Rozpad ZSRR 1991r.

W 1991 nastąpił rozpad największego pod względem terytorialnym, państwa świata, Związku Sowieckiego. Była to niebezpieczna geopolitycznie sytuacja, która postawiła Stany Zjednoczone przed wyzwaniem przeciwdziałania anarchii politycznej i dyktaturze w państwie dysponującym potężnym arsenałem nuklearnym. Zadaniem, a zarazem dylematem Stanów Zjednoczonych był sposób wsparcia demokratycznej transformacji i gospodarczej odbudowy Rosji, ale jednocześnie nie dopuszczając do powstania eurazjatyckiego imperium, które mogłoby utrudnić realizację utworzenia systemu euratlantyckiego.
Przyczyną rozpadu Imperium Wielkorosyjskiego był głęboki kryzys społeczno – gospodarczy.
W ciągu dwóch tygodni przywódcy republik, które wchodziły w skład Zw. Sowieckiego [Rosji, Białorusi i Ukrainy] ogłosili jego rozpad. Po tym fakcie utworzono Wspólnotę Niepodległych Państw. Wspólnota ta objęła wszystkie sowieckie republiki oprócz bałtyckich. Federacja Rosyjska, państwo narodowe liczące ok. 150 mln ludzi i pozostałe republiki, które liczyły porównywalną ilość ludności, charakteryzowały się w tym czasie różnym stopniem suwerenności. Panował geopolityczny chaos na terenach byłego Związku Radzieckiego. Granice na Kaukazie, w Azji Środkowej i na zachodzie zostały znacznie cofnięte. Większość państw wcześniej kontrolowanych przez Związek Sowiecki nie było przygotowanych do swojej autonomii. Były one zróżnicowane pod względem terytorialnym. Obywatele Związku Radzieckiego nagle zaczęli przynależeć do innych państw, które zdominowane były przez nacjonalistyczne elity polityczne. Na skutek rozpadu Imperium, wytworzyła się polityczna próżnia w samym środku Eurazji.
W Rosji nastąpił ustrojowy kryzys nasilający się pod wpływem demontażu sowieckiego modelu społeczno – gospodarczego, a poczucie narodowej klęski zostało spotęgowane przez militarną interwencję Rosji w Tadżykistanie i Czeczenii.
Rosja straciła swoją dawną pozycję na arenie międzynarodowej. Wskutek polityki prowadzonej przez to państwo naród rosyjski stracił wiele wybitnych jednostek począwszy od dwóch wojen światowych przez panowanie komunistów a na wojnie domowej skończywszy. Rosja przez długi okres czasu była skutecznie izolowana od innych części świata. Polityka ekologiczna była całkowicie zaniedbana w związku z czym ucierpiało środowisko naturalne i ludność. Wysoka była śmiertelność oraz procent urodzeń dzieci z upośledzeniem umysłowym.
Po rozpadzie Związku Radzieckiego zmianie na niekorzyść Rosji uległy zachodnie granice, utraciła ona Rygę i Tallin, co ograniczyło jej dostęp do Morza Bałtyckiego. Również utrata Rosji była dla bardzo bolesnym doświadczeniem ponieważ Ukraina odżegnując się od Rosji zmusiła ją do niejako do „przełknięcia” porażki pod względem geopolitycznym. Rosja straciła kontrolę nad bogatym regionem przemysłowym i rolniczym, została pozbawiona dominującej pozycji na Morzu Czarnym ucinając tym samym handel z krajami basenu Morza Śródziemnego i innymi częściami świata. W konsekwencji została ona ograniczona pod względem geostrategicznym, nie mogła już pretendować do roli przywódcy narodów południowych i południowo – wschodnich części dawnego Związku Sowieckiego. Próby odbudowania imperium eurazjatyckiego bez Ukrainy zapewne skończyłyby się na konfliktach z ludami niesłowiańskimi na tle religijnym i narodowościowym. Działania Ukrainy w 1991r czyli głoszenie niepodległości, opowiadanie się za luźną struktura WNP oraz przyjęcie dowództwa nad wojskami stacjonującymi na jej terenach zapobiegły stworzeniu kolejnego imperium sowieckiego. W ślad za Ukrainą poszły inne republiki sowieckie. Od 1991r państwa kaukaskie [Gruzja, Armenia, Azerbejdżan] umożliwiły Turcji odzyskanie utraconych wpływów na obszarze morza Czarnego. Na południowym wschodzie zaszła zmiana sytuacji krajów basenu Morza Kaspijskiego i Azji Środkowej. Po powstaniu niezależnych państw Azerbejdżanu, Kazachstanu i Turkmenistanu, Rosja stała się jednym z wielu pretendentów do bogactw basenu Morza Kaspijskiego. Nowe państwa kontrolowały ogromne zasoby surowców mineralnych i energetycznych, wśród elit i ludności zaczął dominować nacjonalizm i coraz mocniejsze poczucie islamskiej tożsamości religijnej. Nowe państwa coraz bardziej uniezależniały się od Rosji, Uzbekistan podkreślał swój postkolonialny status regionu, Turkmenistan nawiązał bliskie stosunki z Iranem po to, żeby zmniejszyć uzależnienie od rosyjskiej sieci komunikacyjnej umożliwiającej dostęp do światowych rynków. Rosjanie żywili nadzieję, że państwa Azji Środkowej zrezygnują z uzyskanej suwerenności politycznej, jednak ich oczekiwania nie sprawdziły się, kraje te wspierane były przez Turcję, Iran, Pakistan i Arabię Saudyjską.
Na Dalekim Wschodzie po rozpadzie Związku Radzieckiego nie zaszły żadne zmiany terytorialne ani polityczne. Chiny jednak miały stać się krajem bardziej rozwiniętym niż Rosja. Musiało to zagrozić poczuciu bezpieczeństwa Rosji na Dalekim Wschodzie oraz jej interesom w Azji Środkowej.
Rozpatrując stosunki z Ameryką po rozpadzie Związku Sowieckiego natrafimy na trzy koncepcje geostrategiczne: 1. Priorytet „dojrzałego partnerstwa strategicznego” z Ameryką – czyli wspólna rosyjsko-amerykańska władza nad światem. 2. Głównym źródłem niepokoju jest „bliska zagranica” – przywrócenie formy imperialnej kontroli i powstanie mocarstwa, które mogłoby równoważyć wpływy Ameryki i Europy. 3. Stworzenie eurazjatyckiej koalicji antyamerykańskiej, która ograniczałaby przewagę Ameryki w Eurazji.
Po rozpadzie imperium, Jelcyn opierał się na koncepcji, która nigdy nie odniosła sukcesu, a mianowicie prezentował stanowisko, że Rosja należy do Zachodu, powinna być jego częścią i musi przeprowadzać wewnętrzne reformy wzorując się na Zachodzie. Jelcyn stanowczo odżegnywał się od imperialnego dziedzictwa Rosji. Kiedy Ameryka pozytywnie ustosunkowała się do koncepcji „dojrzałego partnerstwa strategicznego” Rosja odebrała to jako przyczynek do demokratycznych rosyjsko-amerykańskich wspólnych rządów światem. Rosja pragnęła być równa Ameryce, chciała ażeby reszta świata uznawała jej potęgę, miała nadzieję, że wszystkie międzynarodowe problemy będą rozstrzygane za jej zgodą i z jej udziałem. Kalkulowano, że dzięki pomocy gospodarczej Zachodu zostaną przeprowadzone wewnętrzne reformy, umocnione zostaną demokratyczne instytucje, co skłoniłoby kraje WNP do integracji z Rosją a to byłoby równoznaczne ze zwiększonym zasięgiem geopolitycznym tego państwa. Jednak nowa Rosja była za słaba i zbyt zacofana, aby stać się równym partnerem Ameryki. Również cele dotyczące Bliskiego i Dalekiego Wschodu były dla obu tych państw zupełnie inne. W związku z tym hasło „dojrzałego partnerstwa strategicznego” straciło na znaczeniu, a Rosjanie zaczęli uznawać je jako grę Ameryki, która chce oszukać ich państwo. W 1996r Stany Zjednoczone postanowiły uczynić rozszerzenie NATO głównym narzędziem polityki, która miała służyć ukształtowaniu większej i bezpieczniejszej społeczności euratlentyckiej. Rosja zgłosiła stanowczy sprzeciw. Niektórzy Rosjanie uznali to za podstępne zbliżanie się do granic ich państwa pod przywództwem Ameryki. Uważali oni, że Stany Zjednoczone nie powinny ingerować w sprawy Eurazji, przy czym mieli nadzieje, że Europa Środkowa, kiedy nie będzie powiązana z NATO może kiedyś ponownie znaleźć się w sferze wpływów polityki rosyjskiej. Równocześnie jednak Rosja obawiała się, że pozostanie na zewnątrz Europy skazana na ostracyzm polityczny, podejrzewała Stany Zjednoczone o próbę długofalowego wyizolowania Rosji, aby pozostała sama podatna na liczne zagrożenia. Zachodnią opinię publiczną, głównie Skandynawię i Stany Zjednoczone bulwersowała dwuznaczna postawa Rosji wobec państw bałtyckich gdyż Kreml nie chciał zrezygnować z terenów podbitych przez Stalina oraz nie chciał potępić tajnego porozumienia nazistowsko-sowieckiego z 1939r, dzięki któremu przymusowo włączono te republiki do Związku Sowieckiego. Kreml w tej sprawie przyjął stanowisko, że kraje te zostały włączone dobrowolnie. Rosyjscy badacze polityki amerykańskiej uznali, że Ameryka dąży do przeprowadzenia reorganizacji w całej Eurazji w celu stworzenia kilku stabilnych, w miarę silnych państw, które jednak miały być słabsze od Stanów Zjednoczonych. W 1994r Ameryka zaczęła pomagać Ukrainie w umocnieniu niedawno uzyskanej niepodległości, oba kraje nawiązały pozytywne relacje, Rosja jednak uznała, że godzi to w jej interesy bowiem ona powinna uzyskać kontrolę nad Ukrainą. Podsumowując, nie było warunków dla partnerstwa między Ameryką, a Rosją. Rosja żądała zbyt wiele dając za mało w zamian. Przyczyną takiego stanu rzeczy był ich dwuznaczny stosunek do historii sowieckiej, nieumiejętność realistycznej oceny skali wpływów Rosji na arenie międzynarodowej, głęboki kryzys gospodarczy a także brak poparcia społecznego. W efekcie nie umieli oni stworzyć stabilnej i demokratycznej Rosji. Hasło „bliska zagranica” rozumieli oni jako symbol polityki dążącej do odtworzenia struktury organizacyjnej dawnego Związku Radzieckiego, w której Moskwa miałaby być ośrodkiem decyzyjnym. Inni zwolennicy „bliskiej zagranicy” twierdzili, że wyłącznie Rosja może decydować o terenach należących niegdyś do Związku Radzieckiego oraz oskarżyli oni państwa zachodnie o politykę antyrosyjską przez pomoc Ukrainie.
We wrześniu 1995r Jelcyn określił cel polityki Rosji wobec WNP, było to „stworzenie zintegrowanego gospodarczo i politycznie stowarzyszenia państw zdolnego zająć należne mu miejsce w społeczności światowej…umocnienie pozycji Rosji jako wiodącej siły w budowie układu międzypaństwowych stosunków politycznych i gospodarczych na terytorium dawnego ZSRR”. Stanowisko to jednoznacznie uwidocznia chęć dominacji w całej strukturze WNP, zacieśnienia więzów politycznych i wojskowych z członkami WNP, stworzenia wspólnego dowództwa wojskowego, powiązania sił zbrojnych WNP, kształtowania wspólnej polityki zagranicznej w ramach WNP, główne jej instytucje miały znajdować się w Moskwie, przewodniczącym miał być prezydent Rosji. W 1996r rosyjska Duma ogłosiła nieważność rozwiązania ZSRR. Wiosną tego roku Rosja podpisała dwa porozumienia, w celu ściślejszej integracji gospodarczej i politycznej - z Białorusią w ramach nowej „Wspólnoty Suwerennych Państw”, - i z Kazachstanem, Białorusią i Kirgistanem. Te porozumienia miały przyspieszyć integrację.
Coraz to większą popularność zaczęła zdobywać doktryna „ eurazjatyckości” koncentrująca się na „bliskiej zagranicy”. Był to pogląd, który mówił, że pod względem geopolitycznym i cywilizacyjnym Rosja nie jest krajem ani całkowicie europejskim, ani całkowicie azjatyckim, lecz posiada własną tożsamość. Odrzucano kulturę zachodnią, ponieważ Zachód i Ameryka uchodziły za antyrosyjskie pod względem kulturowym oraz odmawiały Rosji wyłącznej kontroli nad Eurazją.
Natomiast przywódca Kazachstanu, Nursułtan Nazarbajew stworzył formułę, która miała osłabić nacisk Rosji na integrację polityczną, a była to koncepcja „Unii Eurazjatyckiej” jako alternatywy dla nieskutecznej Wspólnoty Niepodległych Państw. Koncepcja ta opierała się na tezie, że Eurazja pod względem geograficznym tożsamym z dawnym ZSRR stanowi ograniczoną całość, która musi mieć także wymiar polityczny.
Często powtarzane porównanie z Unią Europejską pomija ważną różnicę, bowiem UE nie jest zdominowana przez jedno supermocarstwo, dla Rosji „Unia Eurazjatycka” byłaby przykrywką dla podporządkowania innych państw tego terenu. Takiej koncepcji szczególnie mocno sprzeciwiła się Ukraina, ponieważ widziała w owej integracji w efekcie utratę swojej suwerenności. Stany Zjednoczone oraz Niemcy poparły odrębną tożsamość Kijowa.
Bez Ukrainy nie była możliwa odbudowa imperium opartego na WNP, ponieważ to uczyniłoby Rosję bardziej azjatycką oraz bardziej oddaloną od Europy. Sprzeciw Ukrainy wobec inicjatyw Rosji silnie poparł Uzbekistan, a inne państwa członkowskie ANP skupiły się wokół nich. Odrzucono Moskwę, pogłębiło się poczucie świadomości narodowej.
W efekcie w połowie lat 90-tych ukształtował się nieformalny blok państw przeciwnych wysiłkom Rosji, cichym przywódcom tego bloku stała się Ukraina, a należały tu Uzbekistan, Turkmenistan, Azerbejdżan, Kazachstan, Gruzja i Mołdawia. Bez Ukrainy Rosji została tylko Białoruś i ewentualnie Kazachstan. W Kazachstanie natomiast dały się zauważyć silne wątki antyrosyjskie. Również w samej Rosji panowały nastroje nie napawające optymizmem dla rosyjskiej władzy. Pomimo agitacji i przekonywania narodu do swoich racji odbudowy imperium, Rosjanie nie przejawiali zapału dla owych planów. Chcieli oni otwartych granic, wolnego handlu, swobody poruszania się. Nie popierano również sposobu prowadzenia polityki wobec Czeczenii. Rosja była za słaba politycznie żeby narzucić niepodległym republikom swoją wolę, nie była także wystarczająco dla nich atrakcyjna, aby je sobie zjednać. Jaka więc opcja strategiczna pozostała Rosji? Zaczęto rozważać budowę kontrsojuszu przeciwko hegemonii Ameryki w Eurazji. Spekulowano, że w skład takiej koalicji może wejść Rosja, Chiny i Iran, które były najbardziej zainteresowane ograniczeniem prymatu Ameryki w Eurazji. Ale taka koalicja mogłaby powstać tylko wtedy kiedy Stany Zjednoczone zantagonizowałyby Chiny i Iran jednocześnie. Ale ani Chiny ani Iran nie wykazywały chęci uzależnienia swoich losów od słabej Rosji, co związane byłoby z odcięciem się od krajów wysoko rozwiniętych.
Jedyną rzeczywistą opcją, która mogłaby zapewnić jej sensowną rolę na arenie międzynarodowej jest Europa atlantycka, która oparta jest na Unii Europejskiej i NATO. Z nią Rosja powinna ułożyć poprawne stosunki, aby uniknąć geopolitycznego wyizolowania. Musiałaby wtedy obrać drogę modernizacji, europeizacji i demokratyzacji. Dla Europy i Ameryki demokratyczna Rosja jest pożądanym źródłem stabilizacji w niespokojnej Eurazji.