale bez Gdańska, ponieważ na mocy traktatu wersalskiego z Pomorza Wschodniego wydzielono Wolne Miasto Gdańsk pozostające pod kontrolą Ligi Narodów.
Zupełnie inaczej sprawa granic przedstawiała się na wschodzie. We wschodniej Galicji od utworzenia Ukraińskiej Rady Narodowej 1 listopada 1918 roku i proklamowania Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL) toczyły się walki ukraińsko-polskie. Ostatecznie w maju 1919 r. w wyniku ofensywy polskiej wyparto wojska ukraińskie na Zbrucz i położono kres ZURL. W tej sytuacji Rada Najwyższa mocarstw zachodnich podjęła decyzję o przekazaniu Polsce na 25 lat władzę nad Galicją, z gwarancją autonomii ludności ukraińskiej. Jednak głównym czynnikiem decydującym o kształcie wschodnich granic była wojna z bolszewicką Rosją. Decydowała ona nie tylko o zasięgu terytorialnym Polski na wschodzie, ale też w ogóle o niepodległości państwa polskiego. Celem bolszewików było rozniesienie rewolucji komunistycznej na bagnetach Armii Czerwonej po całej Europie. Wojna toczyła się w latach 1919-1920 i dzięki zjednoczeniu i wysiłkowi całego narodu udało się odepchnąć Armię Czerwoną w sierpniu 1920 r. spod Warszawy (?Cud nad Wisłą?) i ostatecznie ją pokonać w wielkiej bitwie nad Niemnem. W 1920 r. zawarto rozejm, a w 1921 r. podpisany traktat pokojowy w Rydze, który nadawał ostateczny kształt granicy polsko ? rosyjskiej. Ważnym epizodem był również ?bunt? dywizji gen. Lucjana Żeligowskiego ? dzięki tej akcji udało się Piłsudskiemu przyłączyć Wileńszczyznę do Polski.
Ostateczny wynik walk o granicę nie był dla Polski jednoznacznie korzystny. Wprawdzie państwo obejmowało spore terytorium, ale granice były sztuczne, zbyt rozciągnięte i przez to trudne do obrony. W wyniku konfliktów granicznych II Rzeczypospolita miała napięte stosunki prawie ze wszystkimi swoimi sąsiadami, oprócz Łotwy i Rumunii, ale warto zauważyć, że państwa te graniczyły z Polską na bardzo krótkich odcinkach. Młode państwo w swych granicach liczyło sobie 27 milionów obywateli, ale tylko 69% było narodowości polskiej i dlatego przez cały okres borykało się z problemami licznych mniejszości narodowych. Już zupełnie inną kwestią były ogromne zniszczenia spowodowane I wojną światową i wojną z bolszewikami, co tylko potęgowało problemy gospodarcze niebogatego przecież państwa polskiego (poziom produkcji w stosunku do 1913 r. wynosił ok. 50-60%).
Palącą kwestią było uchwalenie konstytucji i ułożenie życia politycznego. W 1919 r. odbyły się wybory do sejmu ustawodawczego, który miał być tymczasowym organem władzy ustawodawczej do czasu uchwalenia przez niego konstytucji. Zdecydowaną przewagę w sejmie zdobył prawicowy Związek Ludowo ? Narodowy i to on miał największy wpływ na kształt przyszłej konstytucji. W obawie przed dominującą rolą Józefa Piłsudskiego osłabił do granic możliwości instytucję prezydenta na pierwszy plan wysuwając parlament. Konstytucję uchwalono 17 marca 1921 r. i stąd nazwa marcowa. Wprowadzała ona ustrój republiki demokratycznej o parlamentarno-gabinetowym systemie rządów. Po wyborach parlamentarnych w 1922 r. Zgromadzenie Narodowe wybrało prezydenta, którym został kandydat centrum i lewicy, Gabriel Narutowicz, z powodu braku kandydatury Józefa Piłsudskiego. Prawica rozpoczęła kampanię antyprezydencką, której kulminacją był 16 grudnia 1922 r. tragiczny zamach na prezydenta. Nowym prezydentem wybrano Stanisława Wojciechowskiego. Konflikt ten uwypuklił słabość rodzącego się w Polsce systemu demokratycznego.
Rodzące się państwo polskie borykało się z problemami integracji gospodarczej, która wymagała wprowadzenia jednej waluty, ujednolicenia systemu podatkowego, zniesienia barier celnych, wprowadzenia systemu łączności i przebudowy systemu połączeń komunikacyjnych. Wymagało to szybkich reform, zwłaszcza rolnej i walutowej. Reforma rolna budziła wiele kontrowersji, jednak została podjęta w celu przyciągnięcia chłopów ku wolnej, demokratycznej Polsce i werbowaniu ich do armii na wojnę z Rosją. Uchwała ta mówiła o parcelizacji dużych majątków rolnych. Po zakończeniu wojny, partie, które uchwaliły tę ustawę, blokowały ją na podstawie artykułu 99 konstytucji, chroniącego własność. Wysoka inflacja, z która od początku nie radziło sobie państwo polskie, w 1923 r. przerodziła się w hiperinflację. Produkcja przemysłowa w 1924 roku wynosiła 56% produkcji z 1913 roku. Powołano rząd ekspertów Władysława Grabskiego, który dokonał reformy walutowej powołując Bank Polski, zastępując słabą markę polską mocnym złotym, który przywrócił równowagę gospodarczą. Ambitnym i bardzo ważnym przedsięwzięciem z punktu widzenia rozwoju gospodarczego była budowa nowoczesnego portu w Gdyni. Wobec niepewnej sytuacji Wolnego Miasta Gdańska i trudności robionych przez stronę niemiecką, władze polskie zdecydowały się na budowę nowego portu całkowicie od podstaw. W 1922 roku rozpoczęto budowę, a w 1926 roku przyznano Gdyni prawa miejskie. Port ten stał się głównym węzłem handlowym zwłaszcza dla eksportu śląskiego węgla. Stąd też inne istotne przedsięwzięcie, a mianowicie połączenie trasą kolejową Górnego Śląską z Gdynią. Znaczny wpływ na kondycję polskiej gospodarki miała wojna celna z Niemcami w 1925 r., która szczególnie uderzyła w przemysł ciężki na Śląsku.
Jednocześnie sytuacja międzynarodowa Polski nie była najlepsza. Nie było żadnych międzynarodowych gwarancji granic polskich, a Niemcy i Rosja czyhali na ziemie polskie. Kiedy oba te kraje w 1922 r. podpisały układ w Rapallo o wzajemnej współpracy, Polacy przypomnieli sobie o wielkiej groźbie wiszącej nad nimi. Polska z kolei jeszcze w 1921 r. zawarła sojusze z Francją przeciw Niemcom i z Rumunią przeciw ZSRR. Anglia prowadziła, jak się okazało niesłusznie, politykę nieprzyjazną Polsce. W maju 1926 r. Józef Piłsudski niezadowolony z niestabilności parlamentarnej władzy (?sejmokracja?) pod hasłem sanacji (uzdrowienia państwa) przeprowadza wraz z wiernymi mu oddziałami zamach stanu przejmując władzę. W ten sposób w II Rzeczypospolitej zaczyna kształtować się system autorytarny oparty na legendzie Piłsudskiego i jego Legionów. Powoli wprowadzone zostają tzw. rządy pułkowników. Pozycje ministerialne, stanowiska w armii, administracji państwowej, policji otrzymywali zaufani współpracownicy marszałka z czasów I wojny światowej i działalności w Polskiej Partii Socjalistycznej. Wraz z coraz większym zawłaszczaniem władzy pojawiały się symptomy łamania zasad demokracji i ograniczania wolności (procesy brzeskie, obóz w Berezie Kartuskiej). ?Ukoronowaniem? rządów sanacji była konstytucja kwietniowa z 1935 r. Uchwalona ona została z naruszeniem przepisów konstytucji marcowej o zmianie ustawy zasadniczej, co było przejawem autorytarnych zapędów rządzących i wprowadzała w Polsce ustrój prezydencko ? autorytarny.
Sanacja w opinii Polaków nie zlikwidowała żadnego z problemów gospodarczych i społecznych, a zaufanie społeczeństwa szybko spadło. Początek rządów sanacji przypadł na korzystny gospodarczo dla Polski okres. W 1926 r. nastąpiła wyraźna poprawa sytuacji gospodarczej kraju, spowodowało to ożywienia rynku wewnętrznego. Zagraniczni inwestorzy zaczęli interesować się Polską, a to m.in. doprowadziło do powiązania gospodarki polskiej ze światową, co sprawiło, że sytuacja kryzysowa w Polsce ujawniła się szybko. Światowy kryzys z lat 1929-1933 niemal zrujnował gospodarkę, która ledwo co zaczynała się podnosić w latach 20. Produkcja przemysłowa w najgorszym, 1932 roku, wynosiła 53% w stosunku do roku 1913. Ożywienie nastąpiło dopiero w 1935 roku na skutek koniunktury międzynarodowej i interwencyjnej polityki państwa.
Jednym z największych projektów państwowego interwencjonizmu, który miał pomóc uporać się z problemami ekonomicznymi państwa, była budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). Celem było zwiększenie ekonomicznego potencjału Polski, rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, a także zmniejszenie bezrobocia wywołanego skutkami wielkiego kryzysu. COP budowany był w tzw. trójkącie bezpieczeństwa ? widłach rzek Wisły i Sanu, w równej odległości od granic z Niemcami i Związkiem Radzieckim. Inną kwestią był fakt, że był to region bardzo biedny (ukryte bezrobocie szacowano tutaj na 500 tysięcy) stąd inicjatywa jego rozwoju. Mimo wielkich nakładów finansowych zakłady zbrojeniowe COP w niewielkim stopniu przyczyniły się do lepszego wyposażenia armii we wrześniu 1939, ponieważ pełne uruchomienie produkcji nowo wybudowanych zakładów miało nastąpić dopiero w roku 1941, choć inwestycjom towarzyszyła rozbudowa infrastruktury. Największą rolę w poprawie polskiej gospodarki odegrał Eugeniusz Kwiatkowski wicepremier i minister skarbu. Wytoczył on zasadnicze kierunki działania a także opracował dwa plany gospodarcze ? był to czteroletni plan inwestycyjny i sześcioletni plan rozbudowy sił zbrojnych, niestety nie zrealizowane z powodu wybuchu wojny.
Ostatnie lata II Rzeczypospolitej wypełniały, z jednej strony rozwój gospodarczy, a z drugiej rosnące zagrożenie zewnętrzne. Przez całe dwudziestolecie międzywojenne Polska w swojej polityce zagranicznej stosowała doktrynę dwóch wrogów i trzymania równowagi pomiędzy Moskwą a Berlinem. Układy o nieagresji z ZSSR w 1932 i z Niemcami w 1934 były patrząc z perspektywy tamtych lat bardzo korzystne. Wedle oceny Piłsudskiego dawały Polsce kilka lat na odbudowę. Kiedy w październiku 1938 roku wojska niemieckie wkroczyły na teren Sudetów, Polska zajęła część Śląska Cieszyńskiego leżącą za rzeką Olzą, zwane Zaolziem, co było błędem politycznym, bo stawiało Polskę w jednym szeregu z III Rzeszą. Problemem przez cały okres międzywojenny były także relacje z Litwą, ale w marcu 1939 r. rząd polski postawił rządowi litewskiemu ultimatum żądając nawiązania stosunków dyplomatycznych i grożąc konfliktem zbrojnym. Kowno ultimatum przyjęło.
Na początku 1939 roku Niemcy zajęły Czechy, tworząc Słowację. Dyplomacja niemiecka ponowiła żądania wobec Polski: włączenie Gdańska do Rzeszy i budowa eksterytorialnej autostrady przez Pomorze, a także zaproszono do udziału w pakcie antyradzieckim, co w Polsce odczytano jako początek nacisków mających prowadzić do utracenia niepodległości i odrzucono. Politycy brytyjscy uświadomili sobie, że równowaga sił w Europie się chwieje, wobec czego w kwietniu Wielka Brytania i Francja udzieliły Polsce gwarancji niepodległości. Polski minister spraw zagranicznych Józef Beck w pamiętnym sejmowym przemówieniu odrzucił żądania niemieckie. Tymczasem III Rzesza i ZSRR podpisały pakt Ribbentrop ? Mołotow, który faktycznie był rozbiorem II Rzeczypospolitej i uniemożliwiał skuteczną obronę kraju. Pierwszego września Hitler zaatakował Polskę, a 17 września Armia Czerwona wkroczyła na terytorium Rzeczypospolitej.
Dwadzieścia jeden lat niepodległości pozwoliło na częściowe odbudowanie Państwa polskiego, głownie dzięki walce wielu pokoleń Polaków. Pozwoliło także na rozwój nie tylko gospodarki, ale też teatru, literatury, malarstwa, architektury, filmu i oświaty, co wpłynęło na wychowanie w pełni świadomego swej narodowości, patriotycznego młodego pokolenia. I choć w tym czasie doszło do wydarzeń nieszczytnych i nieudanych, to ten okres można uznać za dość dobry dla Polski. Ostatnie lata były okresem rozwoju przemysłu, zwłaszcza Centralnego Okręgu Przemysłowego i pełnego wykorzystywania budowanej od 20 lat Gdyni. Poziom życia wzrastał, malało bezrobocie. W 1939 Polska liczyła ok. 35 milionów mieszkańców i miała przed sobą szerokie perspektywy rozwoju niestety przerwane przez wybuch wojny.