Charakterystyka rozwoju w okresie dojrzewania

Dojrzewanie jest to całość przemian, jakim podlega organizm dziecka, przeobrażając się w organizm osoby dorosłej. Zmiany te zachodzą jednocześnie w budowie zewnętrznej i wewnętrznej. W przypadku zmian wewnętrznych organizmu, wywołane jest to tzw. grą hormonów, które uaktywniają przysadkę mózgową i układ rozrodczy człowieka. Pod wpływem hormonów płciowych gruczoły rozrodcze zaczynają produkować komórki rozrodcze (plemniki i komórki jajowe), człowiek staje się zdolny do podjęcia aktywności seksualnej (dojrzałość seksualna) oraz do rozmnażania (dojrzałość rozrodcza). Osiągniecie tej zdolności jest jednak wyznacznikiem tylko dojrzałości seksualnej i płciowej.

Samo dojrzewanie biologiczne polega na zmianach w budowie zewnętrznej człowieka. Gwałtownemu wzrostowi ciała towarzyszy także powiększenie się narządów wewnętrznych: serca, płuc, nerek. Zostaje zakończone, gdy wszystkie narządy i układy są w pełni rozwinięte i następuje wtedy dojrzałość cielesna.

Okres dojrzewania na ogół bywa dzielony na 3 fazy:
1) przygotowawcza - prepubertalna, czyli przedpokwitaniowa, trwająca 2-3 lata
od ok. 8-9 do 10-12 roku życia,
2) właściwego dojrzewania - pubertalna, czyli pokwitaniowa, trwająca na ogół
4 lata od 11-12 do 15-16 roku życia,
3) pełnej dojrzałości - postpubertalna, czyli popokwitaniowa (dorastania), trwająca u dziewcząt do ok. 16-18 roku życia, u chłopców do 18-21 roku życia.

W fazie przygotowawczej określonej jako podokres wczesnoszkolny rozwój dziecka jest stabilny i harmonijny. Dziecko poprzez szkołę zaczyna uczyć się obowiązkowości i sumienności. Skończył się czas nieustannej zabawy. Niestety nie każde dziecko potrafi sprostać wymaganiom nauki szkolnej bez uszczerbku dla swego rozwoju i zdrowia. Wiek wczesnoszkolny nazywany bywa „okresem głodu ruchowego".

Czas między 7 a 10 rokiem życia to okres przygotowania się organizmu do intensywnych przemian, jakie będą miały miejsce w okresie dojrzewania. Można zaobserwować intensywne wydłużanie się kończyn. Czasami żartuje się mówiąc „masz ręce po kolana”. Siedmioletnie dziecko osiąga dojrzałość podstawowych funkcji motorycznych, które to będzie przez następne trzy lata doskonalić. Efektem tego będzie osiągnięcie harmonii ruchów.
Wraz z wiekiem wzrasta stopniowo w tym okresie zdolność koncentracji uwagi, rozwija się pamięć mechaniczna oraz pamięć logiczna. W tym czasie doskonali się mowa, kształtuje się charakter, kształtuje się „rozum” emocjonalny.
W okresie od 5 do 14 roku życia następuje wymiana uzębienia mlecznego. Dziewczynki rozwija się generalnie szybciej od chłopców, to też jest widoczne także w przypadku zębów. U nich wyrzynanie zaczyna się średnio o pół roku wcześniej niż u chłopców.
Dziewczynki przewyższają chłopców wzrostem, ruchowo i intelektualnie.

Następnym okresem dojrzewającego dziecka jest podokres późnoszkolny czyli pokwitanie.
Dzieci wkraczają w dorosłość. Następuje proces przekształcenia dziewczynki w kobietę a chłopca w mężczyznę. W procesie tego rozwoju następują intensywne przemiany fizjologiczne, hormonalne wyrażające się w zmianach morfologicznych. Efektem końcowym tych przemian jest uzyskanie dojrzałości płciowej, a tym samym zdolności do rozrodu.

Aby dziecko stało się dorosłym osobnikiem w parze z rozwojem fizycznym musi iść rozwój psychiczny. Proces dojrzewania determinują czynniki endogenne i egzogenne. Podstawową rzeczą są geny, jakie otrzymaliśmy od naszych rodziców. Analizując rozwój okresu dojrzewania u rodziców możemy określić czy dziecko będzie dojrzewało szybciej czy też wolniej. Czynniki endogenne determinują czynniki egzogenne. Na nasz rozwój zaprogramowany w genach ma znaczenie środowisko, w którym dojrzewamy, tryb życia, sposób odżywiania się i bardzo wiele innych czynników. Duży wpływ na rozwój ma wpływ psychiczny dziecka, depresje mogą spowolnić proces dojrzewania.
Nie można ustalić ścisłych ram czasowych, kiedy następują kolejne fazy dojrzewania. Nastąpi jednak moment, w którym to gruczoły zaczną uwalniać do krwioobiegu hormony. Szczególną rolę w tym procesie pełnią gonady - gruczoły płciowe, nadnercza i tarczyca. Wytwarzany przez przysadkę mózgową hormon wzrostu, aktywizuje produkcję hormonu wątroby, który stymuluje wzrost kości. Aktywność gruczołów dokrewnych pozostaje pod kontrolą części mózgu, którą nazywamy podwzgórzem.

Zewnętrznym objawem dojrzewania dziewczynki jest pojawienie pierwszej miesiączki (menarche). Jest to wielkie wydarzenie w życiu każdej młodej kobiety. Jednak nie oznacza jeszcze dojrzałości rozrodczej. W wyniku działania żeńskich hormonów płciowych (estrogeny) na narządy rodne dochodzi do cyklicznych krwawień zwanych menstruacja (miesiączka). Z początku są to cykle nieregularne i bezowulacyjne, gdyż poziom hormonów produkowanych przez przysadkę i jajniki jest zbyt niski. Jest to jednak oznaka poważnych zmian zachodzących w organizmie dziewczyny oraz sygnał, ze w przyszłości będzie mogła rodzic dzieci.

U chłopców objawem dojrzewania jest wytrysk nasienia - polucja (zmazy nocne). Jest to proces naturalny, oznaka zmian zachodzących w organizmie, samoistne oczyszczanie się narządów płciowych. Nastręcza jednak wśród chłopców wiele obaw i lęków.

Okres dojrzewania trwa przeciętnie 5-7 lat. Dzieci wcześniej dojrzewające przechodzą ten okres szybciej, u tych, u których rozwój jest spowolniony dojrzewają wolniej. U dzieci dojrzewających wolniej często występują problemy w sferze biologii, motoryczności i osobowości. Czasami dochodzi do depresji spowodowanych niemożnością nadążenia w zmianach biologicznych za rówieśnikami. Dzieci zaczynają przejmować się swoim wyglądem. Dziewczynki wstydzą się piersi a chłopcy np. trądziku oraz mutacji głosu. Jeżeli dojrzewanie przebiega zbyt szybko lub zbyt późno wymaga to specjalistycznego leczenia.

Dojrzewanie często przeciąga się na wiek młodzieńczy, jednakże za prawidłowe dojrzewanie przyjmiemy okres:
- dziewczynki między 9-16 rokiem życia
- chłopcy między 10-18 rokiem życia

Cechy charakterystyczne dla podokresu późnoszkolnego:
- obwód i proporcje głowy osiągają wartości bardzo zbliżone do wartości końcowych,
- zacierają się stopniowo różnice morfologiczne i funkcjonalne układów i narządów w stosunku dziecku a osoba dorosła,
- postępuje proces zrastania się nasad kości długich z trzonami — chrząstek nasadowych,
* u dziewcząt ok. 16 lat,
* u chłopców ok. 18 lat,
- u chłopców następuje rozrost pasa barkowego i muskulatury,
- u dziewcząt następuje rozrost obręczy biodrowej i tkanki tłuszczowej,
- wzrastanie nie przebiega harmonijnie,
- problemy wychowawcze,
- u chłopców występuje tendencja do chwilowych zasłabnięć i omdleń,
- występuje zmienność nastrojów, mogą wystąpić problemy w szkole,
- zwiększona wrażliwość organizmu na wpływy czynników zewnętrznych,
- często pogłębiają się lub powstają nowe wady postawy i zaburzenia posturalne.

Okres dojrzewania jest okresem wielu problemów. Dlatego ważne jest zapewnienie optymalnych warunków życia dziecku. W końcowej fazie popokwitaniowej dojrzały biologicznie młodzieńczy organizm integruje się wewnętrznie i dostraja funkcjonalnie. Okres ten kończy się osiągnięciem dojrzałości biologicznej a tym samym zdolnością do dalszej reprodukcji. Dojrzałość biologiczna nie oznacza jednak, że dziecko stało się już w pełni osobą dorosłą. Umysł pozostaje nadal jako „dziecko”. Dziecko nie jest gotowe psychicznie do reprodukcji. Nie jest gotowe do samodzielnego życia, nie umie w pełni funkcjonować w społeczności. Znacząca role w przygotowaniu psychicznym dziecka do dorosłości ma rodzina i szkoła. Pomagają oni kształtować osobowość, okiełznać sferę emocjonalną oraz wyjaśniają trudne pytania ze sfery seksualności. Dziecko otrzymuje wskazówki potrzebne do określenia swojego „ja” – sytemu wartości i celów życiowych.

Dojrzewanie chłopców

Fizjologia chłopca jest zupełnie różna do fizjologii dziewczynki, dlatego też dojrzewanie ich wygląda zupełnie inaczej. Dojrzewanie u chłopców charakteryzuje się tym, iż w tym okresie następuje dużo większy niż u dziewczynek przyrost wysokości ciała. Dziewczynki rozwiały się we wcześniejszych fazach bardziej harmonijnie. Obserwując przedszkolaki można zauważyć, iż chłopcy są niżsi od dziewczynek. Okres dojrzewania dla płci męskiej jest, więc napędzaczem, aby te różnice w wysokości ciała nadgonić.
Tak jak wspomniałam chłopcy inaczej dojrzewają niż dziewczynki, później wchodzą we wszystkie fazy dojrzewania, późniejszy jest też szczyt szybkości wrastania. Większa jest też zmienność cech dojrzewania płciowego. Następuje duży przyrost tkanki kostnej, a u dziewczynki tłuszczowej. U chłopców też większe są zaburzenia emocjonalne związane z tym okresem.
Z początkiem okresu przepokwitaniowego w organizmie zaczyna się prawdziwa burza hormonalna. Zmienia się skład morfologiczny krwi. Wydzielany jest tostesteron, podwyższone są parametry gonadotropiny. Około 11 roku powiększają się jądra, zmienia się struktura i zabarwienie moszny. Około roku później powiększa się prącie, większe jest też we krwi stężenie poziomu męskich hormonów zwanych androgenami. Rok 13 przynosi ze sobą dalsze zmiany, pojawiają się pierwsze włosy na wzgórku łonowym i wokół nasady prącia. Moszyna ciemnieje i staje się bardziej pofałdowana. Może także dojść do przejściowego powiększenia bądź nabrzmienia brodawek piersiowych, oraz do przyrostu tam tkanki tłuszczowej, objawy te nazywa się terminem ginekomastii. Innym znakiem zauważalnym dla otoczenia a świadczącym o wkroczeniu w etap dojrzewania jest pojawienie się zarostu na twarzy dziecka oraz włosów pod pachami.

U chłopców szczyt skoku pokwitaniowycgo występuje około 14 roku życia. Występuje wówczas mutacja głosu związana z wydłużeniem krtani i strun głosowych. W tym też wieku obserwuje się też pierwsze polucje. Nasienie to jest jednak mało wartościowe, często brak w nim plemników.

Dotąd bardzo intensywny rozwój zwalnia swoje tempo około 16-18 roku życia. Narządy płciowe a także cechy somatyczne jak szerokość miednicy, barków i wysokość ciała uzyskują swoje wartości ostateczne. Kończy się także proces kostnienia szkieletu. Owłosienie przybiera męski charakter.


Struktura okresu dojrzewania u chłopców:

Wiek 12-14 lat:
1 - - początek przyspieszonego wzrastania,
2 - - opuszczenie się moszny, powiększenie jąder i następnie prącia,
3 - - pojawienie się zarostu wokół części płciowych, początek zarostu na twarzy,
4 - - powiększenie brodawek piersiowych i ściemnienie ich barwy,

Wiek 14-16 lat:
1 - - wydłużanie krtani, mutacja głosu,
2 - - rozwój owłosienia pachowego i wokół brodawek piersiowych,
3 - - pogrubienie rysów twarzy,
4 - - zmazy nocne — polucje,

Wiek 16-18 lat:
1 - - głos męski,
2 -- pełny rozwój i skręcenie owłosienia okolicy pachowej i łonowej,
3 - - rozrost mięśni i wzrost siły mięśniowej,
4 - - wyrazistość rysów twarzy, wyraźnie męski profil szyi (tzw. jabłko Adama).




Dojrzewanie dziewcząt

Tak jak pisałam wcześniej, chłopcy dojrzewają później, u dziewczynek ten proces zaczyna się około dwóch lat wcześniej. Dziewczynki są wyższe od chłopców a spowodowane jest to szybkim wzrastaniem kości długich. Proces dojrzewania u dziewcząt zaczyna się około 10 roku życia. Wraz ze wzrostem kości długich powiększa się miednica, przyrasta tkanka tłuszczowa zaokrąglając ramiona i biodra. Około 11 roku powiększają się u dziewcząt gruczoły piersiowe. Przechodzą one do stadium pączka. Brodawka unosi się i ciemnieje. U dziewcząt pojawiają się pierwsze upławy. Wpływ na nie mają estrogeny. Upławy to wydzielina śluzowata o kwaśnym odczynie i zapachu. Ich wystąpienie świadczy o przejściu w kolejny etap okresu dojrzewania. Zaczyna się faza pokwitania, łączy się ona bezpośrednio z pojawieniem się pierwszej miesiączki - menarchy. Pojawia się ona około 13-14 roku życia. Oczywiście mogą być odchylenia od tego okresu. Dziewczynki żyjące w dużych aglomeracjach dostają ją na ogół wcześniej, a te pochodzące z małych miasteczek bądź też wsi później. W mieście menarcha występuje przeważnie w miesiącach zimowych a na wsi w letnich. Na pierwszą miesiączkę maja zatem duży wpływ czynniki egzogenne. Klimat, tryb życia to wszystko przekłada się na funkcjonowanie młodego organizmu.
Pierwsze miesiączki występują najczęściej bezowulacyjnie. Owulacje zaczynają się wtedy, kiedy jajnik jest zdolny do produkowania i uwalniania komórek jajowych. Często owulacja i miesiączka nie pokrywają się w czasie. Wyrównanie tych procesów następuje do około 2 lat. Małe jest wobec tego ryzyko zapłodnienia w tym czasie. Nie należy jednak tego wykluczać. Istnieją bowiem przypadki bycia w ciąży przez 13-latki, a nawet jest odnotowany przypadek 5 letniej dziewczynki peruwiańskiej która urodziła w ty wieku syna.
Cykle miesiączkowe u dziewcząt różnią się od miesiączki u dorosłej kobiety. Bywają nieregularne, towarzysza im bóle głowy, krzyża, zmęczenie, bóle w okolicy brzucha Na jej przebieg mają czynniki endogenne i egzogenne.
Wiek 11-12 lat charakteryzuje się również pojawieniem się włosów wokół warg sromowych. Pojawia się owłosienie pachowe. Zaczynają się formować piersi.

Ostatnia faza okresu dojrzewania to faza dorastania. U dziewczynek zaczyna się około 15-16 roku życia i trwa do 18 roku życia. Cykle miesięczne staja się regularne, pokrywają się one z owulacją. Ma miejsce ostateczny rozwój somatyczny — wzrost szkieletu.
Okres dojrzewania jest szczególny w życiu każdej kobiety, kiedy powstaje i rozwija się wszystko to, co składa się na jej kobiecość. Jest to proces wieloletni i zróżnicowany. Zróżnicowanie to zależy od czynników genetycznych, środowiskowych i stylu życia dziewczynki. Dziewczynka przeistacza się w kobietę.


Struktura okresu dojrzewania u dziewczynek:

Wiek 10-12 lat:
1 - - początek przyspieszonego wzrastania,
2 - - powiększanie się i obrzęk brodawek piersiowych,
3 - - pogrubienie rysów twarzy, rozwój podskórnej tkanki tłuszczowej,

Wiek 12-14 lat:
1 - - wyraźny rozwój bioder (początek formowania sylwetki kobiecej),
2 - - szybki rozwój piersi, aż do typowej dla kobiet dorosłych,
3 — pojawienie się owłosienia łonowego,
4 - - pogrubienie rysów twarzy,
5 - - wystąpienie cykli miesięcznych — menarcha, menstruacje,

Wiek 14-16 lat:
1 - - typowo kobieca budowa ciała,
2 - - pełne owłosienie okolicy łonowej i pachowej,
3 - - rozwój w pełni kobiecych rysów twarzy.


Cały okres dojrzewania płciowego jest procesem wieloetapowym, w którym kształtują się odpowiednio cechy fizyczne, zdolność do wytwarzania komórek rozrodczych oraz cechy psychiczne. Dziecko zaczyna rosnąć, pojawiają się drugorzędowe cechy płciowe, zmienia się barwa głosu, cera, sposób poruszania się i gestykulacji. Proces dojrzewania nie przebiega w tym samym tempie u wszystkich i dochodzi do jego odchyleń. Zdarza się, że w jednej klasie są dzieci, które już zaczęły dojrzewać jak i takie, które jeszcze nie zaczęły. Widać duże dysproporcje we wzroście wśród osobników w jednej klasie. Dzieci dzielą się wtedy na bardziej i mniej dorosłych. Negatywnym skutkiem takiego podziału są waśnie i rywalizacja pomiędzy nieformalnie stworzonymi grupami.

Okres dojrzewania to okres, w którym dzieci stają przed trudnymi zadaniami. Muszą zaakceptować zmiany, które w nich zachodzą, muszą przyzwyczaić się do nowego wyglądu. Zaczyna kreślić się u dziecka nowy wizerunek jego samego.
Wiek dojrzewania to także wiek buntu. To okres poszukiwań doświadczeń poza domem i rodziną. Większego znaczenia nabiera grupa rówieśnicza. Zaczyna się bardzo ważny okres budowy nowych zasad funkcjonowania rodziny.

Kończąc omawianie okresu dojrzewania należy pamiętać, iż każde dziecko rozwija się zgodnie ze swoim wiekiem biologicznym, który nie zawsze jest zgodny z wiekiem kalendarzowym. Jeśli dziecko będzie rozwijało się szybciej i wtedy mówiły o akceleracji, bądź też będzie się opóźniać i mówimy wtedy o retardacji dojrzewania.

Do stwierdzenia nieprawidłowości służą np. siatki centylowe. Jeżeli zauważymy nieprawidłowości powinniśmy udać się z dzieckiem do specjalisty. To jak dziecko będzie się rozwijać jest uwarunkowane w genach jednakże olbrzym wpływ maja na to czynniki egzogenne. Trzeba, zatem pamiętać, aby zapewnić dziecku optymalne warunki do rozwoju w jego środowisku poprzez rozwijanie sprawności fizycznej i psychicznej. Podstawa tego jest przebywanie na świeżym powietrzu, ruch i odpowiednie żywienie. Dokładniej o czynnikach wpływających na rozwój dziecka napisałam w trzeciej części mojej pracy poświeconej charakterystyce czynników egzogennych.

Pomoc, którą damy dziecku zaowocuje w jego zdrowiu biologicznym i fizycznym.