Składnia - powtórzenie do sprawdzianu

1. Składnia - dział gramatyki zajmujący się funkcją wyrazu w zdaniu, układem zdania oraz jego budową.

2. Wypowiedzenie - ogół wszystkiego, co mówimy, by przekazać jakąś informację.
Podział: Zdanie, Równoważnik zdania

3. Zdanie - wypowiedzenie zawierające czasownik w formie osobowej

4. Równoważnik zdania - wypowiedzenie, w którym nie występuje czasownik w formie osobowej (może wystąpić imiesłów lub nieosobowa forma czasownika)

5. Części zdania:
a) Podmiot:
- Podmiot to nadrzędna część zdania nazywająca wykonawcę czynności lub nosiciela stanu (oznacza osoby, zwierzęta, przedmioty, zjawiska, pojęcia). Odpowiada na pytania: kto? co?
- Podmiot wyrażony jest:
* rzeczownikiem lub zaimkiem rzeczownym (on)
* innymi częściami mowy w funkcji rzeczownika - przymiotnik (np. chory), liczebnik (szósta minęła), bezokolicznik (śpiewać jest przyjemnie),
- Rodzaje podmiotów:
* gramatyczny - rzeczownik w mianowniku
* domyślny – sprawcy czynności nie odnajdujemy w zdaniu, jednak domyślamy się z kontekstu, kto jest sprawcą czynności
* szeregowy - kilka wyrazów pełni funkcję podmiotu
* logiczny - wyrażony w dopełniaczu (podróżnym)

Istnieją też zdania bezpodmiotowe - najczęściej zjawiska przyrody.

b) Orzeczenie:
- Orzeczenie to część zdania nazywająca czynność lub stan osoby, albo rzeczy. Odpowiada na pytanie: co robi? Co się z nim dzieje? W jakim znajduje się stanie?
- Orzeczenie jest najczęściej wyrażone:
* czasownikiem w formie osobowej
* w różnych czasach i liczbach trybu oznajmującego, przypuszczającego, rozkazującego
- Rodzaje orzeczeń:
* czasownikowe – wyrażone osobową formą czasownika
* imienne - składają się z łącznika (forma czasownika – być, zostać, stać się) i orzecznika (wyrażonego rzeczownikami, liczebnikami, przymiotnikami np. jest szósty)

c) Dopełnienie:
– Dopełnienie to część zdania wskazująca na przedmiot i uzupełniająca znaczenie orzeczenia. Odpowiada na pytania przypadków od D-Msc.
- Dopełnienie przeważnie wyrażone jest:
* rzeczownikiem
- Rodzaje dopełnień:
* bliższe – dopełnienie, które przy zmianie strony czasownika z czynnej na bierną (jest pisany) staje się podmiotem
* dalsze - dopełnienie, które przy zmianie strony czasownika z czynnej na bierną nie staje się podmiotem

d) Przydawka - część zdania określająca właściwości pomiotu. Odpowiada na pytania: jaki? który? czyj? ile? czego? z czego?
- Przydawka wyrażana jest najczęściej:
* rzeczownikiem,
* przymiotnikiem,
* liczebnikiem,
* zaimkiem,
* imiesłowem przymiotnikowym
- Rodzaje przydawek:
* przymiotna – wyrażona przymiotnikiem, zaimkiem, liczebnikiem, imiesłowem przymiotnikowym
* rzeczowna – wyrażona rzeczownikiem
* dopełnieniowa – wyrażona za pomocą rzeczownika w dopełniaczu
* przyimkowa – wyrażona rzeczownikiem z przyimkiem (dziewczyna z warkoczem).

e) Okolicznik - część zdania określająca czasownik, określa jej okoliczność lub cechę
- Okolicznik wyrażony jest:
* przysłówkiem (leci szybko)
* zaimkiem przysłownym (tutaj można zostać)
* wyrażeniem przyimkowym (marudzisz od rana)
* imiesłowem przysłówkowym (szedł oglądając się)
* bezokolicznikiem (Idę się przespać)
* rzeczowniki o znaczeniu przysłówków (wieczorem wrócę do domu)
- Rodzaje okoliczników:
* miejsca (gdzie, dokąd, skąd, którędy)
* czasu (kiedy, dokąd)
* przyczyny (dlaczego, z jakiego powodu, z jakiej przyczyny)
* celu (w jakim celu, po co)
* sposobu (jak, w jaki sposób)
* warunku (pod jakim warunkiem, w jakim wypadku)
* przyzwolenia (mimo co, mimo czego, wbrew czemu)


6. Rozbiór logiczny - rozbiór na części mowy.

7. Rozbiór gramatyczny – rozbiór na części zdania.

8. Grupa podmiotu - podmiot wraz ze swymi określeniami (podmiot + przydawka).

9. Grupa orzeczenia – orzeczenie wraz z określającymi go wyrazami (orzeczenie + okolicznik + dopełnienie).

10. Zespoły składniowe: zespoły wyrazów powiązane ze sobą znaczeniem i formą gramatyczną.

11. Związki wyrazowe – wyrazy połączone w stosunku podrzędnym zgody, rządu i przynależności:
a) Związek zgody - wyraz określany (nadrzędnik) i wyraz określający (podrzędnik) mają te same formy gramatyczne (gadająca głowa, pierwszy zawodnik)
b) Związek rządu - wyraz określany narzuca przypadek wyrazowi określającemu (komentator meczu, komentował mecz)
c) Związek przynależności – stawiamy takie pytania, jak o przysłówek (jak, gdzie, kiedy), a wyraz określający jest nieodmienny (tańczy swobodnie)

12. Podział zdań:
- zdania pojedyncze:
* zdania rozwinięte
* zdania nierozwinięte
- zdania złożone:
* współrzędnie
* podrzędnie

13. Zdanie pojedyncze - zdanie posiadające tylko jedno orzeczenie.

14. Zdanie pojedyncze nierozwinięte – zdanie zawierające samo orzeczenie lub podmiot z orzeczeniem.

15. Zdanie pojedyncze rozwinięte – zdanie zawierające podmiot z orzeczeniem oraz inne części zdania.

16. Zdanie złożone - zdanie zawierające więcej niż jedno orzeczenie. Można podzielić je na zdania składowe.

17. Zdanie złożone współrzędnie – składa się z dwu lub więcej zdań składowych, z których żadne nie uzupełnia ani nie określa drugiego.

18. Rodzaje zdań współrzędnie złożonych:
a) łączne – łączność w czasie lub przestrzeni treści dwóch zdań składowych (np. nauczyłem się i zdałem) Spójniki : i , a, oraz , ani, zarazem, też ,także.
Symbol: 1 2
_____-----_____

b) rozłączne - wykluczanie się wzajemne treści dwóch zdań składowych (np. Pójdę na spacer, albo obejrzę film). Spójniki: albo, bądź, czy, lub.
Symbol:
1 2
......

c). przeciwstawne - przeciwstawianie się treści dwóch zdań składowych (np. Odwiedziłbym cię, ale muszę wyjechać). Spójniki: ale, zaś, a, jednak, natomiast, lecz.
Symbol:
1 ......... 2

d). wynikowe - treść jednego zdania składowego wynika z treści drugiego zdania. Spójniki: więc, toteż, zatem, dlatego.
Symbol:
1 ......... 2

19. Zdania podrzędnie złożone - zdania pozostające między sobą w zależności. Jedno z nich jest nadrzędne (główne), drugie natomiast jest podrzędne (poboczne) i podlega pierwszemu. Połączone są ze sobą spójnikami podrzędności oraz zaimkami rzeczownymi, przymiotnymi, przysłownymi.

20. Rodzaje zdań podrzędnie złożonych:
a) podmiotowe - zdanie podrzędne odpowiada na pytanie kto? co?, zastępuje podmiot zdania nadrzędnego (Wiadomo, czym jest przyjaźń). Spójniki: że, żeby, jak, jakby, ten , ta, to, kto, co
b) orzecznikowe - zdanie podrzędne odpowiada na pytanie: kim jest, czym jest, jaki, jaka, jakie jest, w jakim jest stanie (Sytuacja była taka, jakiej można się było spodziewać). Spójniki: co, jaki, że, żeby, iż
c) przydawkowe - zdanie podrzędne zastępuje przydawkę zdania nadrzędnego, odpowiada na pytania: jaki, który, czyj, ile. Spójniki:
d) okolicznikowe:
* okolicznikowe czasu: kiedy, odkąd, dokąd, jak długo,
* przyczyny: czemu, dlaczego, z jakiej przyczyny, powodu
* miejsca: gdzie, skąd, dokąd, którędy
* przyzwolenia: mimo co, mimo czego, wbrew czemu
* warunku: pod jakim warunkiem,
* sposobu: w jaki sposób, jak
Celu: po co, dlaczego, w jakim celu
e) dopełnieniowe – pytamy tak jak o przypadki