Polska w średniowieczu

1. Gospodarka przedfeudalna i feudalna w Europie
2. Państwo polskie w średniowieczu
3. Ludność
4. Rozwój rolnictwa
5. Rzemiosło, górnictwo, hutnictwo
6. Pieniądz i kredyt

Państwo Polskie

- 6 obszarów plemiennych (Wielkopolska, Mazowsze, Małopolska, Śląsk, Pomorze, Kujawy)
- organizacja terytorialna oparta na grodach (zmienna liczba grodów, ale nie przekracza 100)
- grody pełniły funkcje: administracyjną, skarbową, ochronną
- grody to ośrodek mobilizacji ludności zobowiązanej do służby wojskowej
- przy grodach powstawały podgrody i osady targowe
- ludność trudniła się rzemiosłem i handlem
- pod koniec XVIII w grody stają się siedzibą starosty grodowego i sądów grodzkich
- przez całe średniowiecze skarb władcy i państwa stanowiły jedność zwaną komorą książęcą
- dochody płynęły z trzech źródeł: świadczenia ludności, kary z wyroków sądowych, regalia (monopole książęce)
- do regaliów książęcych należały: prawo zakładania i utrzymania karczem, prawo wydobywania kruszców i soli, wyłączne prawo bicia monety, pobieranie opłat targowych, ceł
- na przełomie XIII i XIV w zaczyna ulegać zmianie system skarbowy
- dochody skarbu (na początku panowania Jagiellonów) dzielone były na zwyczajne i nadzwyczajne

Ludność

Zaludnienie

- początkowo osadnictwo skupiało się na terenach najdogodniejszych pod uprawy, czyli wzdłuż rzek
- wielkość produkcji rolnej określana była przez wielkość sieci osadniczej (l. ludności na 1 km2)
- gęstość zaludnienia większa na terenach bezleśnych i w dolinach rzek i w pobliżu grodów prowincjonalnych niż na pogórzach i terenach leśnych i bagiennych
- od XI do XIV w powolny przyrost ludności
- przeciętna długość życia nie przekraczała 30 lat, wpływ na to miała duża śmiertelność dzieci, powtarzające się klęski głodowe, epidemie (w połowie XIV w dżuma tzw. „czarna śmierć)
- przyrost ludności wynikał nie tylko z przyrostu naturalnego ale i z imigracji

Osadnictwo

- na prawie niemieckim ze względu na przestrzenne rozmieszczenia możemy wyróżnić dwa rodzaje wsi: ulicówkę (to tradycyjna wieś: wzdłuż drogi lub strumienia wytyczano szerokość działek chłopskich; na tyłach zagrody, pola uprawne i pastwiska) i placówkę (zwana była również owalnicą lub okolnicą; w środku wsi znajdował się plac o kształcie owalnym przez który przepływał strumyk -bądź na którym wykopywano staw czy studnię; na środku placu zbudowany był kościół; gospodarstwa skupione były wokół tego placu)
- w mieście średniowiecznym można wyróżnić trzy warstwy społeczne: patrycjat (składający się głównie z kupców), pospólstwo (głównie rzemieślnicy cechowi-mieli mniejsze prawa), plebs (ludność pozbawiona własności)
- rozbudowa przestrzenna miast była niemożliwa przez fortyfikacje
- poprzez kolonizację państwo stawało się zróżnicowane etnicznie i religijnie
- w mieście średniowiecznym można wyróżnić trzy warstwy społeczne: patrycjat (składający się głównie z kupców), pospólstwo (głównie rzemieślnicy cechowi-mieli mniejsze prawa), plebs (ludność pozbawiona własności)
- rozbudowa przestrzenna miast była niemożliwa przez fortyfikacje
- poprzez kolonizację państwo stawało się zróżnicowane etnicznie i religijnie

Rolnictwo (Wieś)

- najstarszą metodą uprawy była gospodarka żarowa
- wraz ze wzrostem zaludnienia gospodarkę żarową zastąpiono dwupolówką (połowę ziemi obsiewano a druga leżała odłogiem)
- powstanie nowej organizacji rolnej – włości (włość składała się z kilku wsi, którymi zarządzał włodarz)
- gospodarstw prowadzone przez klasztory przodowały w technice uprawy
- w dobrach kościelnych istotna rolę odgrywała robocizna
- od około połowy XIII w wprowadzono trójpolówkę (ziemia dzielona była na trzy niwy: pierwszą zasiewano zbożem ozimym, drugą zbożem jarym, trzecia zaś leżała odłogiem)
- system trójpolowy dawał potrójne korzyści: wolniej wyjaławiał glebę, zmniejszał ryzyko nieurodzaju, pozwalał lepiej ułożyć kalendarz robót rolnych
- wieś posiadał samorząd, na którego czele stał sołtys

Rzemiosło, górnictwo i hutnictwo

Rzemiosło

- rzemiosło i handel początkowo skupiały się w podgrodziach i osadach targowych
- na początku rozwoju rzemiosła polskiego pewną rolę odegrali przybysze z Zachodu, z ich pojawieniem związana jest instytucja cechów
- cechy powstawały w celach ekonomicznych (obrona interesów rzemieślników przed konkurencją)
- cechy posiadały określone prawa i przywileje i znajdowały się pod ochroną prawa niemieckiego
- cechy pełniły również funkcje religijne, towarzyskie i kulturalne
- statut cechowy określał: wielkość zakładu, rodzaj i ilość narzędzi, liczbę czeladników i uczniów u każdego majstra, czas pracy, dni wolne od pracy, ilość i rodzaj surowca z jakiego miały być wykonane produkty, wymiary produkcji, ceny wyrobów
- statuty regulowały również życie religijne i towarzyskie (wspólne nabożeństwa, święta, wesela, chrzciny, pogrzeby)
- cechy miały monopol trojakiego rodzaju: monopol produkcji (w obrębie miasta poza majstrem nikt nie miał prawa produkcji, ten, kto produkował bezprawnie traktowany był jak przestępca), monopol sprzedaży (w mieście średniowiecznym wyroby rzemiosła mogli sprzedawać tylko majstrzy cechowi), monopol nauki (każdy, kto nie posiadał uprawnień cechowych, a zajmowałby się produkcją, łamał prawo i nazywany był partaczem)
- rozwój młynarstwa i browarnictwa (młyny zaczęły pojawiać się w XII w, ale ich rozpowszechnienie przypada na wiek XIII)
- w XIV w pojawiają się tartaki
- u schyłku średniowiecza zaczęto uruchamiać pierwsze papiernie
- pojawienie się młynów papierniczych związane było z wynalezieniem i zastosowaniem druku
- stałe drukarnie zaczęły powstawać dopiero na początku XVI w.

Górnictwo i hutnictwo

- znajdowało się poza obrębem miast i poza zasięgiem miejskiej organizacji cechowej
- oprócz soli (służyła do konserwowania żywności) wydobywano rudy metali oraz siarkę
- gwarectwa – zrzeszenia górników
- do najstarszych kopalni zalicza się kopalnię złota na Śląsku (XII w) i soli w okolicach Krakowa
- wydobycie srebra i ołowiu – Olkusz
- miedź – Kielce
- rozwój górnictwa ograniczała technika, zwłaszcza brak wydajnych urządzeń do odwadniania sztolni
- poza organizacją cechową znajdowało się hutnictwo żelaza i szkła
- paliwem był węgiel drzewny
- jako siły mechanicznej używano kół wodnych, dlatego zakłady hutnicze budowano lokowano w lasach, nad potokami i w pobliżu miejsc wydobycia rudy darniowej
- w XIV w w Polsce można zaobserwować poważny rozwój hutnictwa

Pieniądz, kredyt i handel (System pieniężny)

Pieniądz

- Wacław II wzorem Czeskim wprowadził system groszowy
- W XIV w z okazji koronacji Władysław Łokietek wprowadził do obiegu złote dukaty (nie występowały one jednak w obiegu w obiegu były złote monety zagraniczne: dukaty weneckie i floreny węgierskie)
- Kazimierz Wielki utrzymał system groszowy i można przyjąć, że od XIV w grosz stał się pieniądzem ogólnokrajowym

Kredyt

- powstaje kredyt handlowy, pozwalał on na rozliczenia bezgotówkowe, gdzie gotówką wyrównywano tylko salda
- inną formą bezgotówkową były zlecenia wypłaty wstawiane na okaziciela w innym mieście lub kraju (chroniło to żywy pieniądz przed kradzieżą w czasie podróży) – taki przekaz pieniężny nazywano wekslem
- kredyt średniowieczny miał wiele form, ale jego przeznaczenie było głownie konsumpcyjne i polityczne
- wysoka stopa procentowa uniemożliwiała stosowanie kredytu produkcyjnego w rolnictwie lub rzemiośle
- Kościół zabraniał pobierania procentów

Handel

- we wczesnym średniowieczu wymiana miała charakter dorywczy
- rozwój handlu hamował brak dróg i dogodnych środków transportu, a przede wszystkim brak bezpieczeństwa na drogach i ustawiczna niepewność rynku
- kłopotem dla kupców była różnorodność miar, wag i monet jakimi posługiwano się w różnych okolicach
- w Polsce w X-XII w wymiana lokalna odbywała się w osadach targowych rozwijających się pod murami warownych grodów, wymiana ta obejmowała artykuły przemysłowe i tylko częściowo rolnicze (miód, skóry, bydło), jako pieniądz występowały towary spełniające funkcje powszechnego ekwiwalentu (skrawki płótna, sól i ważone srebro)
- oprócz wymiany lokalnej istniał także handel tranzytowy (odbywał się na szlakach rzymskich wiodących z Europy Zachodniej na Wschód i od miast nadbałtyckich do Kijowa)
- z Polski wywożono: bursztyn, futra, niewolników
- do Polski przywożono artykuły luksusowe przeznaczone dla możnych i książąt, a były to broń wschodnia, adamaszki, jedwabie, pachnidła a przede wszystkim art. korzenne (pieprz, gałka muszkatołowa, goździki itp.)
- handel bałtycki został zmonopolizowany przez związek miast – Hanzę (związek hanzeatycki uformował się w XIII w, a rozwinął i szczególnie umocnił w XIV w. W jego skład wchodziły miasta angielskie, flamandzkie, niemieckie, skandynawskie, polskie i ruskie)
- monopol hanzeatycki obejmował handel zbożem, drewnem, wełną, śledziami, woskiem, futrami itp.)
- handel zagraniczny w Polsce odbywał się na tradycyjnych drogach handlowych
- do towarów wywożonych z Polski można zaliczyć: drewno, zboże, ołów i woły, a przywożono: sukno, ryby i wino.
- u schyłku średniowiecza (po pokoju toruńskim w 1466) i po powrocie Gdańska do Polski rozwinął się eksport
- rzekami (Wisła, Narew, Bug) przewożono towary leśne
- wzrost eksportu drewna, smoły, popiołu, zboża, wołów i futer zmieniły bilans handlowy Polski z Zachodem