Coś o Zakopanem i Tatrach.

Zakopane należy do najbardziej znanych miejscowości turystycznych Polski. Moda na Zakopane, zauważone w drugiej połowie XIX wieku, nie tylko nie ustaje, ale przyciąga z roku na rok coraz to więcej turystów i wczasowiczów, którzy wyjeżdżając spod Tatr obiecują sobie częste tu powroty. Popularność tę zawdzięcza wielu możliwościom jakie Zakopane oferuje swoim gościom. Zimą - liczne wyciągi i doskonałe warunki uprawiania narciarstwa zarówno przez doświadczonych narciarzy, jak i tych, którzy stawiają pierwsze kroki. Latem - i trudne skalne wycieczki po przepaścistych szlakach Tatr Wysokich, i łatwe, dostępne dla każdego ścieżki uroczymi dolinami lub grzbietami otaczających Zakopane wzgórz.
Miasto przyciąga też niepowtarzalnym klimatem autentycznej ludowej kultury podhalańskich górali.
Przyciąga też wszystkim tym, co znajduje się pomiędzy Gubałówką a Wielką Krokwią, czyli swoistym czarem dużej wioski w sercu Tatr. Krupówki zachwycają zarówno latem jak i zimą, cmentarz z kapliczką na Pęksowym Brzysku zachwyca swoją skromnością, prostotą a jednocześnie swoistym pięknem zawartym w kamieniu i drewnie. Doliny takie jak Kościeliska, Chochołowska, Strążyska czy Lejowa pokazują prze nami efekt ruchów górotwórczych podczas fałdowania alpejskiego. Dla niektórych Tatry to nie tylko praktyka lekcji geografii, lecz sztuka, doskonałość i piękno, którymi nie sposób się nie zachwycać będąc na którymkolwiek z wyższych szczytów tych gór.

Zakopane – historia

Powiat tatrzański położony jest u podnóża Tatr. Zajmuje obszar zwany Skalnym Podhalem, będący subregionem Podhala. Odkryte przez mieszkańców innych regionów kraju dopiero w pierwszej połowie XIX wieku, w ciągu zaledwie kilku jego dziesięcioleci Skalne Podhale stało się jednym z głównych ośrodków polskiego życia duchowego. Było Mekką najwybitniejszych artystów i przyczółkiem Polski niepodległej.
Najstarszą miejscowością u podnóża polskich Tatr jest Zakopane, które przywilej lokacyjny otrzymało w 1578 r. Początki osadnictwa na terenie Skalnego Podhala sięgają jednak aż XIV stulecia. Jako pierwsi wkroczyli w Tatry pasterze i myśliwi, przynosząc z sobą zwyczaje i obrzędy pasterskie pochodzące z Bałkanów; w XV w. rozpoczęła się penetracja Tatr przez górników (ostatnia kopalnia stanęła w Tatrach w 1876 r.). Jednak przez całe wieki podstawą egzystencji górali była przede wszystkim ziemia, a podstawowym źródłem utrzymania pasterstwo.
Piękno tatrzańskiej przyrody oraz oryginalność kultury duchowej i materialnej górali przyciągały na Podtatrze coraz liczniejsze rzesze Polaków. Dało to impuls do rozwoju osad, które od końca XVI w. powstawały u stóp Tatr. Rozwój tego osadnictwa doprowadził do powstania aglomeracji, która od Bukowiny Tatrzańskiej, poprzez Zakopane aż do Kościeliska, opasuje dziś polskie Tatry. W 1998 r. Zakopane, po raz pierwszy w historii, stało się siedzibą władz powiatu tatrzańskiego.

Zakopane – Tradycja

Na Skalnym Podhalu kultura ludowa jest starannie pielęgnowana. Górale tatrzańscy mają się czym pochwalić! Ich tradycyjne budownictwo Stanisław Witkiewicz uznał za polski styl narodowy i przekształcił w "styl zakopiański", wzbogacony secesyjnym zdobnictwem. Wyjątkowo oryginalna jest muzyka Podhala, w której pobrzmiewają elementy bałkańskie i wschodnie. Inspirowała ona tak wielkich kompozytorów, jak m.in. Karola Szymanowskiego i Mieczysława Karłowicza. Ze skarbnicy opowieści i legend góralskich czerpali: Stanisław Witkiewicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Henryk Sienkiewicz i wielu innych polskich pisarzy. Do dziś w gwarze podhalańskiej występują archaizmy, które nigdzie indziej już nie ocalały. Śpiew i taniec wyrażają przymioty właściwe góralom: żywiołowość, gwałtowność, a zarazem wielką uczuciowość. Górale przywiązani są do swego tradycyjnego stroju (na strój męski składają się białe sukienne spodnie ozdobione parzenicami, biała lniana koszula, skórzane kierpce, a także serdak; okryciem głowy jest okrągły filcowy kapelusz opasany "kostkami", a okryciem wierzchnim - sukienna cucha). Podtrzymywanych jest wiele zwyczajów i obrzędów, znanych niekiedy jeszcze ze źródeł XIX-wiecznych.

Zakopane – Kultura

Powiat tatrzański zajmuje szczególne miejsce na kulturalnej mapie Polski. W Zakopanem powstało pierwsze w kraju muzeum regionalne - Muzeum Tatrzańskie im. T. Chałubińskiego. Zgromadzono w nim zbiory geologiczne, etnograficzne i przyrodnicze z terenu Zakopanego i Podtatrza. Pokazywana jest tam m. in. chata góralska z XIX w., stroje góralskie, instrumenty muzyczne, narzędzia, obrazy malowane na szkle i wspaniała kolekcja pasów zbójnickich flory i fauny tatrzańskiej prezentowane są w Muzeum Przyrodniczym Tatrzańskiego Parku Narodowego. Eksponaty etnograficzne i sprzęty zaprojektowane przez Stanisława Witkiewicza zobaczyć można w willi "Koliba" (Muzeum Stylu Zakopiańskiego). Na Harendzie czynne jest Muzeum Jana Kasprowicza z licznymi po poecie pamiątkami. W willi "Opolanka" mieści się muzeum Kornela Makuszyńskiego, autora popularnych książek dla dzieci i honorowego obywatela Zakopanego. W Muzeum Karola Szymanowskiego, w "Atmie" na Kozińcu, odbywają się liczne koncerty muzyki klasycznej z udziałem najwybitniejszych muzyków z kraju i zagranicy. W Zakopanem jest też Izba Pamięci Bronisława Czecha (reprezentował Polskę na 3 olimpiadach), sławnego narciarza i taternika, który zginął w Auschwitz. Komplety widzów gromadzą spektakle Teatru im. Witkacego w Zakopanem. Słynie on z odważnych, nowatorskich realizacji dzieł takich dramaturgów, jak: Gombrowicz, Ionesco, Dostojewski, Szekspir i oczywiście Witkacy. W Zakopanem mieści się też kilkanaście galerii. Do najbardziej znanych należą: Galeria Sztuki im. W. i J. Kulczyckiech oraz Galeria Władysława Hasiora.

Zakopane – Gospodarka

Turystyka wyparła tradycyjne w tym rejonie rolnictwo i pasterstwo. W każdej gminie znacząca liczba mieszkańców utrzymuje się z wynajmowania pokoi. Obecnie tylko co czwarty mieszkaniec powiatu tatrzańskiego trudni się pracą na roli. Spadła też liczebność owiec - w latach 90. zmniejszyła się czterokrotnie. Ważną gałęzią podtatrzańskiej gospodarki jest budownictwo. Duże znaczenie ma przemysł drzewny. Kwitnie rzemiosło ludowe, a zwłaszcza kowalstwo artystyczne i rękodzieło. źródłem zamożności mieszkańców Podtatrza są także wyjazdy zarobkowe do USA, od dziesięcioleci tradycyjnego kierunku emigracji górali podhalańskich. Cechą charakterystyczną powiatu jest wielka aktywność gospodarcza jego mieszkańców. Zarejestrowanych jest tutaj ponad 7000 podmiotów gospodarczych. Są to zwykle nieduże firmy zatrudniające do 5 osób. Na uwagę zasługuje fakt, iż liczba firm prywatnych jest w podtatrzańskim powiecie dwukrotnie większa niż średnio w Polsce. Powiat posiada rozbudowany samorząd gospodarczy. Tworzą go: istniejąca od 1992 r. Tatrzańska Izba Gospodarcza, Cech Rzemiosł Różnych oraz Zakopiańska Rada Gospodarcza. Otoczenie biznesu reprezentują: Bank Przemysłowo-Handlowy, Pekao SA, PKO BP, Bank śląski. Fortis Bank Polska SA, Lukas Bank oraz Podhalański Bank Spółdzielczy. W gminach Biały Dunajec, Bukowina Tatrzańska i Kościelisko swoje oddziały ma Bank Spółdzielczy.


TATRY


Budowa genealogiczna

Budowa geologiczna Tatr jest bogata i rozmaita, dzięki wpływom wielu kolejno po sobie następujących procesów geologicznych.
· W erze mezozoicznej na obszarze dzisiejszych Karpat istniało morze, w którym tworzyły się osady morskie.
· Pod koniec kredy nastąpiło fałdowanie osadów morskich.
· W płaszcz osadów mezozoicznych wdarła się intruzja granitowa i wytworzył się trzon krystaliczny.
· Na początku trzeciorzędu nastąpiło wydźwignięcie i sfałdowanie gór.
· Następnie fałdy nasunęły się, przesunęły i obaliły ponad trzonem krystalicznym. Powstały płaszczowiny (wierchowa i reglowa).
· Od początku trzeciorzędu trwały wzomożone procesy erozji i denudacji.
· W plejstocenie wpływ wywarły lodowce górskie.
· Obecnie nadal trwają współczesne (holoceńskie) procesy wietrzenia.
Tatry są najwyższym wypiętrzeniem Karpat, które powstały w erze kenozoicznej, w wyniku fałdowania alpejskiego. Dlatego też są one górami młodymi i jedynymi o charakterze wysokogórskim od Uralu po same Alpy. Tatry są zbudowane z trzonu krystalicznego (granity, dioryty kwarcowe, gnejsy, łupki metamorficzne) oraz serii osadowej (płaszczowina wierchowa i reglowa - wapienie, dolomity, piaskowce, łupki, margle). Lwia część Tatr znajduje się po słowackiej stronie, a one same dzielą się na Wysokie (Gerlach 2655 m n.p.m.), Zachodnie (Bystra 2248 m n. p. m.) i Bielskie (Hawrań 2152 m n. p. m.). Te pierwsze zbudowane są głównie z granitoidów, natomiast pozostałe z wapieni i piaskowców. Najwyższym szczytem Tatr Zachodnich w całości zbudowanym z wapieni jest Wołowiec. W Tatrach można też wyszczególnić pod względem budowy geologicznej i flory grupę Kop Liptowskich i masyw Siwego Wierchu (1812).

Rzeźba

Rzeźba Tatr ma cechy alpejskie, nadane przez zlodowacenie plejstoceńskie: głęboko wcięte doliny, urwiste ściany, turnie, granie. W Tatrach Zachodnich występują liczne formy krasowe (jaskinie, wywierzyska), powstałe w erze kenozoicznej, wiele jezior (ok. 120, po stronie polskiej 43) zwane stawami, oraz wodospady. Główne doliny Tatr stanowią: Dolina Suchej Wody, Białki (Tatry Wysokie), Kościeliska, Chochołowska (Tatry Zachodnie).



Klimat

Klimat Tatr ma charakter kontynentalny, z chłodnymi zimami i ciepłym latem. Najbardziej obfite opady występują w okresie letnim (czerwiec i lipiec). Poza tym Tatry mają klimat typowy dla terenów górskich. Występuje tutaj piętrowy układ stref termicznych i opadowych. Tworzą się tu także lokalne odmiany klimatu (np. dolin czy grzbietów).
Na wysokości około 1000 m n.p.m. okres zimowy trwa prawie pół roku, od listopada do połowy kwietnia. W zacienionych kotłach i żlebach śnieg utrzymuje się przez cały rok. Na wysokościach ponad 2000 m w okresie silnego ochłodzenia śnieg pada nawet w lecie.
W Tatrach często występuje zjawisko inwersji termicznych, tzn. w kotlinach na terenach podgórskich zalega zimne powietrze, tworząc mgły, gdy w tym samym czasie na zboczach grzbietów górskich dominuje słoneczna i ciepła pogoda.
Temperatura powietrza w górach maleje średnio o 0,6 stopnia Celsjusza na 100 m wysokości, a roczna suma opadów wynosi ok. 1500 mm z czego ponad połowa to opady śniegu. Z tym ostatnim wiąże się zagrożenie lawinowe. W zimie każdego dnia jest ogłaszany stopień zagrożenia lawinowego w skali 1-4. Szczególnie narażone szlaki oznaczone są dużymi i rzucającymi się w oczy tablicami informującymi o niebezpieczeństwie. Szczególnym typem lawiny są tzw. deski śnieżne.
Kolejnym istotnym elementem są wiatry, a szczegółowiej słynny halny. Wieje on z południa, zwykle po długotrwałym nasłonecznieniu stoków słowackich, ma bardzo niszczącą siłę: łamie drzewa, zrywa dachy z domów; jest wyraźnie ciepły i po krótkotrwałych opadach przynosi dłuższą poprawę pogody.
Następnym dość powszechnym, choć w wyższych partiach wyjątkowo podstępnym i niebezpiecznym elementem klimatu jest nagłe oblodzenie szlaku.


Fauna i flora

W Tatrach można spotkać wiele ciekawych i godnych uwagi roślin. Wiele z nich to endemity - można je spotkać tylko w Tatrach. Z drzew można wyróżnić przede wszystkim znaną, piękną i niestety rzadką limbę (piękny okaz nad Morskim Okiem), z krzewów szeroko rozpowszechniona jest kosodrzewina, występująca aż do wysokości 1800 m n.p.m. oraz wilcze łyko. Do popularnych roślin zielnych Tatr należą: krokus oraz szarotka (nie rosną w Tatrach Wysokich), a także lepnica bezłodygowa, dębik ośmiopłatkowy, goryczka Kluzjusa, dziewięćsił bezłodygowy, omieg kozłowiec, sasanka alpejska, zawilec narcyzowy, tłustosz alpejski, wawrzynek wilczełyko i urdzik karpacki. Cała flora Tatr znajduje się pod ścisłą ochroną, gdyż większość wymienionych wyżej roślin jest rzadka i występuje tylko w Tatrach na obszarze Polski.
Bogactwo szaty roślinnej korzystnie wyróżnia Tatry spośród wszystkich pasm karpackich. Ogólna ilość gatunków roślin naczyniowych rosnących w TPN wynosi około 1300, z czego przeszło 250 to gatunki górskie i wysokogórskie.
Uderzającym rysem krajobrazu Tatr są wyraźnie zaznaczające się piętra roślinności (piętra klimatyczno - roślinne) - efekt zmian klimatycznych wzdłuż gradientu wysokościowego. Od podnóży po najwyższe szczyty obserwujemy kolejno:

1. regiel dolny (do 1250 m n.p.m.), piętro lasów mieszanych z klimatem umiarkowanie chłodnym;
2. regiel górny (1200-1550 m n.p.m.) piętro borów świerkowych zwieńczone górną granicą lasu z klimatem chłodnym;
3. piętro kosodrzewiny (1550-1800 m n.p.m.), o klimacie bardzo chłodnym;
4. piętro alpejskie (halne) (1800-2250 m n.p.m.) z klimatem umiarkowanie zimnym i dominacją niskich muraw wysokogórskich;
5. piętro subniwalne (turniowe) o klimacie zimnym występujące tylko w Tatrach Wysokich powyżej 2250 m n.p.m. - stref dominacji roślin zarodnikowych (porostów, mchów, wątrobowców) oraz luźnych, rozrzuconych wśród nagich skał i ubogich w gatunki niskich muraw.
W Tatrach występują zarówno pospolite gatunki zwierząt: jelenie, sarny, dziki, lisy, rysie, żbiki, niedźwiedzie (często spotykane w okol. Dol. Roztoki) jak i interesujące gatunki ssaków zamieszkujące wyższe partie gór – świstaki (duża szansa na usłyszenie ich charakterystycznego świszczenia jest w Dol. za Mnichem), kozice, polniki tatrzańskie i darniówki tatrzańskie. Spotyka się tutaj także alpejskie gatunki ptaków – drozda obrożnego, płochacza halnego, świergotka górskiego (siwarnika) oraz pomurnika. Bardzo rzadkim ptakiem żyjącym w piętrze hal i turni jest orzeł przedni.
Jedynym naturalnie zarybionym zbiornikiem wodnym w TPN jest Morskie Oko (zw. dawniej z tego powodu Rybim Stawem). Występują tam pstrągi, przypływające Rybim Potokiem. Próbowano też zarybiać inne jeziora (np. Czarny Staw pod Rysami), lecz nigdy te przedsięwzięcia się nie powiodły.
Na obszarze TPN występuje przeszło 10 000 gatunków roślin i zwierząt. Tatry stanowią centrum endemizmu i flory wysokogórskiej, w tym wielu bardzo rzadkich gatunków reliktowych. Wśród samych gatunków roślin kwiatowych występuje tu 35 endemitów i subendemitów tatrzańskich, zachodniokarpackich oraz ogólnokarpackich, (nie licząc endemicznych podgatunków, odmian i tzw. gatunków w grupach apomiktycznych), a także ponad 450 gatunków górskich, z których blisko połowa ma tu jedyne w Polsce miejsca występowania.

Wody

Największe stawy (jeziora) Tatr to Wielki Staw w Dolinie Pięciu Stawów (34,5 ha powierzchni) i Morskie Oko (34, 6 ha powierzchni). Po stronie słowackiej największymi jeziorami są: Wielki Staw Hińczowy w Dol. Mięguszowieckiej ( 18 ha powierzchni) oraz Ciemnosmreczyński Staw Niżni (13 ha powierzchni). Najgłębszymi jeziorami są natomiast Wielki Staw Polski (79m) i Czarny Staw pod Rysami (76m). W Tatrach Wysokich istnieje 106 mniejszych i większych stawów (także okresowych). Na samej tylko Hali Gąsienicowej jest ich ok. 20.
Krajobraz Tatr Wysokich słynie z widowiskowych wodospadów: największym z nich jest Wielka Siklawa (ok. 70 m wys.) opadająca z dol. Pięciu Stawów Polskich do Dol. Roztoki oraz znane, trójprogowe Wodogrzmoty Mickiewicza. Oba wodospady tworzy potok Roztoka. U naszych sąsiadów popularne są: Kacza Siklawa (Dol. Białej Wody) oraz wodospad Skok.
Potoki górskie są zwykle pełne życia, o dużym przepływie wody. Woda z większości zbiorników na terenie TPN jest krystalicznie czysta i nadaje się do bezpośredniego spożycia, co jest niebywale ważne dla spragnionych turystów, gdyż ciężko przewidzieć kiedy zabraknie tej życiodajnej cieczy. Do najbardziej znanych potoków w Tatrach należy: Biała Woda i Rybi Potok tworzące Białkę, potoki Kościeliski i Chochołowski tworzące Czarny Dunajec, Roztoka, Gąsienicowy Potok, Hińczowy Potok wpadający do Popradu, Hliński Potok, Biały Potok i Koprowa Woda.
W Tatrach Zachodnich istnieją bardzo obfite zródła, zwykle bardzo zimne (np.Lodowe Źródło). W Dolinie Olczyskiej znajduje się natomiast bardzo obfite wywierzysko, odwadniające teren dość odległej przecież Dol. Pańszczycy. W podtatrzańskich miejscowościach znajdują się też zródła cieplicowe m. in. na Jaszczurówce w Zakopanem i w Oravicach na Orawie.
Tatrzańskie potoki zaopatrzają Zakopane i inne okoliczne miejscowości w doskonałą jakościowo wodę, przy wylotach szlaków często można napotkać jej ujęcia (np. Dol. Jaworzynki).
Jednak bardzo martwi fakt, iż zbiorniki wodne Tatr są coraz bardziej zanieczyszczane przez tłumy wczasowiczów. Dobrym przykładem jest tu Morskie Oko, gdzie corocznie wydobywa się tony monet, papierków, butelek, ubrań i innych odpadów. Należy więc pamiętać, że każdy, nawet najmniejszy wyrzucony przez śmieć może w pewnym stopniu przyczynić się do skażenia tych wspaniałych wód

Szczyty

Najwyższy szczyt Tatr - Gierlach ma 2654 m n.p.m. i leży po stronie słowackiej. Najwyższy szczyt w granicach Polski - Rysy ma 2499 m. n.p.m. , ale zajmuje dopiero dziesiąte miejsce wśród olbrzymów tatrzańskich. 60 szczytów wznosi się powyżej 2400 metrów. Najwyższym szczytem położonym w całości w granicach Polski jest Kozi Wierch (2291 m). Powierzchnia całych Tatr - 785 km2 - jest mniejsza od powierzchni niejednej doliny alpejskiej. Polskie Tatry zajmujące 175 km2 są trzykrotnie mniejsze od Jeziora Genewskiego w Alpach. Długość łańcucha tatrzańskiego w linii prostej wynosi ok. 56,5 km, zaś długość mierzona wzdłuż grzbietu głównego - ok. 80 km. Największa szerokość pasma - 18,5 km, średnia - 15 km.
Z Tatrami sąsiadują cztery kotliny: Podhale (od północy), Spisz (od północnego wschodu, wschodu i częściowo południa), Liptów (od południa i od południowego zachodu), Orawa (od zachodu i północnego-zachodu). Tatry dzielą się pod względem geograficznym i geologicznym na trzy części: Tatry Zachodnie, Tatry Wysokie, Tatry Bielskie (położone w całości na terenie Słowacji). Mówi się nieraz o Tatrach Spiskich - sąsiadujących ze Spiszem, Tatry Liptowskie - graniczące z Liptowem, Tatry Orawskie - na Orawie. Niekiedy używa się też pojęcia Tatry Zakopiańskie na oznaczenie części pasma, leżącej w granicach administracyjnych Zakopanego.
W Tatrach Polskich znajduje się kilkadziesiąt szlaków turystycznych, o łącznej długości ok. 250 km. Ok. 160 km tras i szlaków udostępnionych jest dla narciarzy. Na tym terenie funkcjonuje 8 schronisk turystycznych, kolej linowa kabinowa (na Kasprowy Wierch), 4 koleje linowo-krzesełkowe (Nosal, Krokiew, Gąsienicowa, Goryczkowa) oraz wyciągi orczykowe (Kalatówki, Suchy Żleb, Polana Chochołowska).

TOPR

Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe jest jedną z pierwszych w świecie organizacji ratownictwa górskiego, działającą nieprzerwanie od roku 1909. Terenem działania TOPR są Tatry, jedyne w Polsce góry o charakterze alpejskim, Pasmo Spisko- Gubałowskie, a uzasadnionych przypadkach inne obszary. Celem jest poszukiwanie zaginionych turystów i niesienie pierwszej pomocy w nieszczęśliwych wypadkach naobszarze działania. Stowarzyszenia (par. 3 Statutu), a także działania ratownicze w innym zakresie i na innych obszarach na podstawie zlecenia zadań przez służby administracji państwowej, instytucje i wezwania osób.
TOPR jest specjalistyczną organizacją ratownictwa górskiego mającą szeroki wachlarz możliwości - ratownictwo ścianowe (z wykorzystaniem technik taternickich),jaskiniowe, a także ratownictwo z powietrza (z użyciem śmigłowca).
Ratownictwem w Tatrach zajmują się ratownicy zatrudnieni etatowo w TOPR orazw spierający ich ratownicy ochotnicy. Ratownicy pełnią dyżury całoroczne lub okresowe w kilku miejscach Tatr i Podtatrza. Ośrodkiem koordynującym jest centrala w Zakopanem.
Oprócz niesienia pomocy w górach ludziom jej potrzebującym, TOPR podejmuje działania profilaktyczne i informacyjne.