Antyk - pełna analiza epoki

ANTYK

Antyk to epoka trwająca od XIX wieku p.n.e. do 476 roku naszej ery. Nazwa epoki jest określeniem późniejszym, wywodzi się z języka łacińskiego (ante- przed) i oznacza stosunek twórczości nowożytnej do przeszłej stanowiącej wzorzec. Stąd wywodzi się kierunek zwany klasycyzmem nawiązujący w epokach późniejszych do antycznej tradycji świata grecko-rzymskiego; oznacza twórczość naśladującą wzory starożytne, tj. doskonałe (z łac. classicus- pierwszorzędny), dlatego w stosunku do antyku używa się nazwy klasycyzm lub ogólnie starożytność.

Podłoże filozoficzne antyku (sposób widzenia świata przez ludzi) jest problemem złożonym. Można je podzielić na dwa nurty ideowe i kulturowe, które w wiekach późniejszych będą wywierać wpływ na kształt duchowy Europy, codzienne ludzkie życie i charakter literatury europejskiej. Pierwszy z owych nurtów związany jest z bogactwem cywilizacji stworzonej przez starożytnych Greków i Rzymian. Drugi natomiast jest spuścizną ideową wywodzącą się z historii Izraela, pierwszego narodu chrześcijańskiego, którego religia została przyjęta najpierw przez Rzym, później przez całą Europę.

Cały antyk dzieli się na dwie grupy: antyk mityczny zdominowany przez Greków oraz antyk
Chrześcijański zdominowany przez rzymian.

Filozofia antyczna
Do głównych filozofów epoki antyku zaliczamy: Platona, Sokratesa, Arystotelesa.
Platon

Najsłynniejszym Grekiem, żyjącym w owych dekadach bezustannego zamieszania politycznego w IV wieku, był nie polityk i nie wódz, lecz najwybitniejszy spośród uczniów Sokratesa, filozof Platon z Aten (około 428-348 p.n.e.). Jego dzieła bez wątpienia stanowią najważniejszą część spuścizny IV wieku. Platon pochodził z rodziny zaliczającej się do ateńskiej elity, co już w młodości predestynowało go do zajęcia się polityką, a jednak po roku 399 wycofał się całkowicie z życia publicznego Aten. Proces i skazanie Sokratesa najwyraźniej przekonały Platona, że w ustroju demokratycznym obywatele są niezdolni do wzniesienia się ponad swoje partykularne interesy dla poznania prawd uniwersalnych. W dziełach poświęconych sprawom społecznym Platon, poszukując sprawiedliwego systemu sprawowania rządów, zdecydowanie odrzucał demokrację, nazywając ją "spośród wszystkich praworządnych ustrojów najgorszą". Twierdził, że wprowadzone przez Peryklesa diety dla ludzi zajmujących się działalnością publiczną uczyniły Ateńczyków "próżniakami, tchórzami, gadułami i chciwcami". Człowiek szlachetny, który "naprawdę walczy w obronie słuszności, nie może uczestniczyć w życiu publicznym Aten bez narażania się na niebezpieczeństwo" - konkludował Platon.
Z tej gwałtownej krytyki własnej polis wyrosła koncepcja stworzenia idealnej organizacji politycznej i społecznej państwa, na którego czele staliby ludzie obdarzeni mądrością filozofów. Ta utopijna wizja nie wywarła żadnego wpływu na ówczesne życie polityczne, a próba przekonania tyrana Syrakuz, Dionizjosa II (władał Syrakuzami w latach 367-344 p.n.e.), aby wprowadził ją w życie, zakończyła się zupełnym niepowodzeniem. "Filozofia polityczna" stanowiła tylko część szerokich zainteresowań Platona, obejmujących astronomię, matematykę i metafizykę (metafizyka to teoretyczne wyjaśnianie zjawisk nie poddających się bezpośredniemu poznaniu i nie dających się zweryfikować za pomocą eksperymentu). Po śmierci Platona jego poglądy przez następne dwa stulecia przyciągały uwagę filozofów w raczej niewielkim stopniu i dopiero w okresie rzymskim stały się przedmiotem filozoficznych dyskusji. Pomimo to intelektualna siła myśli Platona i kontrowersyjność jego teorii spowodowały, że jeszcze za życia zyskał sławę jednego z największych myślicieli w dziejach ludzkości.
Platon, w przeciwieństwie do późniejszych filozofów, nie tworzył traktatów filozoficznych mających formę teoretycznego wykładu, lecz myśli swoje zawierał w dialogach, będących zapisami rozmów lub relacjami z dyskusji. Dialogi te w swojej formie są jakby krótkimi utworami dramatycznymi - mają określoną scenerię, a ich tekst rozpisany jest na role. Tematem dyskusji, w których najczęściej kluczową rolę odgrywa Sokrates, są zagadnienia filozoficzne. Oddzielanie filozoficznej treści od literackiej formy jest w przypadku dialogów Platona niewątpliwym błędem; platoński dialog trzeba pojmować jako całość. Nadając swoim dziełom formę dialogu i unikając prezentowania wyraźnie określonych poglądów, Platon skłania czytelnika do rozważnej refleksji.

Co więcej, poglądy Platona zmieniały się na przestrzeni lat i w żadnym ze swoich dzieł nie przedstawił on nawet zarysu spójnego systemu filozoficznego. Platon nie zgadzał się z poglądem Sokratesa, wedle którego podstawowym rodzajem wiedzy jest wiedza moralna wywodząca się z intelektualnej refleksji. Platon stwierdzał, że wiedza jest poszukiwaniem prawd, które są niezależne od obserwatora i których można nauczać. Działając zgodnie z tym przekonaniem, założył w gaju mieszczącym się tuż za miejskimi murami Aten Akademię, której nazwa wywodzi się od Akademosa, miejscowego herosa czczonego w pobliskim sanktuarium. Platońska Akademia nie była szkołą wyższą czy akademią w dzisiejszym sensie, stanowiła raczej nieformalne stowarzyszenie skupiające ludzi zainteresowanych studiowaniem filozofii, matematyki oraz teoretycznej astronomii i pragnących pogłębiać swą wiedzę pod kierunkiem Platona. Akademia szybko stała się sławnym miejscem spotkań intelektualistów i po śmierci założyciela istniała jeszcze dziewięćset lat, podczas których miewała w swej historii okresy lepsze, kiedy na jej czele stali wybitni filozofowie, i gorsze, kiedy pod kierunkiem miernych kontynuatorów popadała w przeciętność.
Bardzo trudno podejmować próbę podsumowania poglądów Platona. Można jednak stwierdzić, że nauczał on, iż nie potrafimy zdefiniować i zrozumieć pojęć takich jak dobro, sprawiedliwość, piękno czy równość, obserwując konkretne ślady ich obecności w naszym życiu. Wszystkie wzięte ze znanego nam świata przykłady mogą w zmienionym kontekście posiadać inną, przeciwną jakość. Na przykład zwracanie tego, co pożyczymy, może wydawać się postępowaniem właściwym. Ale co będzie, jeśli ktoś pożyczył od przyjaciela broń i ten domaga się jej zwrotu, gdyż chce popełnić morderstwo? w tym przypadku zwrócenie pożyczonej rzeczy będzie niesłuszne. Podobnie relatywna jest relacja równości. Kij o długości pół metra jest równy innemu kijowi o długości pół metra; jeśli jednak zestawimy go z kijem o długości jednego metra, będzie mu nierówny. Tak więc w świecie, który dostępny jest poznaniu za pomocą ludzkich zmysłów, każda wartość i każda jakość jest względna i do pewnego stopnia zależna od kontekstu, w jakim występuje.
Platon nie akceptował tezy o względności cnót, a jego gwałtowne odrzucenie relatywizmu było atakiem wymierzonym w poglądy sofistów. Twierdził, że cnót nie można nabyć poprzez doświadczenie. Cnoty są ideami - absolutami, które da się poznawać jedynie rozumowo i które istnieją niezależnie od nas. Poszczególne, czyste idee Platon nazywał w niektórych swoich dziełach formami; do form należały dobro, sprawiedliwość, piękno i równość. Twierdził, że formy są niewidoczne i niezmienne; są wiecznymi bytami istniejącymi w wyższej sferze, poza empirycznie doświadczanym światem ludzi. Jedynie formy są, według Platona, realne; wszystko, co ludzie poznają swoimi zmysłami, jest ledwie cieniem tej rzeczywistości. A ponieważ "prawda o istniejących rzeczach zawsze tkwi w naszej duszy, nasza dusza winna być nieśmiertelna".4) Kiedy dusza łączy się z kolejnym ciałem, przynosi ze sobą wiedzę o formach. Dusza zatem do argumentowania i dowodzenia wykorzystuje rozum, a nie empiryczne obserwacje, i przypomina sobie wiedzę, którą już wcześniej posiadała. Platon nie był całkowicie konsekwentny w swoich poglądach na temat natury i roli form, a jego najpóźniejsze dzieła zdają się wręcz dowodzić zarzucenia tej teorii. Nauka o formach stanowi jednak najlepsze świadectwo złożoności myśli Platona i rozległości jego zainteresowań.
Platoński pogląd, że człowiek posiada nieśmiertelną duszę oddzielną od ciała, legł u podstaw koncepcji dualizmu zakładającego rozróżnienie pomiędzy bytem duchowym i fizycznym. To rozdzielenie duszy i ciała odegra wielką rolę w myśli filozoficznej i religijnej następnych epok. W swoim późnym dialogu zatytułowanym Timajos Platon wyraża pogląd, że wrodzona wiedza, będąca udziałem nieśmiertelnej duszy, jest w istocie wiedzą przynależną najwyższemu bóstwu; Platon nazwał tego boga Demiurgiem ("Stwórcą"), ponieważ wykorzystując swoją wiedzę o formach, stworzył świat żyjących jestestw z materii, istniejącego już wcześniej tworzywa. Tak więc świat stworzył rozumny i myślący bóg i dlatego świat ma swój porządek. Co więcej, żyjące w nim istoty mają swoje cele, o czym możemy się przekonać, obserwując zwierzęta, które przystosowują się do otoczenia po to, by przeżyć. Demiurg pragnął w materialnym świecie odtworzyć idealny porządek form; świat jednak okazał się niedoskonały, ponieważ niedoskonała była materia, z której powstał. Platon mówił, że ludzie powinni szukać doskonałego porządku i czystości w swoich duszach poprzez dążenie do tego, by rozum kontrolował namiętności i pożądliwości. Te bowiem na różne sposoby zakłócają porządek. Na przykład nadmierne pragnienie picia wina jest nieracjonalne, ponieważ ulegający mu człowiek zapomina o nieprzyjemnych skutkach, jakie pojawiają się następnego dnia. Zatem ci, którzy ulegają nieracjonalnym pragnieniom, zatracają świadomość ich następstw, tak dla ciała jak i duszy. Wreszcie, ponieważ dusza jest nieśmiertelna, a ciało śmiertelne, nasza obecna, nieczysta egzystencja jest zaledwie przemijającą fazą naszego bytu w wymiarze kosmicznym.
Platon posłużył się swoją teorią form, nie tylko snując metafizyczne rozważania na temat powstania świata, lecz także pokazując, w jaki sposób powinna być zorganizowana ludzka społeczność w idealnym świecie. Jedna z wersji owej utopijnej wizji Platona zawarta jest w najsłynniejszym dialogu zatytułowanym Państwo. Dzieło to, którego grecki tytuł Politeia należałoby raczej tłumaczyć jako System sprawowania rządów, dotyczy przede wszystkim natury sprawiedliwości oraz wskazuje powody, dla których ludzie powinni postępować raczej sprawiedliwie niż niesprawiedliwie. Sprawiedliwość bowiem - argumentuje Platon - jest pożyteczna; to właśnie dzięki niej pierwiastek nieracjonalny podporządkowany jest w duszy pierwiastkowi racjonalnemu. Platon przedstawia wizję idealnej polis. Jej obraz jest dla niego modelem służącym do wyjaśnienia właściwych zależności wewnątrz duszy. Wizja idealnej struktury ludzkiej społeczności stanowi dlań analogię pozwalającą zrozumieć, co jednostka powinna czynić, aby mieć sprawiedliwą i moralną duszę. Podobnie jak sprawiedliwa dusza, sprawiedliwa społeczność powinna utrzymywać swoje elementy składowe we właściwej hierarchii. W Państwie Platon podzielił obywateli na trzy klasy według ich uzdolnień, czyli możliwości przyswojenia prawdy o formach. Najwyższa klasa to rządzący - "strażnicy" - wykształceni w matematyce, astronomii i metafizyce. Następni to "pomocnicy" strażników - wojownicy, których rola polega na bronieniu państwa. Najniższa klasa to rzemieślnicy i wytwórcy, którzy dostarczają żywności i rozmaitych przedmiotów potrzebnych całej społeczności. Każda klasa wnosiła swój wkład w rozwój państwa, wypełniając właściwe sobie funkcje.
Kobiety na równi z mężczyznami mogły być "strażnikami", ponieważ posiadały te same cnoty i te same zdolności, wyjąwszy siłę fizyczną. Pogląd, że w kobiecie cnota jest taka sama, jak w mężczyźnie Platon przejął zapewne wprost od Sokratesa. Włączenie kobiet do klasy rządzącej platońskim utopijnym państwem było w tamtych czasach czymś zupełnie niezwykłym. Nikt nigdy wcześniej nie zaproponował, by podział pracy w społeczeństwie dokonywany był niezależnie od płci. Co więcej, aby nic nie odrywało "strażników" od ich obowiązków, mieli oni być pozbawieni prawa posiadania prywatnej własności i rodziny. "Strażnicy", tak mężczyźni jak i kobiety, mieli mieszkać we wspólnych domach, posiłki spożywać we wspólnych jadalniach i oddawać się ćwiczeniom fizycznym w tych samych gimnazjonach. Dzieci "strażników" miały dorastać w grupach, pod opieką fachowych opiekunek. Kobiety z kasty "strażników" zostały w ten sposób uwolnione od obowiązku sprawowania opieki nad dziećmi, dzięki czemu mogły sprawować władzę razem z mężczyznami. Tworząc swój idealny model, Platon nie wziął jednak pod uwagę, że w rzeczywistości kobiety mają w życiu więcej trosk niż mężczyźni, ponieważ muszą znosić trudy ciąży i wydawać na świat dzieci. Platon najwyraźniej nie wierzył, że z tego powodu kobiety są niezdolne do sprawowania władzy. "Strażnicy", którzy osiągnęli najwyższy stopień wiedzy, zyskiwali kwalifikacje do rządzenia państwem jako władcy-filozofowie.
Każdy, kto w przyszłości miał się stać "strażnikiem", musiał już od dzieciństwa przez wiele lat kształcić się w matematyce, astronomii i metafizyce, aby zdobyć wiedzę, której posiadanie przez osoby rządzące było niezbędne dla wspólnego dobra. To, co Platon napisał o systemie edukacji "strażników", czyni go w istocie pierwszym myślicielem, który twierdził, że edukacja powinna być przede wszystkim kształceniem umysłu i charakteru, a nie tylko zdobywaniem informacji i nabywaniem praktycznych umiejętności. Platońskie państwo musiało być jednak w sposób nieunikniony rządzone autorytarnie, ponieważ tylko klasa rządząca miała posiadać wiedzę odpowiednią do kierowania polityką i podejmować decyzje, kto z kim ma się łączyć w pary, aby na świat przyszły jak najlepsze dzieci.
Surowe prawa rządzące życiem obywateli w idealnym, sprawiedliwym państwie wynikały z żywionego przez Platona przekonania, że tym, co naprawdę korzystne dla człowieka rozumnego, jest jego dobro moralne. Platon twierdził też, że etyka i polityka to dziedziny, w których za pomocą rozumu można poszukiwać prawdy obiektywnej. Pomimo swojego skrajnie krytycznego stosunku do istniejących w świecie greckim systemów sprawowania władzy takich, jak ateńska demokracja, oraz pomimo pogardy dla retoryki i sposobu jej funkcjonowania w demokratycznych Atenach Platon dobrze rozumiał, że proponowane przez niego zmiany są w praktyce trudne do wprowadzenia. Późny dialog Prawa pokazuje, jak Platon zmaga się z kwestią udoskonalania świata w sposób dalece mniej radykalny, niż miało to miejsce w utopii Państwa. Filozof miał nadzieję, że zamiast pospolitych polityków - nieważne, czy demokratów, czy oligarchów - władzę obejmą ludzie znający prawdę i potrafiący działać na rzecz wspólnego dobra. Był przeświadczony, że sprawowanie władzy przez takich ludzi przyniesie korzyść wszystkim obywatelom. Dlatego też głęboko wierzył, że zgłębianie filozofii ma wielki wpływ na ludzkie życie.

Arystoteles

W IV wieku p.n.e. Grecja wydała jeszcze jednego myśliciela, który pozostawił po sobie ogromną spuściznę intelektualną. Arystoteles (384-322 p.n.e.), najwybitniejszy spośród uczniów Platona, położył wielkie zasługi dla rozwoju nauk przyrodniczych i filozofii, tworząc pionierskie prace propagujące naukowe poznanie świata oraz rozwijając rygorystyczny system argumentacji logicznej. Ogromny wpływ, jaki dzieła Arystotelesa wywarły na myślicieli żyjących w następnych wiekach, szczególnie w średniowieczu, czyni zeń jedną z najważniejszych postaci w dziejach europejskiej nauki i filozofii.
Arystoteles, syn zamożnego lekarza ze Stagiry w północnej części Grecji, w wieku lat siedemnastu przybył do Aten, aby studiować w platońskiej Akademii. W roku 335 założył w Atenach swoją własną, nieformalną szkołę filozoficzną, znaną pod nazwą Lykejon (w wersji zlatynizowanej: Liceum), później określaną także mianem szkoły perypatetyckiej od przykrytego dachem portyku (peripatos), gdzie prowadzono dysputy, przechadzając się w cieniu chroniącym przed śródziemnomorskim słońcem. Arystoteles zajmował się niemal każdą dziedziną nauki: biologią, medycyną, anatomią, psychologią, meteorologią, fizyką, chemią, matematyką, muzyką, metafizyką, retoryką, politologią, etyką, czy wreszcie krytyką literacką. Stworzył złożony system logiki dla potrzeb ścisłej argumentacji. Dokonując klasyfikacji różnych typów argumentów, położył podwaliny pod rozróżnianie argumentów formalnych, to znaczy właściwych z punku widzenia logiki, od takich, które tylko przekonują. Jako pierwszy nadał nazwy przeciwieństwom (przesłanka - wniosek, ogólny - szczegółowy), które od tamtej pory stały się ogólnie przyjętymi schematami argumentacji. Badał także proces samego wyjaśniania i sformułował doktrynę o czterech zasadach wyjaśniania, która wywarła później silny wpływ na innych myślicieli. Według Arystotelesa istnieją cztery różne zasady wyjaśniania: forma (przesądzająca o cechach charakterystycznych rzeczy), materia (elementy składowe), początek ruchu (zbliżony do tego, co dziś nazywamy "przyczyną") oraz telos (cel). Analiza ta pokazuje, jak bardzo chciał Arystoteles uniknąć upraszczania rzeczywistości.
Arystoteles, który bez wątpienia wywierał inspirujący wpływ na swoich uczniów, zachęcał ich do prowadzenia badań w rozmaitych dziedzinach wiedzy szczegółowej. Wiemy na przykład, że jego uczniowie przygotowali opis systemu sprawowania rządów w 158 greckich poleis. W myśli filozoficznej Arystotelesa widoczny jest wyraźny wpływ Platona, niekiedy jednak w znacznym stopniu zmienia on i udoskonala poglądy swojego mistrza, a czasami nawet je odrzuca. Arystoteles zaprzeczył na przykład słuszności platońskiej teorii form, gdyż uważał, że poszczególne byty, które dla form postulował Platon, przestały - w ujęciu Arystotelesa - mieć sens. Takie rozumowanie było typowe dla filozofa, który chętniej opierał się w swoich rozważaniach na zdrowym rozsądku niż na metafizyce. Patrząc z dzisiejszej perspektywy, można by stwierdzić, że Arystoteles przywiązywał stosunkowo małe znaczenie do matematycznych modeli wyjaśniania i do rozumowania kwantytatywnego, ale w jego czasach matematyka nie osiągnęła jeszcze poziomu niezbędnego dla takich operacji. Jego metoda różni się od dziś stosowanych także tym, że nie opiera się na doświadczeniu. Arystoteles był przekonany, że badacz ma większą szansę zrozumienia rzeczy i istot żywych, gdy obserwuje je w ich naturalnym otoczeniu, a nie w sztucznych warunkach laboratorium. Powiązanie dokładnego badania z percepcyjnym rozumowaniem szczególnie dobrze zdawało egzamin w naukach przyrodniczych takich jak biologia, botanika i zoologia. I tak na przykład Arystoteles jako pierwszy badacz, który usiłował zebrać wszystkie dostępne wiadomości dotyczące poszczególnych gatunków i odpowiednio je sklasyfikować, opisał ponad pięćset różnych gatunków zwierząt, w tym także owadów. Niekiedy mylił się (na przykład w swoich hipotezach z dziedziny ginekologii), niemniej jednak wiele z jego badań przyczyniło się do znaczącego postępu w nauce. Arystoteles odkrył między innymi, że wieloryby i delfiny są ssakami, późniejsi badacze zapomnieli jednak o tym odkryciu, którego ponownie dokonano dopiero dwa tysiące lat później.

W zoologii Arystoteles głosił pogląd teleologii, czyli celowości natury, to znaczy uważał, że organizmy rozwinęły się w taki a nie inny sposób z powodu wyznaczonego przez naturę celu (telos), który można by też określić mianem funkcji. Twierdził, że aby wyjaśnić jakieś zjawisko, trzeba odkryć jego cel, czyli zrozumieć, w jakim celu zachodzi. Prostym przykładem tego rodzaju rozumowania mogą być płetwowate nogi kaczki. Według rozumowania Arystotelesa kaczki mają płetwowate nogi, aby móc pływać. Umiejętność pływania zapewnia im osiągnięcie celu egzystencji, jakim jest znalezienie pożywienia w wodzie, a tym samym umożliwia im utrzymanie się przy życiu. Arystoteles twierdził, że naturalnym celem istoty ludzkiej jest życie w społeczności polis i że ta forma ustrojowa powstała właśnie po to, by zaspokoić ludzką potrzebę życia we wspólnocie, jako że jednostki nie są na tyle samowystarczalne, by żyć w izolacji. Co więcej, polis pozwala obywatelom wieść uporządkowane życie w cnocie dzięki swoim normom prawnym oraz systemowi, w którym obywatele raz rządzą, a raz są rządzeni.
Niektóre z najbardziej ważkich rozumowań Arystotelesa skupiały się na wyjaśnianiu pojęć, które ludzie skłonni byli uważać za pochodzące z natury, takich jak czas, przestrzeń, ruch i zmiana. Arystoteles poddał starannej analizie problemy filozoficzne kryjące się pod powierzchnią tych powszechnie używanych pojęć, a jego poglądy na temat natury rzeczy wywarły ogromny wpływ na późniejszych myślicieli. W spojrzeniu na kwestię niewolnictwa wielki filozof okazał się nieodrodnym synem swoich czasów: uważał je za całkowicie zgodne z naturą. Twierdził, że niektórzy ludzie zostali przez samą naturę przeznaczeni do życia w niewoli, ponieważ ich dusze pozbawione są racjonalnego pierwiastka, który winien rządzić poczynaniami istot ludzkich. W owym czasie rzadko zdarzało się, by ktoś miał inny pogląd na temat niewolnictwa, chociaż wiemy o działającym w IV wieku p.n.e. mówcy Alkidamasie, który utrzymywał, że "bóg ustanowił wszystkich ludzi wolnymi; natura nikogo nie stworzyła niewolnikiem" (w scholiach do Arystotelesowej Retoryki, 1373 b). Arystoteles twierdził też, podobnie jak wielu innych współczesnych mu myślicieli, że kobiety są z natury istotami gorszymi od mężczyzn. Przekonanie to wynikało z całkowicie błędnych sądów na temat biologii. Uważał między innymi, że w procesie prokreacji zarodek otrzymuje swą postać wyłącznie dzięki mężczyźnie, a rola kobiety sprowadza się jedynie do pasywnego dostarczenia płodowi materii. Uzasadniając twierdzenie, że kobiety są mniej odważne niż mężczyźni, Arystoteles poszukiwał wątpliwych analogii w świecie zwierząt - dowodził na przykład, że samiec ośmiornicy, gdy zaatakowana zostaje jego towarzyszka, pozostaje na miejscu, jak gdyby chcąc udzielić jej pomocy, podczas gdy samica w podobnej sytuacji szybko odpływa. Pomimo tego, że błędne sądy na temat biologii przywiodły Arystotelesa do konkluzji, że kobiety nie dorównują mężczyznom, wierzył on, że ludzkie społeczności mogą się pomyślnie rozwijać i szczęśliwie żyć tylko przy współudziale zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Twierdził, że w małżeństwie żona i mąż powinni wspierać się nawzajem, ale że w związku tym musi dominować mężczyzna.
Arystoteles daleko odszedł od poglądu Sokratesa, że człowiek, aby postępować sprawiedliwie, musi tylko posiadać wiedzę o tym, co jest sprawiedliwe i dobre. Twierdził, że ludzie często wiedzą, co jest właściwe, lecz ich irracjonalne pragnienia skłaniają ich do niewłaściwego postępowania. I tak na przykład ludzie doskonale zdający sobie sprawę ze skutków pijaństwa nadal piją. Postawiwszy tezę o konflikcie pragnień, do jakiego dochodzi w duszy człowieka, Arystoteles poświęcił wiele uwagi sprawie uzyskania poprzez ćwiczenie umysłu samokontroli pozwalającej panować nad instynktami i namiętnościami. Samokontrola nie miała jednak oznaczać negacji pragnień i namiętności; oznaczała raczej stan równowagi pomiędzy tłumieniem a nieostrożnym zaspokajaniem fizycznych pragnień. Filozof dowodził, że dążeniem do stanu równowagi kierować powinien rozum, ponieważ inteligencja jest najpiękniejszym z ludzkich przymiotów, a umysł jest właściwą jaźnią, prawdziwie boską częścią ludzkiej istoty.
Arystoteles uważał, że nauki przyrodnicze i filozofia nie są abstrakcyjnymi dziedzinami oderwanymi od rzeczywistości, lecz uporządkowanym poszukiwaniem wiedzy dotyczącej wszystkich aspektów życia. Poszukiwanie to stanowi ten rodzaj aktywności ludzkiego rozumu, który sam może zapewniać dobre życie i przynosić szczęście. Niektórzy nowożytni krytycy zarzucali Arystotelesowi, że w swoich dziełach nie zawarł przejrzystego kodeksu moralnego. Rzucił on jednak nowe światło na zagadnienia etyki poprzez wykazanie, że pojęcie dobra ma wartość tylko wówczas, gdy zbieżne jest z tym, co dobre w ludzkiej naturze, a nie gdy stanowi zestawienie abstrakcyjnych przyczyn nakazujących zachowywać się w ten, a nie inny sposób. Oznacza to, że system etyczny musi odpowiadać aktualnej sytuacji, jakiej ludzkie istoty doświadczają w życiu. W etyce, podobnie zresztą jak w innych dziedzinach, Arystoteles głosił pogląd, że rozum i doświadczenie są niezbędne do określenia tego, co wartościowe w ludzkim życiu.
Arystoteles był przekonany, że źródłem szczęścia, którego nie wolno utożsamiać z prymitywnymi przyjemnościami, jest wykorzystywanie przez człowieka danych mu możliwości. Możliwości te dają się określić przy pomocy racjonalnego wyboru, praktycznego sądu i uznania cnoty wybierania środka zamiast ekstremów. Centralnym problemem moralnym jest właściwe niemal wszystkim ludziom pragnienie, aby "mieć więcej" i skłonność do niesprawiedliwego postępowania przejawiana przez tych, którzy mają większą siłę niż inni. Celem edukacji jest zatem nakłonienie ludzi do przezwyciężania tych złych skłonności, które najbardziej zgubne są wtedy, gdy do głosu dochodzi żądza pieniędzy lub sławy. Arystoteles twierdził, że pragnienie, aby "mieć więcej", jest tak samo niebezpieczne dla demokracji, jak dla oligarchii. Wzorem Platona krytykował demokrację, ponieważ uważał, że oddaje ona władzę biednej większości, a nie wykształconej elicie. Celem demokracji jest - mówił Arystoteles - aby każdy żył tak, jak mu się podoba, a to nie może nigdy być dobrą zasadą organizowania systemu sprawowania rządów. Prawdziwa wolność - podkreślał - oznacza rządzenie i bycie rządzonym, nie zawsze zaś dążenie do spełnienia czyichś pragnień. Ateny przez wiele lat były domem Arystotelesa, jednak ich demokratyczny ustrój nigdy nie zyskał w jego oczach uznania.

Sokrates

Najbardziej niesławny epizod w ateńskiej historii po wojnie peloponeskiej to proces, skazanie i egzekucja Sokratesa (469-399 p.n.e.), najsłynniejszego filozofa V wieku p.n.e. Sokrates przez całe życie walczył o to, by sprawiedliwość na równi z siłą kierowała poczynaniami człowieka. Śmierć Sokratesa, która przypadła na czas społecznych i politycznych zawirowań, ujawniła wątłość ateńskiej sprawiedliwości. Sokrates poszukiwał wskazań, jak należy wieść sprawiedliwe życie, oraz dowodził, że w każdych okolicznościach sprawiedliwość i cnota są lepsze niż niesprawiedliwość. W ten sposób, kładąc nacisk na etykę, wyznaczył nowy kierunek rozwoju całej greckiej filozofii. Chociaż już wcześniej greccy myśliciele, w szczególności poeci i tragicy, zajmowali się sprawami moralności, Sokrates był pierwszym filozofem, który z etyki i nauki o moralności uczynił centralny punkt swoich dociekań.
Sokrates gardził dobrami materialnymi i w porównaniu z najwybitniejszymi sofistami wiódł ubogie życie. Pomimo to służył w armii jako hoplita i potrafił utrzymać żonę i kilkoro dzieci. Być może odziedziczył jakiś majątek, poza tym otrzymywał prezenty od podziwiających go zamożnych ludzi. Sokrates nie przywiązywał żadnej wagi do zewnętrznego wyglądu i strojów, tak że wielu współczesnych mu Ateńczyków uważało go za dziwaka. Miał - jak sam to określał - "nad miarę rozrosły brzuch" i niezależnie od pogody zimą i latem nosił ten sam skromny płaszcz i te same proste sandały. Legendarna była jego fizyczna wytrzymałość, tak na wojnie, kiedy służył jako żołnierz w ateńskiej armii, jak i w czasie sympozjonu, kiedy nikt nie potrafił dorównać mu w piciu.
Sokrates cały swój czas spędzał na rozmowach i rozmyślaniu, czy to biorąc udział w sympozjonie, czy to przechadzając się po agorze, czy to przyglądając się ćwiczeniom uprawianym przez młodych chłopców w gimnazjonie. Podobnie jak większość współczesnych mu Ateńczyków czerpał wielką przyjemność z długich konwersacji i przywiązywał do nich wielką wagę. Sokrates nie pozostawił po sobie żadnych pism; cała nasza wiedza o nim i jego poglądach pochodzi z dzieł innych myślicieli, przede wszystkim jego ucznia Platona. Są to tzw. dialogi platońskie, będące zapisami długich rozmów dotyczących zagadnień filozoficznych. Sokrates niestrudzenie zadawał pytania swoim rozmówcom, którymi bywali współobywatele, zaprzyjaźnieni przybysze z innych poleis czy wreszcie rozmaici sofiści. Pytania stawiane przez Sokratesa miały na celu skłonienie interlokutora do gruntownego zbadania podstawowych założeń jego poglądu na świat. Sokrates nigdy bezpośrednio nie pouczał swoich rozmówców, ale zadając im kolejne pytania, zmuszał ich do wyciągania wniosków i zaprzeczania swoim własnym przekonaniom, które wcześniej nie były poddawane takiej próbie - metoda ta została niebawem określona mianem sokratejskiej.
Rozpoczynając dialog, Sokrates prosi zazwyczaj swojego rozmówcę, by zdefiniował jakieś pojęcie abstrakcyjne, na przykład szczęście, cnotę czy odwagę. W dialogu Laches (tytuł pochodzi od imienia ateńskiego dowódcy będącego jednym z rozmówców) Sokrates zapytuje Lachesa i jeszcze jednego ateńskiego wodza o to, co ich zdaniem czyni obywatela dzielnym żołnierzem. W dalszej części dialogu Sokrates za pomocą kolejnych pytań wykazuje, że definicja odwagi i przykłady dzielnego zachowania podane przez obu rozmówców są sprzeczne z ich innymi poglądami na temat zachowań świadczących o czyjejś odwadze.
Taka metoda poszukiwania prawdy często wprawiała rozmówców Sokratesa w zakłopotanie, a nawet budziła ich niezadowolenie, ponieważ musieli przyznać, iż okazali się ignorantami, choć wcześniej sądzili, że ich wiedza jest wystarczająco duża. Musieli też stwierdzić, że zasady, wedle których żyli do tej pory, nie wytrzymały próby intelektualnej analizy. Sokrates zawsze podkreślał, że on sam również nie zna najlepszej definicji cnoty, a jego mądrość polega jedynie na tym, że wie, czego nie wie. Rozmówców nigdy nie traktował jak wrogów, dążył raczej do ulepszenia ich i podbudowania ich wiary w moralność, chociaż, jak wyznał jeden z nich, człowiek odpowiadający na zadawane przez Sokratesa pytania czuł się jak sparaliżowany. Sokrates pragnął poprzez rozumowanie odkryć uniwersalne wartości. Szczególnie silnie zwalczał pogląd sofistów o konwencjonalnej moralności jako o "więzach, które krępują naturę"1), twierdząc, że utożsamia on ludzkie szczęście z władzą i posiadaniem.
Sokrates był głęboko przekonany, że sprawiedliwe, cnotliwe postępowanie jest dla człowieka lepsze niż niesprawiedliwe, a moralność może zapewnić mu szczęście i pomyślność. Najważniejsze w jego poglądach było to, że utożsamiał cnotę z wiedzą. Uważał, że prawdziwa wiedza o tym, co sprawiedliwe, musi przywieść ludzi do przedkładania dobra nad zło, a zatem do życia prawdziwie szczęśliwego, niezależnie od powodzenia w sprawach materialnych. Ponieważ Sokrates sądził, że sama wiedza wystarcza do tego, by być szczęśliwym, utrzymywał, że nikt świadomie nie zachowuje się niesprawiedliwie oraz że sprawiedliwe postępowanie leży zawsze w interesie jednostki. Może się wydawać - twierdził Sokrates - że ludzie potrafią osiągnąć korzyści, uciekając się do oszustwa lub używając siły wobec słabszych. Takie przekonanie jest jednak zwodnicze. Tylko ignorant może sądzić, że w życiu najlepiej jest posiadać nieograniczoną władzę pozwalającą na zaspokajanie wszelkich pragnień. W istocie bowiem najlepsze dla człowieka jest dążenie do cnoty, do której drogę wskazuje intelektualna refleksja. Moralność jest wszystkim, czego ludzie potrzebują do dobrego życia.

Antyk mityczny (grecki)
Grecja i wyspy Morza Egejskiego zasiedlone zostały już ok. 3000 lat p.n.e. w okresie neolitu, byli to prawdopodobnie przybysze z Azji Mniejszej i Palestyny. Ludność ta stworzyła kulturę egejską(minojską), której najwspanialszym przykładem jest cywilizacja starożytnej Krety(ok. 2500 - ok. 1500 p.n.e.). Ok. 2000 p.n.e. na tereny dzisiejszej Grecji przybyli z północy indoeuropejscy Grecy (plemiona Achajów i Jonów) i tu utworzyli swoje państewka. Ulegli oni wysokiej kulturze minojskiej, a od połowy II tysiąclecia p.n.e. powoli uwalniali się od tej zależności, tworząc swoją kulturę, zwaną mykeńską
.
Okres archaiczny
Na podstawie odczytanego pisma zwanego linearnym B (archaiczny język grecki), jak też wykopalisk można odtworzyć obraz tamtej epoki. Achajowie utworzyli szereg niewielkich państewek o ustroju monarchicznym (Argos, Mykeny, Tyryns), ok. połowy XV w. p.n.e. zawładnęli Kretą, osłabioną katastrofalnym wybuchem wulkanu na wyspie Thera, następnie opanowali Rodos, a stamtąd sięgnęli po wyspy i wybrzeża Azji Mniejszej, gdzie istniały już minojskie kolonie.
Ok. XII w. p.n.e. wraz z zaburzeniami związanymi z wędrówkami ludów Morzana tereny achajskie uderzyli Dorowie, greckie plemię stojące dużo niżej kulturalnie od Achajów. Z powierzchni ziemi zniknęły mykeńskie miasta, zaś Dorowie opanowali cały Peloponez, Kretę, południowo-zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej, część Grecji środkowej. Niedobitki Achajów emigrowały na Cypr, do Italii, północnej części Azji Mniejszej, część schroniła się w niedostępnej Arkadii. W ciągu następnych wieków utrwalił się podział Grecji na część dorycką (np. Sparta), achajską (Arkadia), jońską (Attyka) itd.
W okresie archaicznym (XI - VII w. p.n.e.) jest niewiele dokumentów pisanych (stąd nazwa “wieki ciemne”). Większość wiadomości zdobywa się przy pomocy archeologii (szczególnie dotyczy to XI - VIII w. p.n.e.). Monarchie plemienne ustępują rządom arystokracji. Ukształtowanie terenu (góry) nie sprzyjają zjednoczeniu w jeden organizm państwowy, poszczególne plemiona, miasta rozwijają się bez zbytnich kontaktów z sąsiadami, kultywują własne zwyczaje i obrzędy religijne. Pod koniec okresu archaicznego zaczyna wzrastać rola miast, takich jak Ateny, Korynt, Sykion, czy Megara, Eretria (Eubeja) oraz Milet (Azja Mniejsza). Miasta te (polis) zmuszone są, ze względu na rosnącą liczbę ludności i brak urodzajnej ziemi uprawnej organizować ekspedycje, które zasiedlą nowe tereny.

Wielka kolonizacja
Wielka kolonizacja(VIII - VI w. p.n.e.) spowodowała, że niemal wszystkie wybrzeża Morza Śródziemnego pokryły się siecią osad greckich, podtrzymujących więzy ze swoją metropolią (Wielka Grecja w Italii, wybrzeża Morza Czarnego, południe obecnej Francji, wschodnie brzegi Hiszpanii, południowe wybrzeża Azji Mniejszej, wyspy). Zwiększony popyt na towary w koloniach wpłynął ożywczo na rzemiosło i handel grecki, a kontakty z ludnością tubylczą przyczyniły się do poszerzenia horyzontów i wpłynęły dodatnio na kulturę grecką. Bicie i rozpowszechnienie monety (VII w. p.n.e.) przyczyniło się do powstania rynku towarowo - pieniężnego i wyłonienia warstwy bogatego kupiectwa.
W wielu miastach rządy objęli tyrani, wybitne i przedsiębiorcze jednostki, które zyskując sobie poparcie ludu, rządziły miastem - państwem. Konkurencja ze strony Kartaginy i wzrastająca potęga Persji spowodowały zahamowanie procesu kolonizacji. Grecy, po zetknięciu się z obcymi ludami, odkryli świadomość istnienia wspólnoty językowej i religijnej, co przyczyniło się do ukształtowania pojęć Hellen, Hellada.
Pod wpływem kontaktu ze Wschodem zaczęła się rozwijać literatura, filozofia i sztuka grecka

Miasta-państwa
W VII w. na terenie Grecji ukształtowały się następujące państwa:
1) dorycka Sparta (Lakonia), która podbiła sąsiednią Mesenięi opierająca swój ustrój o prawa Likurga(VIII w. p.n.e): 2 królów, geruzja, 5 eforów, zgromadzenie ludowe (apella). 3 klasy: spartiaci - Dorowie, perjojkowie - wolni, ale bez praw politycznych i heloci, podbita achajska ludność niewolna.
2) jońskie Ateny (od VII w. p.n.e.), pierwotnie rządzone przez króla, następnie przez arystokrację (eupatrydow): archonci, areopag, lud bez praw politycznych. Próbowano narzucić Atenom tyranię (632 p.n.e. - Kylon).
Na przełomie VII i VI w. p.n.e. powstał główny zrąb praw ateńskich: Drakon(621 p.n.e.), Solon(594 p.n.e.), Klejstenes(508 p.n.e.). Tak tworzyły się warunki do zaistnienia w Atenach demokracji.
W tym czasie Grecja znalazła się w wielkim niebezpieczeństwie. Mocarstwowe dążenia monarchii perskiej, dążącej do opanowania wybrzeży Morza Egejskiego zagroziły najpierw miastom greckim w Azji Mniejszej, a z kolei Grecji właściwej.
Wojny Perskie, rozpoczęte od powstania jońskiego (500 - 494 p.n.e.), zakończyły się klęską Persów (479 p.n.e.). W wyniku odniesionego zwycięstwa oswobodziły się kolonie greckie w Azji Mniejszej, a Ateny wyszły ze zmagań wzmocnione i utworzyły Ateński Związek Morski.
Okres największego rozwoju
W tym czasie, pod władzą Peryklesa, Ateny przeżywają oszałamiający rozkwit. Umacnia się demokracja ateńska (eklezja, rada pięciuset, heliaja, dopuszczenie ludu do rządów). Ateny korzystając z pieniędzy zgromadzonych w skarbcu Związku, rozbudowują się (Akropol, Pireus, “długie mury”). Działają najsławniejsi twórcy, jakFidiasz, Ajschylos, Sofokles,Eurypides.
Wzbudza to zawiść innych krajów greckich a przede wszystkim Sparty. Rywalizacja między Atenami i Spartą doprowadza do wojny peloponeskiej (431 - 404 p.n.e.), z których Ateny wychodzą pokonane, zaś Sparta nie odnosi spodziewanych korzyści. Z wojny tej korzysta przede wszystkim Persja (zagarnięcie wolnych miast w Azji Mniejszej) i rosnąca w siłę Macedonia. Hegemonia Sparty staje się iluzoryczna, gdy Ateny i Teby stworzyły II Ateński Związek Morski (378 p.n.e.). Po klęsce pod Leuktrami (371 p.n.e.) Sparta utraciła hegemonię na rzecz Teb, ale niefortunna polityka Aten doprowadziła do rozpadu Związku (355 p.n.e.).

Dominacja Macedonii
Wzrastająca potęga Macedonii Filipa II(359 - 336 p.n.e.) oraz wzrastające rozbicie greckich polis, które nie chciały zauważyć macedońskiego niebezpieczeństwa, wszystko to stało się przyczyną klęski wojsk ateńsko-tebańskich pod Cheroneją (338 p.n.e.) a w konsekwencji podboju przez Macedonię całej Grecji.
Objęcie rządów przez Aleksandra III Wielkiegoi rozpoczęcie wojny z Persją (336 - 323 p.n.e.) spowodowało uczestnictwo greckich żołnierzy w wielonarodowej armii Macedończyka. Kontakt ich z kulturami Wschodu spowodował stopniowy zanik antagonizmów plemiennych i narodziny świadomości wspólnoty kulturowej Greków, Macedończyków i zhellenizowanych mieszkańców monarchii Aleksandra Wielkiego (okres hellenistyczny).
Po śmierci Aleksandra walki diadochowo władzę w imperium spowodowały jego rozpad na 3 wielkie monarchie: Egiptu pod rządami dynastii Ptolemeuszy, Azji Zachodniej (Syrii) pod rządami Saleucydowi Macedonii (z Grecją) -Antygonidów.
Ateny utraciły całkowicie znaczenie, a pewną rolę odgrywały Związek Etolski i Związek Achajski. O dalszym losie Grecji zadecydowała interwencja Rzymu, który po wojnach macedońskichi syryjskich podbił Grecję (146 p.n.e.). 27 p.n.e. Grecja stała się prowincją rzymską Achają. Mimo podboju politycznego Grecja podbiła Rzym kulturą i religią. W ten sposób kulturę grecką przejęły w rzymskiej spuściźnie narody zachodniej Europy. Po upadku cesarstwa zachodniego (476 n.e.), na wschodzie grecką tradycję kontynuowało cesarstwo Bizantyjskie(do 1453).

U samego początku ideologii starożytnej Grecji i Rzymu znajduje się mitologia, to jest system wierzeń i mitów. Mity były nazywaniem rzeczywistości przez ludzi pierwotnych; były to baśnie wymyślone na użytek własny; tłumaczyły kosmogonię, czyli historię powstania świata, bogów, praw rządzących przyrodą. W mitach czytamy, iż świat wyłonił się z Chaosu, choć nikt naprawdę nie wiedział, czym ów Chaos był. Z niego wyłoniła się pierwsza para bogów Uranos i Gaja (niebo i ziemia). Od tego czasu rozpoczęło się powstawanie świata i całej rodziny bogów. Syn Uranosa Kronos po walce z ojcem zasiadł na tronie boskim. Jego z kolei pokonał Zeus, syn, którego wcześniej matka uratowała przed śmiercią z rąk ojca. Kronos bowiem obawiał się o tron i wszystkie swoje dzieci połykał. Gdy Zeus pokonał Kronosa, stał się bogiem wszystkich bogów i ludzi, a swoją siedzibę miał na Olimpie (pasmo gór w Grecji zwanej w antyku także Helladą).

Mity były przekazywane ustnie, dopóki nie wymyślono pisma i nie zaczęto ich spisywać. Dzięki temu wiemy, że starożytni wierzyli, iż ktoś, jakaś istota wyższa ponad człowiekiem musiała rządzić światem przyrody i ludzkim, tworzyć go i nad nim panować, ponieważ człowiek wydawał się do tego za słaby. Rolę tę przypisywali wielu bogom, wyznawali wielobóstwo, czyli politeizm. Każdy z bogów miał pieczę nad jedną lub kilkoma określonymi dziedzinami ludzkiego życia, a byli wśród nich na przykład: bóg podziemia, bóg mórz i oceanów, bóg płodności czy bóg miłości. Było ich wielu i zostali wykreowani przez ludzi, którzy w owych bogów wierzyli i wcale swojej religii nie nazywali mitami lub baśniami.

Starożytni wyznawali wiarę w życie wieczne po śmierci, a warunkiem owego życia był pochówek zgodny z ustalonymi obrzędami. Dlatego tak ważną rolę w mitach ma fakt godnego chowania zmarłych ("Iliada", "Antygona"), bez niego bowiem nie można było cieszyć się życiem pozagrobowym w Hadesie.



Filozofia klasyczna
Wierzenia powyższe obowiązywały do czasów Talesa z Miletu, VII w. pne., zwanego ojcem filozofii, który stwierdził, iż świat nie wyłonił się z Chaosu- bytu abstrakcyjnego, lecz z wody. W swoich dociekaniach posługiwał się obserwacją przyrody i nauką, nie zaś dogmatycznymi wręcz wierzeniami (prawd mitycznych do tej pory nikt nie podważał, były obowiązującą cechą mentalności człowieka stawiającego świątynie swoim bogom). Od Talesa rozpoczyna się istnienie filozofii (z gr. umiłowanie myślenia), a swój rozkwit przeżyła pomiędzy VI i IV wiekiem pne. za sprawą Sokratesa, Platona, Arystotelesa, Pitagorasa, Epikura i innych. Stworzyli oni własne systemy filozoficzne oparte na naukach ścisłych, fizyce, etyce, logice i matematyce, bez mitów i religii. Dołączyli potem do nich filozofowie starożytnego Rzymu z Seneką, Lukrecjuszem, Cyceronem oraz Orygenesem, Augustynem jako filozofami chrześcijańskimi. Filozofia jest matką nauk, a zajmuje się dociekaniem prawd dla człowieka najistotniejszych: szuka odpowiedzi na pytania o uniwersalia- na przykład: jaki jest sens bytu ludzkiego, czym jest życie, prawda, dobro, zło, bóg itp. Ponieważ zawsze w swej wędrówce po ziemi człowiek wraca do tego typu pytań, filozofia odbierana jest jako jedna z najważniejszych dziedzin nauki. Od początku swego istnienia ma ogromny wpływ na kształtowanie świadomości człowieka, od jej badań naukowych zależą wszelkie prądy umysłowe, a więc postawa człowieka wobec świata zewnętrznego i wewnętrznego, także tak zwana mentalność ludzka.

Mitów greckich już dzisiaj nikt nie opowiada i nikt w nie wierzy. Świat przedstawiony przez mitologię grecką nosi miano pogańskiego. Antyk natomiast dzięki pojawieniu się filozofii pojmowany jest jako świątynia nauki i wiedzy ścisłej, to znaczy wiedzy wyrosłej z rozumu i doświadczeń, badań naukowych z pominięciem sfery pragnień ludzkiej wyobraźni i religii. Do dorobku takiego antyku będą nawiązywali później ludzie żyjący w renesansie, oświeceniu czy pozytywizmie.

Antyk chrześcijański (Bliskiego i Dalekiego Wschodu)
Epoka antyku to czas narodzin chrześcijaństwa europejskiego. Opiera się ono na zasadzie kultu i wiary w jednego Boga. Wiarę w istnienie jednego Boga nazywa się monoteizmem (w odniesieniu do religii monoteistycznych rzeczownik Bóg piszemy wielką literą, przymiotniki typu boski, boskiego małą). Wiedza o Bogu imieniem Jahwe została zawarta w Biblii, dziele napisanym przez proroków i ewangelistów żydowskich. Składa się ono z dwóch części: Starego i Nowego Testamentu. Nazwa (Biblia) pochodzi od greckiego słowa biblion- zwój papirusu, książka, pismo, a w liczbie mnogiej wyraz biblia oznacza księgi. Są to księgi uznawane przez chrześcijan za święte i natchnione przez Boga.

Stary Testament powstał między XII a II wiekiem pne. w języku hebrajskim i aramejskim, w niewielkiej części w starożytnym języku greckim. W IV i V wieku tekst ksiąg został przełożony na język łaciński(Wulgata) i ów przekład stał się tekstem obowiązującym w kościele katolickim. Zawiera on 45 ksiąg. Nowy Testament powstał między połową I wieku a połową II wieku w języku greckim i aramejskim. Zawiera 27 ksiąg. Wśród ksiąg biblijnych wyróżnia się księgi historyczne, prorockie i dydaktyczne. Wyraz testament oznacza przymierze zawarte pomiędzy Bogiem Jahwe i ludźmi. Owo przymierze mówi o tym, iż w zamian za przestrzeganie przykazań boskich ludzie mogą liczyć na miłość i opiekę Boga. Jest to Bóg- stwórca wszechświata

W pierwszej Księdze Biblii pt. Genesis (Rodzaju) znajduje się opis stworzenia świata przez Boga. W kolejnych księgach są opisane losy pierwszych ludzi i historia narodu wybranego- Izraela. Ewangelie Nowego Testamentu dotyczą życia Jezusa Chrystusa, syna Boga, mesjasza i odkupiciela.. Biblia jest skarbnicą wiedzy o świecie chrześcijańskim powstającym w starożytności, jest także dzisiaj najbardziej znanym dziełem literackim świata, z którego czerpią natchnienie kolejne już generacje twórców literackich. Prawdy w niej zawarte wyparły wierzenia starożytnych Greków i Rzymian, zmieniły ewolucyjnie charakter Europy.
Oblicze starożytnego człowieka, jak widać, jest różnorodne. Mówimy tu bowiem o bardzo rozległym przedziale czasowym i geograficznym. Dwa tysiące lat z okładem (!). Człowiek przez ten okres z istoty prymitywnej przekształcił się duchowo i cywilizacyjnie. Z jaskiniowca przemienił się w lokatora pałaców, dworów, domów z cegły; ze zwykłego zjadacza chleba przemienił się w człowieka wierzącego, myślącego racjonalnie i zainteresowanego własnym rozwojem, także postępem we wszelkich dziedzinach działalności.

Starożytna Grecja i Rzym to cywilizacje, które przeszły do historii. Wiedzę o nich zawdzięczamy przede wszystkim literaturze, także pięknej, słowu zapisanemu na kartkach papieru, możemy też podziwiać pomniki kultury starożytnej w Grecji, we Włoszech i wszędzie tam, dokąd dotarły wówczas rzymskie legiony. W każdym języku narodowym Europy można odnaleźć wyrazy lub zwroty wywodzące się z greki lub łaciny mającej rzymskie pochodzenie.

„Poetyka” Arystotelesa
Literatura starożytna pozostawiła po sobie mnogość gatunków literackich i arcydzieł; pierwszy zarys teorii literatury w "Poetyce" Arystotelesa, gdzie wszystkie dzieła nazywane są ogólnym mianem poezji. Nie ma tam podziału na klasyczne już dzisiaj (wzorcowe) trzy rodzaje literackie: epikę, lirykę i dramat. Dwa najważniejsze przesłania Arystotelesowej teorii literackiej związane są z pojęciami mimesis i katharsis.
Mimetyzm zakłada, iż literatura naśladuje rzeczywistość, jest jej odbiciem, natomiast katharsis to inaczej emocjonalne oczyszczenie polegające na tym, iż czytelnik lub widz przeżywa dzieło. Rozumiemy to w ten sposób, iż jeżeli czytamy książkę lub oglądamy sztukę w teatrze, powinniśmy coś odczuwać (radość, gniew, strach itp.). W wypadku braku takiego odczucia czy wczuwania się w literackie lub sceniczne dzianie się po prostu dzieło, zdaniem Arystotelesa, jest złe, ponieważ wypowiedź artystyczna powinna być nastawiona na wywołanie odpowiednich ludzkich emocji. Dorobek antyku to także wielkie tragedie antyczne i zarazem powiązany z nimi teatr, bez którego istnienia kulturalny człowiek również dzisiaj nie wyobraża sobie życia pomimo kina, video i telewizji satelitarnej, które przecież wyrastają właśnie z teatru. Teatr jest wielkim początkiem kultury europejskiej społecznej i indywidualnej każdego człowieka

Sztuka Grecka
Starożytna sztuka Grecka początkowo powstawała pod wpływem sztuki egejskiej (minojskiej), w ten sposób narodziła się sztuka mykenska , będąca ostatnim ogniwem sztuki egejskiej, a jednocześnie łącznikiem między sztuką grecką czasów archaicznych. Właściwa sztuka Grecji starożytnej. to sztuka powstała między XI w. a I w. p.n.e.
Sztuka archaiczna
Okres XI - X w. p.n.e. to faza przejściowa do sztuki archaicznej (IX - połowa VI w. p.n.e.).
1) początkowa faza to tzw. styl geometryczny: ceramika (malowana we wzory geometryczne – słynne wazy dipylońskie), małe figurki, architektura sakralna i świecka (megaron).
2) styl orientalizujący powstały pod wpływem kontaktu ze Wschodem (VII w. p.n.e.): ceramika koryncka, rodyjska i z Milos, typ świątyni z peristazą, pierwsze monumentalne rzeźby w kamieniu.
3) styl archaiczny (VI w. p.n.e): rzeźby szkoły egineckiej i z Wielkiej Grecji (2 style: dorycki - surowy i joński o bardziej miękkim modelunku, szkoła attycka łącząca oba style) - posągi kurosów i kor, rzeźba architektoniczna, stele. Malarstwo czarnofigurowe wazowe, rzemioso artystyczne (gemma , terakota).

Sztuka klasyczna
Okres klasyczny (V-IV w. p.n.e.): rozwinęła się rzeżba oddająca ruch (Myron Dyskobol), monumentalny majestat (posągi Zeusa i Ateny Fidiasza), rzeźba figuralna w brązie (Woźnica delficki, Tyranobójcy). Monumentalne (monumentalizm) malarstwo ścienne (Polignot,Mikon). Rozwój wazowego malarstwa czerwonofigurowego (styl swobodny). Ateny pod rządami Peryklesa stają się głównym ośrodkiem sztuki greckiej, gdzie działali najwybitniejsi twórcy: Fidiasz , Iktinos, Mnesikles, Apollodoros z Aten.
Dokonała się synteza porządków doryckiego i jońskiego, pojawiła się głowica koryncka (koryncki porządek), powstały nowe typy budowli (buleuterion, teatr, odeon, gimnazjon). Poliklet opracował kanon postaci ludzkiej (Doryforos) i zastosował kontrapost. Urbanistyka stworzyła nową wizję miasta (Hippodamos z Miletu). Pod koniec okresu (koniec V w. p.n.e.) wyróżnić można tzw. styl mokrych szat (Nike zawiązująca sandał, Pajonios Nike). Pojawia się akt kobiecy, miękki modelunek postaci, inne proporcje ciała. Zapowiada to narodziny nowego stylu (najwięksi twórcy:Praksyteles, Skopas, Leochares,Lizyp).

Hellenizm w sztuce greckiej
Okres hellenizmu (330 - 30 p.n.e.): sztukę tego okresu charakteryzował pewien orientalizm formy i bogactwo tematyki. Rozkwit urbanistyki (miasta zakładane na planie Hippodamosa z Miletu, budowano monumentalne budowle publiczne i sakralne -ołtarz pergameński, pojawił się dom mieszkalny z perystylem, malowidłami i mozaiką). Powszechnie stosowano porządek joński i koryncki.
Rzeźba o wysokim poziomie łączyła umiejętności techniczne z kontrapostem, ruchem i naturalizmem(Gal zabijający żonę, Byk farnezyjski, Grupa Laokoona, Nike z Samotraki, Wenus z Milo). Powstają szkoły rzeźbiarskie kopiujące słynne rzeźby (np. w Aphrodisias), wiele z dzieł sztuki greckiej nie dotrwało do naszych czasów i znane jest jedynie z opisów starożytnych twórców (przede wszystkim malarstwo). Część możemy poznać za pomocą rzymskich kopii a malarstwo dzięki freskom (Pompeje i Herkulanum) i mozaikom.
Okres rzymski
Okres rzymski to ostatnia faza sztuki greckiej. Nie przyniosła ona większych osiągnięć (wyjątek portret rzymski), ale pozwoliła na upowszechnienie osiągnięć sztuki greckiej w całym basenie Morza Śródziemnego i krajach ościennych. Europa odziedziczyła sztukę grecką z dwóch źródeł: łacińskiego i bizantyjskiego. W czasach renesansu sztuka grecka widziana oczyma Rzymian stała się podstawą nowego widzenia świata i roli sztuki.

Sztuka rzymska
Całą sztukę rzymską można podzielić na 6 okresów trwających od połowy VI w. p.n.e. do V w. n.e.
1) okres panowania królów (V-VI w. p.n.e.);
2) okres wczesnej republiki (V-IV w. p.n.e.);
3) okres republiki (III-II w p.n.e.);
4) okres późnej republiki (II w. p.n.e. do 30 p.n.e.);
5) okres cesarstwa (od 30 p.n.e. do połowy III w. n.e.), dzielący się na podokresy odpowiadające panowaniu poszczególnych władców lub dynastii (okres augustowski, julijsko-klaudyjski, flawijski, trajanowski, hadrianowski, antoniński, seweriański);
6) okres późnego antyku (od połowy III w. do schyłku V w. n.e.), kiedy to wyodrębniła się sztuka wczesnochrześcijańska.
Początki sztuki rzymskiej
Początki rzymskiej sztuki monumentalnej łączą się z panowaniem Etrusków (VI w. p.n.e.). Powstała wówczas rzymska sztuka sakralna (świątynie w porządku toskańskim, np. świątynia Jowisza Kapitolińskiego) i plastyka (wypalane gliniane posągi pokryte polichromią). Ok. VI w. p.n.e. pojawiła się umiejętność odlewania dużych posągów z brązu (dzieła znane z przekazów literackich). W III w. p.n.e. pojawiło się malarstwo sztalugowe (tematyka historyczna).
Architektura
Pod wpływem sztuki greckiej w II-I w. p.n.e. dokonał się przełom w sztuce rzymskiej. Zakładane miasta posiadały regularną siatkę brukowanych i skanalizowanych ulic (główne arterie: cardo i decumanus, forum na ich przecięciu), budowle użyteczności publicznej: kuria, bazylika, termy, świątynie, akwedukty, mosty. Rzymskie domy budowano najczęściej w stylu grecko-rzymskim (z atrium i perystylem) lub też jako wille (villa urbana lub suburbana oraz villa rustica). W miastach istniał typ wielokondygnacyjnej kamienicy czynszowej (insula).
W architekturze monumentalnej królował porządek koryncki i kompozytowy. Stosowano na szeroką skalę arkady, różne rodzaje sklepień iłuków. Najbardziej okazała była fasada budowli, w której często stosowano porządek spiętrzony (łączenie trzech porządków architektonicznych). Rzymianie byli mistrzami w komponowaniu układów przestrzennych (sanktuarium Fortuny w Praeneste).
Plastyka
Plastyka II-I w. p.n.e. wzorowana była na osiągnięciach greckich (import greckich dzieł sztuki oraz ich kopiowanie, tzw. neoattycka rzeźba). Rozwinął się również relief historyczny uwieczniający ważne momenty historii rzymskiej (ołtarz Domitiusa Ahenobarba), a także rzymski portret (często naturalistyczny). Malarstwo ścienne reprezentowało styl inkrustacyjny (pompejańskie malarstwo). Kopiowano greckie obrazy tak w malarstwie ściennym, jak też na mozaikach (Bitwa Aleksandra w Domu Fauna w Pompejach). Rzemiosło artystyczne rozwijało szczególnie ceramikę i gliptykę.
Okres cesarstwa
Architektura
W okresie cesarstwa szczególnie rozwijała się architektura i urbanistyka. Rzym został przebudowany (fora cesarskie,Pole Marsowe). Rozbudowywano akwedukty i system kanalizacyjny. Miasta otaczały mury obronne z wieżami i bramami. Wzdłuż dróg wychodzących z miast rosły nekropole z kolumbariami (publiczne lub prywatne grobowce zbiorowe), mauzoleami (np. grobowiec Cecylii Metelii, Mauzoleum Hadriana - obecnie Zamek Św. Anioła) lub katakumbami (cmentarz podziemny lub skalny), np. Droga Grobów w Pompejach, Via Appia w Rzymie.
Budowano okazałe pałace cesarskie (Złoty Dom Nerona, pałac Flawiuszów). Wprowadzenie nowego wątku murów (cement i cegła palona) przyczyniło się do dużych zmian w budownictwie, niektóre budowle ceglane licowano marmurem. Rozpowszechniła się kopuła, pojawił się kapitel figuralny. Budowle użyteczności publicznej uzyskały ogromne rozmiary i były bogato ozdabiane (np. termy Karakalli w Rzymie).
Od IV w. p.n.e. znane były cyrki rzymskie (Circus Maximus w Rzymie), które w czasach cesarstwa osiągnęły monumentalne rozmiary (połączenie hipodromu z teatrem). Teatry rzymskie powstawały na przełomie I w. p.n.e. i I w. n.e. Amfiteatry (np.Koloseum) były najpóźniejszą formą takich budowli. Łuki triumfalne i monumentalne kolumny (np. łuk Tytusa,kolumna Trajana) zaliczyć należy do form istniejących na pograniczy architektury i rzeźby.

Rzeźba, malarstwo i rzemiosło artystyczne
W rzeźbie wykształcił się typ oficjalnego portretu dworskiego. Relief przedstawiał sceny historyczne i był narzędziem propagandy państwowej (Ara Pacis Augustae, relief na kolumnie Trajana). Od czasów Hadriana (117-138) rozpoczął się okres rozwoju rzeźby sepulkralnej (sarkofagi).
W malarstwie panował styl egiptyzujący, a od połowy I w. n.e. - iluzjonistyczny. Mozaika rozwijała się dwutorowo: powstawały czarno-białe kompozycje w stylu italskim i kolorowe w stylu hellenistyczno-wschodnim. Rzemiosło artystyczne obejmowało ceramikę, gliptykę, jubilerstwo, szklarstwo i sztukę menniczą (srebrne naczynia z Boscoreale, szkła millefiori, wazy murreńskie).
Sztuka późnego antyku
W sztuce późnego antyku nastąpił rozwój tendencji różnych od greckiego i rzymskiego klasycyzmu (np. stylizacja zamiast naturalizmu, proporcje hierarchiczne, frontalizm, nowy kanon proporcji ludzkiego ciała, ornamentalizm, symetria, geometryzacja postaci, statyka). W portrecie najważniejsza była ekspresja. W miejsce malarstwa rozwinęła się mozaika ścienna (m.in. w Piazza Armerina). Architekturę sakralną reprezentowały formy centralne (z kopułami nad budowlą na planie kwadratu). Budowle pałacowe uległy dalszej monumentalizacji (pałac Dioklecjana w Splicie).
Stałe obozy wojskowe przekształcały się powoli w kilkutysięczne miasta. W prowincjach rzymskich sztuka zachowała pewne odrębności lokalne (portret fajumski w Egipcie, rzeźby sepulkralne w Palmyrze, mozaiki w Afryce Północnej, rzeźba i architektura w Galii). Sztuka wczesnochrześcijańska i późniejsza sztuka bizantyjska były kontynuacją sztuki rzymskiej i wywarły zasadniczy wpływ na sztukę średniowiecza Europy.
Oddziaływanie sztuki rzymskiej
Oddziaływanie sztuki rzymskiej zaznaczyło się w sztuce Grandhary czy też w sztuce islamu. Równocześnie sztuka rzymska wykorzystywała wszelkie osiągnięcia artystyczne cywilizacji Morza Śródziemnego, jak też kultur Europy.
Eklektyzm i utylitaryzm sztuki rzymskiej przyczynił się do rozpowszechnienia jej daleko poza granicami imperium rzymskiego.

Mit i mitologia

Mit to opowieść narracyjna wyjaśniająca w postaci alegorycznej lub symbolicznej zjawiska natury lub życia ludzkiego, zgodnie z wierzeniami w dawnych religiach. Bohaterami mitów są postacie obdarzone nadprzyrodzonymi cechami. Współcześnie pojęcie to można rozumieć dwojako:
jako archaiczną opowieść narracyjną wyrażającą i organizującą wierzenia danej społeczności,
jako wypowiedź mającą na celu modelowanie wzorców osobowych i wzorów zachowań, apelującą nie do opartej na faktach wiedzy, ale do emocji, uprzedzeń i przesądów.
Ponadczasowa wartość mitów polega na tym, że są one synonimami ludzkich zachowań, stosunku ludzi do bogów i bogów do ludzi, wyjaśniają prawa rządzące światem i przyrodą, uczą pokory, wiary i miłości.
W mitach utrwalone są archetypy (np. matka bolejąca - Niobe) - pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań, tkwiące w świadomości zbiorowej każdej społeczności.
Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie (np. Arkadia, “złoty wiek”).
Jest to topos, a ich zbiór to topika.
Za chronologicznie pierwszy utwór, w którym znaleźć można uporządkowany i ujmujący w całość system wierzeń o powstaniu świata, bogach i herosach uchodzi “Teogonia” Hezjoda.
Narodziny świata (kosmogonia) - z Chaosu (otchłani, bezkształtnej masy, mieszaniny powietrza, ziemi, wody i ognia) powstał Dzień, a wraz z nim Jasność i Radość. Z niego też wyłoniła się Gaja (Ziemia) w otoczeniu Eteru, Uranos (Niebo), Tartaros (Podziemie) - będące jednocześnie i żywiołami, i istotami boskimi oraz Eros, przyczyna sprawcza wszelkiego rozwoju i rozmnażania.
Narodziny bogów (teogonia) - Gaja zroszona deszczem zesłanym przez Uranosa zrodziła wszelką roślinność i zwierzęta, a strugi deszczu wypełniły doliny dając początek rzekom, jeziorom i morzom.
Boska para spłodziła dzieci: sturękie olbrzymy (dzikie, niezrównoważone potwory), cyklopów z jednym okiem pośrodku czoła, bóstwa związane z piorunami, a także sześciu tytanów, między innymi: Kronosa i Prometeusza, sześć tytanid, między innymi: Reę i Temidę (patronkę sprawiedliwości).
Uranos obawiając się gwałtowności najstarszych synów: sturękich i cyklopów, strącił ich do Tartaru. Wówczas Gaja zbuntowała najmłodszego syna, Kronosa i ten zraniwszy ojca sierpem, pozbawił go tronu. Z krwi Uranosa zrodziły się Erynie - boginie zemsty, z włosami kłębiącymi się od wężów i biczami w rękach. Wówczas też zrodziło się nowe pokolenie gigantów i nimf.
Żoną Kronosa byłą Rea. Rodziły się dzieci, ale bóg, mając w pamięci słowa ojca, który przepowiedział mu, że zostanie pokonany przez własnego syna, połykał dzieci. Rei udało się jedynie ukryć najmłodszego syna, Zeusa. Wychowywał się na Krecie, a dorósłszy, zgodnie z przepowiednią, pokonał ojca i przywrócił życie rodzeństwu: Herze, z którą się ożenił, Afrodycie (bogini miłości), Hadesowi (bogowi podziemia), Posejdonowi (bogowi mórz), Hestii (opiekunce ogniska domowego), Demeter (bogini urodzaju).
Dziećmi Hery i gromowładnego Zeusa byli: Ares (bóg okrutnej wojny), Hefajstos (bóg ognia), Atena (bogini mądrości), Apollin (bóg światła i muzyki), Artemida (bogini łowów, lasów i pól).
Władzę nad wiatrami sprawował Eol, rydwanem słonecznym objeżdżał świat Helios, a poprzedzała go różanopalca bogini jutrzenki, Eos.
Nad bezpieczeństwem świata i nieomylnością bogów czuwała Mojra - bogini przeznaczenia.
Mity nie tylko obrazowo wyjaśniały, jak powstał świat i człowiek, ale i organizowały wyobrażenie o otaczającej rzeczywistości, pozwalały interpretować rzeczywistość przyrodniczą i społeczną, między innymi przez kreowanie ich przyczynowości.

Bogowie

Zeus (Ojciec Niebios, Władca Piorunów) i jego żona Hera (Białoramienna). Bóg - ustanawiał prawa, rządził ciałami niebieskimi, zaś bogini była patronką kobiet.
Hades (władca państwa zamarłych) i Persefona.
Posejdon (władca mórz) i Amfitryta.

Afrodyta - opiekunka miłości. Narodziła się z piany morskiej i do brzegu Cypru dopłynęła w muszli.
Apollo - przewodnik Muz i opiekun wszelkich rzemiosł.
Ares - bóg wojny, okrutny i chwiejny w swoich sympatiach. Lubował się w okrucieństwie. Jeździł rydwanem zaprzężonym w rumaki: Bojaźń, Strach, Niezgoda i Mord.
Artemida - bogini szczęśliwych łowów. Modlono się do niej o zdrowie i krzepkość. Bliźniacza siostra Apollina.
Atena - bogini mądrości i rzemiosła.
Demeter - bogini wszelkich prac rolniczych, jej imię znaczy: “gleba-matka” i za jej sprawą następują pory roku.
Dionizos - tracki bóg płodności winnej latorośli. Kapłani delficcy przyjęli go do panteonu bogów olimpijskich i, by zaznaczyć jego równorzędność z Apollinem, zaczęli dzielić święty rok pytyjski na dwie części: apollińską i
dionizyjską.
Wędruje po