Składnia - powtórzenie
1. Zdanie pojedyncze - wypowiedź zawierająca tylko jedno orzeczenie; dzieli się na zdania rozwinięte i nierozwinięte.
Zdanie pojedyncze rozwinięte to, takie wypowiedzenie, które oprócz podmiotu i orzeczenia, posiada również inne części zdania w swych strukturach (przydawka, dopełnienie, okolicznik). Zdanie pojedyncze nierozwinięte to, takie wypowiedzenie, które posiada tylko podmiot i orzeczenie (dwie główne części zdania, które są konieczne, aby wypowiedzenie nazwać zdaniem).
- Zdanie pojedyncze rozwinięte: Mały chłopiec idzie ścieżką prowadzącą do lasu.
- Zdanie pojedyncze nierozwinięte: Chłopiec idzie.
2. Równoważnik zdania to wyrazy lub grupy wyrazów, formalnie nie tworzące zdania (ponieważ nie mają formy osobowej orzeczenia), wyrażające jednak te same treści, co zdanie; np.: Piękna pogoda.
3. Zdanie złożone:
1). Współrzędnie
W zdaniu złożonym współrzędnie zdania składowe (tzw. zdania współrzędne) nie określają się wzajemnie. Jedno zdanie składniowe nie wynika z treści drugiego i może istnieć osobno (np. Jem obiad i czytam gazetę. - Jem obiad. Czytam gazetę.). Rodzaje zdań złożonych współrzędnie można najłatwiej określić po spójnikach, jakie łączą zdania składowe:
a). Łączne - czynności współistnieją ze sobą, tzn. występują w jednakowym czasie i przestrzeni np. Zuzia jest zdolna i uczy się dobrze.
spójniki: "i", "oraz", "ni", "ani", "jak" lub bezspójnikowo (przecinek).
wykres: __1__....__2__
b). Rozłączne - zdania składowe wykluczają się wzajemnie np. Jutro zrobię obiad albo przygotuję kolację.
spójniki: "albo", "lub", "czy", "bądź"
wykres: __1__<....>__2__
c). Wynikowe - jedna czynność wynika z drugiej np. Andrzej jest pilny, więc w szkole ma dobre oceny.
spójniki: "więc", "zatem", "toteż", "dlatego",
wykres: __1__>....>__2__
d). Przeciwstawne - czynności przeciwstawiają się sobie np. Turyści byli już zmęczeni, ale nie chcieli robić postoju.
spójniki: "ale", "lecz", "a", "jednak", "zaś", "natomiast"
wykres: __1__>....<__2__
2. Podrzędnie
W zdaniu podrzędnie złożonym jedno ze zdań składowych (zdanie podrzędne) wynika z drugiego (zdania nadrzędnego) i nie może bez niego zaistnieć, np. Okazało się, że pisały o tym wszystkie gazety. Rodzaje zdań podrzędnie złożonych:
a). Przydawkowe (jaki? jaka ? jakie ? czyj? czyja? czyje? który? która? które ? ile ? czego ? z czego?); np.
- Usta, które kłamią, zabijają duszę. (Usta, jakie? które kłamią)
b). Dopełnieniowe (kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? kim? czym? o kim? o czym?) (odpowiadają na pytania przypadków zależnych oprócz mianownika i wołacza); np.
- Wiem, że nic nie wiem. (wiem, o czym? że nic nie wiem)
c). Okolicznikowe, w tym:
* okolicznikowe miejsca (gdzie? skąd? dokąd? którędy?) np. Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga. (sięgaj, gdzie? gdzie wzrok nie sięga)
* okolicznikowe czasu (kiedy? jak długo? w jakim czasie? dopóki? odkąd?) np. Nie mów, kiedy cię nie poproszą. (nie mów, kiedy? kiedy cię nie poproszą)
* okolicznikowe sposobu (jak? w jaki sposób?) np. Wykonał zadanie, stosując najprostszą metodę. (wykonał, jak? stosując najprostszą metodę)
* okolicznikowe przyczyny (dlaczego? z jakiej przyczyny? z jakiego powodu?) np. Młodzież została zdemoralizowana, ponieważ wpłynęła na nią pop-kultura. (została zdemoralizowana, dlaczego? ponieważ wpłynęła na nią pop-kultura)
* okolicznikowe celu (po co? w jakim celu?) np. Żołnierze wyruszyli, by bić się na wojnie. (wyruszyli, w jakim celu? by bić się na wojnie)
* okolicznikowe przyzwolenia (mimo co? mimo czego?) np. Dostał piątkę, mimo że popełnił błędy. (dostał, mimo czego? mimo że popełnił błędy)
* okolicznikowe stopnia i miary (ile? jak bardzo?) np. Praca w nadgodzinach opłaciła się tak bardzo, że zarobiłem więcej. (opłaciła się, jak bardzo? że zarobiłem więcej)
* okolicznikowe warunku (pod jakim warunkiem?) np. Wstęp dozwolony pod warunkiem, że kieszenie zostaną opróżnione. (dozwolony, pod jakim warunkiem? że kieszenie zostaną opróżnione)
d). orzecznikowe (kim jest? czym jest? jaki jest?) np.
- Nie byłem zawsze taki, jaki jestem. (nie byłem, jaki? Taki...)
e). podmiotowe (kto? co?) np.
- Kto się uczy, ten zda egzamin. (zda egzamin, kto? kto się uczy)
Wykresy:
__1__ __2__ __1a__ __1b__
. . . .
(pyt.) . (pyt.) . (pyt.) . .
. . . .
.__2__ __1__ . __2__
4. Imiesłowowy równoważnik zdania:
Jest częścią zdań złożonych podrzędnie
Imiesłowowe równoważniki zdania to imiesłowy przysłówkowe
- Imiesłów przysłówkowy uprzedni (końcówka –łszy, -wszy) wskazuje czynność wcześniejszą niż czynność zdania głównego.
Zdaniem głównym pytamy o równoważnik pytaniem: kiedy? - Ujrzawszy kolegę, podszedł do niego.
- Imiesłów przysłówkowy współczesny (końcówka –ąc) wskazuje czynność równoczesną z czynnością zdania głównego.
Zdaniem głównym pytamy o równoważnik pytaniem kiedy? - Rozmawiając z kolegą, rozglądał się dokoła.
Uwaga: imiesłowowy równoważnik zdania podkreślamy linią falistą!
5. Zdanie wielokrotnie złożone:
Szedł do szkoły i myślał o wakacjach
Szedł do szkoły, myślał o wakacjach, ponieważ był już zmęczony rokiem nauki.
Szedł do szkoły, myślał o wakacjach, ponieważ był już zmęczony rokiem nauki, który bardzo go wyczerpał.