Gospodarka polska w XIII w.

W wieku XI wzrastała wartość ziemi i pracy. Od czasów K . Odnowiciela obserwujemy zjawisko nadawania ziemi książęcej w zamian za zobowiązanie do służby wojskowej.. W wieku XIII wzrosła wartość ziemi i pracy , bo pojawiły się lepsze narzędzia , większe możliwości uprawy , zwiększona produkcja żywności.Poszczególni książęta dzielnicowi chcąc zyskać sobie poparcie prowadzili politykę nadań i immunitetów. Te nadania i immunitety były nadawane w imieniu księcia i jego następców. Następny książę jeśli chce panować , musi zatwierdzić wszystkie prawa, które nadał poprzednik. I w ten sposób wyłania się społeczeństwo cywilne (obywatelskie ). Następuje proces powstawania własności prywatnej czyli wyłącznej. Coraz większe grupy ludności w oparciu o posiadane prawa mogą decydować o kierunkach polityki państwowej. Pierwszą taką grupą, która uzyskała znaczny stopień niezależności od księcia było duchowieństwo. Podlegało ono prawu kanonicznemu, posiadało własną organizację wew. drugą taką grupą, która zaczęła się kształtować było rycerstwo i możnowładztwo. Podstawą uprawnień rycerstwa i możnowładztwa była ziemia na prawie rycerskim. Rycerstwo polskie zorganizowane było bądź na podstawie terytorialnej (rycerstwo z danej ziemi ) bądź na podstawie rodowej (współrodowcy walczyli pod jednymi znakami ). Proces ten bierze swój początek w XIII w. a ukończony zostaje w połowie XIV w. W wieku XIII mamy również do czynienia z kolonizacją na prawie niemieckim. W poprzednim stuleciu na zachodzie Europy dokonano szeregu wynalazków , podnoszących wydajność rolnictwa min. sprawa homonta. Wzrosła liczba ludności w krajach Europy zach, która poszukiwała zatrudnienia. Jednocześnie wzrosła wartość ziemi i pracy. Pewne nadwyżki żywnościowe umożliwiały rozwój miast i gospodarki opartej na wymianie towar - pieniądz- towar. Spadła wartość danin i posług świadczonych w naturze, natomiast wzrosła rola czynszów pieniężnych. Proces ten dotarł do Polski . Nosi on nazwę kolonizacji na prawie niemieckim.



Feudał lub rycerz jak chciał się wzbogacić musiał się wystarać u księcia o nadanie ziemi razem z immunitetem. Immunitet mógł być sądowy bądź gospodarczy. Immunitet sądowy uwalniał ludność osiadłą w dobrach od uprawnień urzędników książęcych i pan przejmował władzę sądowniczą. Immunitet gospodarczy uwalniał ludność od obciążeń skarbowych na rzecz księcia.



Rycerz mając taką immunizowaną ziemię mógł sam założyć miasto lub wieś. Wyglądało to w ten sposób , że zawierał umowę z przedsiębiorcą zwanym zasadźcą. W myśl tej umowy zasadźca sprowadzał osadników , zostawał sołtysem , otrzymywał prawo do prowadzenia karczmy lub młyna , przewodniczył sądowi wiejskiemu , miał prawo do części świadczeń chłopskich. Osadnik czyli chłop otrzymywał 1 łan ziemi (16-25 ha) , od 2 do 24 lat zwolnienia od świadczeń , po okresie wolnizny czyli uwolnienia , płacił czynsz , był zobowiązany do danin oraz do niewielkiej pańszczyzny od 1 do 4 dni w roku. Miał możliwość opuszczenia ziemi po uregulowaniu zobowiązań. Jego dzieci miały prawo dziedziczenia.Sołtys był przedstawicielem pana we wsi i jednocześnie jego wasalem . W związku z czym , w posiadłościach książęcych był on zobowiązany do konnej służby wojskowej, czasem też do ekspediowania listów i konnych przesyłek. Podlegał on specjalnemu sądowi, we wsi przysługiwało mu szereg przywilejów, oprócz dużego gospodarstwa z reguły posiadał karczmę, czasem także młyn. Podlegali mu i płacili specjalną daninę rzemieślnicy wiejscy, często sołtys miał wyłączne prawo warzenia piwa. Jako przedstawiciel pana stał na czele wiejskiego sądu ławniczego, sądzącego sprawy między chopami, wg. prawa MAGDEBURSKIEGO, ŚREDZKIEGO I CHEŁMSKIEGO. Otrzymywał on 13 opłat i kar sądowych, popierał na rzecz pana czynsze, z których 16 pozostawała zwykle w jego rękach. Sam nie ponosił ciężarów prawa pańskiego (na rzecz pana) poza niewielkimi daninami i ewentualnym obowiązkiem goszczenia pana. Chłop nawet jeśli niczego w mieście nie kupował i tak musiał sprzedać część swoich plonów, aby mieć pieniądze na opłacenie czynszu. Kolonizacja na prawie niemieckim stworzyła sytuację prawną, która będzie się utrzymywała na wsi na ziemiach polskich aż do połowy XIX w. (1864 r.) Na czym ta sytuacja polegała? Formalnie właścicielem gruntów był dwór. Chłop był zaś tylko dzierżawcą i wszelkie daniny i posługi bądź w postaci czynszu bądź w postaci odrobku czyli robocizny były tylko formą opłaty czynszowej za użytkowanie cudzego. Sytuację można przyrównać do właściciela i lokatorów czynszowej kamienicy.



LOKACJE MIEJSKIE NA PRAWIE NIEMIECKIM



Obok lokacji wsi również i miasta były lokowane na prawie niemieckim. Miasta otrzymywały prawa miejskie, w ramach tych praw istniał samorząd, miasto było wyjęte spod władzy kasztelanów, otrzymało własny sąd złożony z miaszczan, przewodnictwo nad sądem sprawował dziedziczny wójt, zazwyczaj wybierany spośród mieszczan przez pana miasta i pozostający jego lennikiem. Członkowie ławy sądu miejskiego mianowani byli najpierw przez pana miasta w porozumieniu z wójtem . Następnie uzupełniali się przez kooptację. Z czasem obok przedstawiciela pana miasta czyli wójta pojawia się władza złożona z reprezentantów wybieranych przez mieszczan posiadających nieruchomości i płacących podatek miejski. Tworzą oni radę miejską, w Polsce zwano ich Rajcami. Rajcy występują w źródłach dopiero w pewien czas po lokacji i powstaniu ławy. Skład rady nie był stały, na czele rady stał burmistrz. Rada dążyła do ograniczenia znaczenia wójta. Przeważnie kończyło się to wykupieniem urzędu przez radę i odtąd sądem ławniczym również kierował wójt, ale wyznaczony przez radę i o innych kompetencjach.



Miasta budowano wg. określonego planu, centralnym punktem był rynek, gdzie zazwyczaj znajdował się ratusz , kościół i rozłożone były kramy. Dochód pański to dochód od parceli zajmowanych przez dom i dochód w postaci podatku od działalności handlowej bądź rzemieślniczej czy gospodarczej. Miasta starały się też o uzyskanie tzw. prawa składu i prawa drogi - konwoje kupieckie miały poruszać się określoną drogą. W samych miastach ludność była osobiście wolna, aczkolwiek bardzo zróżnicowana pod względem majątkowym jak i uprawnień obywatelskich. Najwyżej stał patrycjat złożony z bogatych kupców i najzamożniejszych mieszczan. W sądach patrycjatu znajdował się samorząd miejski , gdzie funkcje sprawowano dożywotnio, zaś wybory odbywały się drogą dokaptacji (dobierania ). Niżej od nich stało pospólstwo. Byli to przeważnie czeladnicy i rzemieślnicy. Mieli oni uprawnienia obywatelskie, ale rzadko zasiadali w radzie miejskiej. Najniżej stał tzw. plebs - wyrobnicy, biedota, ludzie marginesu.



W ten sposób w Polsce zaczyna się kształtować hierarchia społeczna zlożona z IV stanów:



-stan duchowny podlagający prawu kanonicznemu



- rycerstwo - posiadacz ziemi na prawie rycerskim



-mieszczaństwo - prawo miejskie



-chłopski - dokumenty lokacyjne



Wiek XIII to okres dużego rozwoju gospodarczego ziem polskich , a także upowszechnienia własności na prawach prywatnych .Wraz z upowszechnieniem się własności prywatnej gospodarka przechodzi od gospodarki zamkniętej opartej na daninach i posługach do gospodarki rynkowej czyli towarowo - pieniężnej, gdzie poszczególne grupy ludności poprzez rynek wymieniają dobra i usługi w oparciu o prawo popytu i podaży. W II połowie XIII w. rozbicie polityczne kraju coraz bardziej ciąży wpływowym grupom ludności.



W XIII wieku Polska przeżywała pewne zagrożenia zewnętrzne. Najpoważniejszym z nich były najazdy tatarskie. Były 3 takie najazdy w XIII wieku.



Najpoważniejszy w 1241 roku bitwa pod Legnicą i śmierć Henryka Pobożnego.



Zmieniła się sytuacja geopolityczna Polski - Ruś została podporządkowana Tatarom.



Drugim takim zagrożeniem , które ujawni się dopiero w przyszłości było sprowadzenie Krzyżaków do Polski. Zakon Krzyżacki został sprowadzony do Polski w 1226 r. mocą umowy między Krzyżakami , a Konradem Mazowieckim. Skutkiem tej umowy było nadanie zakonowi ziemi chełmińskiej w zamian za podbój i chrystjanizację Prus. Zakon fałszuje umowę i uzyskuje od cesarza dokument stwierdzający , że ziemia chełmińska oraz ziemie Prusów będą księatwem podporządkowanym cesarstwu i pozostającym we władaniu Krzyżaków.



Ta umowa była od początku nielegalna, ponieważ teren misji był pod władaniem papiestwa.



Dokumenty o zrzeczeniu się ziemi chełmińskiej wskazują na to , że zrzeczenie się tej ziemi było absolutne , tzn. Konrad Mazowiecki zrzekał się tam prawa sądzenia , karania , użytkowania tej ziemi , czy czerpania jakichkolwiek korzyści z posiadanej ziemi.



Czy książę Konrad Mazowiecki miał prawo wydać ziemię bez zgody współrodowców ?



Książęta polscy brali udział wspólnie z krzyżakami w wyprawach przeciw pogańskim Prusom , czyli poprzez swój udział akceptowali ten stan rzeczy. Natomist opór Krzyżakom usiłował stawiać książę gdański Świętopełek nie pochodzący z rodu Piastów ( przegrał ). 1283 r. nastąpił ostateczny podbój ziem pruskich , zaś na podbitych terenach miała miejsce intensywna akcja kolonizacyjna i chrystianizacyjna , tzn. Krzyżacy oferowali bardzo dobre warunki osiedlenia zarówno dla miast , chłopów jak i rycerstwa ( osiedleńcy przybywali z Niemiec ). Natomiast podbitą ludność traktowano różnie , w zależności od tego , czy dane plemię stawiało opór ,



czy też poddało się od razu i przyjęło chrzest. Krzyżacy wpadli na genialny sposób chrztu przez krew ( na końcu miecza napis po łacinie : ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna i Ducha ; mieczem tym zabijano tego, kto nie chciał się ochrzcić).



Ostateczny podbój Prus zakończono w 1283 r. Na zajętych ziemiach dużo miast i zamków ( Malbork , Elbląg , Toruń ).



- Margrabiowie Brandenburscy to 3 zagrożenie - utracenie ziemi lubuskiej (1249 - 1252 ), z tym że ziemia ta została odkupiona



Wiek XIII to okres upadku cesarstwa rzymskiego , narodu niemieckiego jako całości , ale pograniczni margrabiowie nadal prowadzili ekspansję w kierunku wschodnim. Marchia ta powstała na ziemiach Słowian Połabskich i w połowie XIII w. margrabiowie odkupili od księcia Bolesława Rogatki ziemię lubuską. Następnie prowadzili ekspansję na tereny położone między Pomorzem , a Wielkopolską. ( tereny wzdłuż Warty i Noteci ) co przyczniło się do powstania nowej marchii sięgającej po tereny Pomorza Gdańskiego. ( Rogatka sprzedał ziemię bez zgody współrodowców ; pseudonim Rogatka = Czubek , Czubeczek ).



Połowa XIII w. to okres największego rozbicia dzielnicowego z tym , że w latach 1243 -1279 panem ziemi krakowskiej i sandomierskiej był Bolesław Wstydliwy ( syn Leszka Białego ) , natomiast w 1257 - 1279 w Wielkopolsce panował Bolesław Pobożny.



Po śmierci Wstydliwego , który zmarł bezpotomnie panem ziemi krakowskiej został Leszek Czarny ( 1279 - 1288 ) , wywodził się on z lini Konrada Mazowieckiego , zaś panem Wielkopolski został Przemysł II wywodzący się z lini Mieszka Starego. W tym czasie najważniejszym z książąt śląskich był Henryk IV Probus - najważniejszy książę Wrocławia. Po śmierci Leszka Czarnego po tron krakowski sięgnął Henryk IV Probus , w ostrej rywalizacji z przyrodnim bratem Leszka Czarnego - Władysławem Łokietkiem. Probus nosił się z zamiarem koronacji , ale śmierć w roku 1290 uniemożliwiła mu realizację zamiaru.



W swoim testamencie dzielnicę śląską zapisał jednemu z piastów śląskich - Henrykowi - książę Głogowa , natomiast Małopolskę Przemysławowi II - książę Wielkopolski. I tym razem do walki o tron włączył się Łokietek , ale pojawił się nowy konkurent spoza dynastii - był to król czeski Wacław II z rodu Przemyślidów. W walce z Łokietkiem opanował on Małopolskę ( 1291 - 1292 ) , miał on także poparcie mieszczan krakowskich niemieckiego pochodzenia , zaś szlachtę i możnowładztwo kupił sobie wystawieniem przywileju w Lutomyślu w 1291 r. , gdzie gwarantował wszystkie prawa i swobody tej grupy. Przemysł II wycofał się z Krakowa bez walki uwożąc insygnia koronacyjne.



Zjednoczenie dzielnicowe.



Przemysł II był o tyle w lepszej sytuacji , że w Krakowie w roku 1282 ostatni książę Pomorza Gdańskiego przekazał mu swoją dzielnicę , tak więc Przemysł II władał zarówno Wielkopolską jak i Pomorzem Gdańskim. Mając te dzielnice w swoim ręku w 1295 r. koronował się na króla Polski. Obrzędu koronacyjnego dokonał arcybiskup gnieźniński Jakub Świnka. Rychło jednak , bo w 1296 r. został zamordowany, w wyniku spisku margrabiów brandenburskich i II rodów możnowładczych. Jego dzielnice usiłował przejąć Łokietek , musiał jednak podzielić się nimi z Henrykiem Głogowskim.



A tym czasem Wacław II dalej konsekwentnie dążył do opanowania całości ziem polskich. Z jednej strony miał poparcie żywiołu niemieckiego ( mieszkańcy miast ) , z drugiej natomiast rządy Łokietka nie cieszyły się zbyt dużą popularnością w Polsce , nie umiał on zaprowadzić ładu i porządku w państwie , zezwalał na rabunki swoim rycerzom a kiedy został zmuszony do złożenia hołdu Wacławowi II wówczas utracił wszelki autorytet i został przegnany przez Wacława II. W ten sposób w rękach Wacława znalazły się : Małopolska z ziemią sandomierską, Wielkopolska, ziemia sieradzka , Kujawy i Pomorze. Tytuły prawne do panowania miał Wacław bardzo wątpliwe. Przy opanowywaniu Małopolski powoływał się na zapis wdowy po Leszku Czarnym. Natomiast jeśli chodzi o Wielkopolskę pojął za żonę córkę Przemysława II - Ryksę.



W ten sposób Wacław mając wątpliwe tytuły prawne , ale niewątpliwą siłę polityczną i militarną w 1300 r. został koronowany na króla Polski w Katedrze Gnieźnieńskiej przez Jakuba Świnkę.Wacław miał swój elektorat. Tym elektoratem było mieszczaństwo, głównie niemieckie takich miast jak: Kraków, Poznań.



Przyczyny zjednoczenia nawet pod obcą dynastią są znacznie głębsze. Po pierwsze Polacy w konfrontacji z obcymi żywiołami zaczęli się postrzegać jako odrębna narodowość , szczególną rolę odgrywał Kościół , który czuł się zagrożony napływem obcego duchowieństwa i możliwością utraty wpływów. Już w latach 1285 - 87 dwie synody prowincjonalne odbyte w Łęczycy pod kier. arcybiskupa gnieźnieńskiego - Jakuba Świnki uchwaliły , że w szkołach kościelnych nauczyciele powinni władać językiem polskim, jednocześnie ustanowiono, że beneficja ( dobra ziemskie ) połączone z obowiązkami proboszcza mogą otrzymywać tylko osoby urodzone w Polsce i władające językiem polskim. Co więcej Kościół był jedyną instytucją , która w dobie rozbicia utrzymała jednolitą strukturę organizacyjną ( ponad podziałami dzielnicowymi )



Kościół też propagował legendę o św. Stanisławie , utrzymując , że tak jak rozdzielone członki św. w cudowny sposób się połączyły tak potem w jedno złączy się Królestwo Polskie. ( używano pojęcia Polskie Królestwo ) Również rozbicie kolidowało z interesami rycerstwa i możnowładctwa , ponieważ :



a ) rodziło konflikt lojalności między obowiązkami wobec księcia , a solidarnością rodową



b ) częste wojny między drobnymi książętami pustoszyły majątki



c ) dawał się odczuć brak obrony przed najazdami tatarskimi ( w latach 50 i 80 XIII w. )



W dalszym ciągu istniała też świadomość , że Polska jest dziedzictwem Piastów , naturalnych panów i dziedziców tej ziemi. Również i mieszczaństwo , aczkolwiek obcego pochodzenia było zainteresowane we wprowadzeniu ładu i porządku. Oczywiście Wacław II koronując się na króla Polski musiał poprzysiądz , że będzie przestrzegał istniejących praw , zaś istniejące urzędy będzie obsadzał tylko osobami pochodzącymi z danej ziemi. Sprawił on jednak pewien zawód , gdyż wprowadził nowy urząd starosty wyposażając go w rozległą władzę sądowniczą , policyjną i administracyjną.



Starostowie - urzędnicy króla w terenie i urzędy te były powierzone w tym czasie przeważnie Niemcom lub Czechom.



Starostowie surowo egzekwowali istniejące prawa , co było sprzeczne z ambicjami i interesami polskiego rycerstwa i możnowładztwa , a było zgodne z interesem niemieckich mieszczan. Ambicje Wacława II nie ograniczały się tylko do korony polskiej , ale próbował on sięgnąć po koronę węgierską wobec wygaśnięcia tamtej dynastii Apardów.



W tym czasie Łokietek przebywał na emigracji , zaś papież chcąc powstrzymać ambicje Wacława poparł pretensje do korony węgierskiej króla Roberta z rodu Andegawenów. Tu pojawiła się osoba Łokietka. Robert Andegaweński walcząc z Wacławem II , by uczynić mu dywersję , udzielił pomocy zbrojnej Łokietkowi.W 1304 r. Łokietek powrócił z wygnania i zajął ziemię sandomierską , zaś szczęście sprzyjało mu o tyle , że w roku 1305 Wacław II zmarł.



Jego następcą został Wacław III , który tytułował się królem Czech i Polski. W międzyczasie w 1306 roku Łokietek zajął ziemię krakowską , zaś Wacław III przygotowując się do wyprawy przeciw Łokietkowi podjął dość brzemienną w skutkach decyzję, a mianowicie w zamian za odstąpienie przez Brandenburczyków (Miśni i Łużyc) przyznał im Pomorze Gdańskie. W sierpniu 1306 roku Wacław III został zamordowany..