Okres piastowski w historii polski - geneza i rozwój państwa (społeczeństwo, ustrój, gospodarka)

Okres rządów Piastów na ziemiach polskich obejmuje władców od Mieszka I (960 – 992) do Kazimierza Wielkiego (1333 - 1370 ). Był to bardzo burzliwy okres historii Polski, który można podzielić na 3 okresy: wczesnopiastowski, który obejmował okres od początku rządów Mieszka I do wejścia w życie testamentu Krzywoustego w 1138, który rozpoczyna 2 z okresów - rozbicia dzielnicowego oraz czas ostatnich Piastów od zjednoczenia ziem przez Władysława Łokietka do śmierci Kazimierza Wielkiego. Każdy z tych okresów charakteryzował się odmiennymi przemianami społecznymi, gospodarczymi i ustrojowymi.

Około roku 960 rozpoczął panowanie pierwszy historyczny władca Polski, Mieszko I. Jego największym osiągnięciem było przyjęcie w roku 966 chrztu, który stał się momentem przełomowym w dziejach państwa polskiego. W Poznaniu powstało wówczas pierwsze biskupstwo misyjne podległe bezpośrednio Rzymowi Za czasów Bolesława Chrobrego utworzono dodatkowo arcybiskupstwo w Gnieźnie oraz trzy biskupstwa: w Krakowie, Kołobrzegu i Wrocławiu. Przyjęcie chrześcijaństwa oznaczało włączenie Polski w krąg cywilizacji zachodniej, a nowa religia stała się czynnikiem scalającym zarówno młode państwo jak i zamieszkujące je społeczeństwo.
Państwo Mieszka I miało charakter patrymonialny. Ośrodkiem władzy był dwór skupiający rodzinę władcy, dostojników kościelnych i państwowych.. Wśród nich najważniejszy urząd sprawował kasztelan - zarządzający okręgiem grodowym, wojewoda - zarządzający ziemiami, podskarbi - sprawujący opiekę nad skarbem państwa oraz opiekun kancelarii książęcej. Na dworze skupiona była również drużyna książęca, czyli około trzy tysiące utrzymywanych przez księcia zbrojnych jeźdźców, pilnujących porządku w państwie oraz odgrywających rolę straży króla. Kryzys tejże formacji obserwujemy w momencie znacznego rozrostu kraju za czasów Kazimierza Odnowiciela. Wówczas miejsce drużyny zastępuje pospolite ruszenie. Podstawową grupę społeczną za czasów Mieszka I stanowili kmiecie, pracujący na własnej lub książęcej ziemi. Całe społeczeństwo podlegało prawu książęcemu, według którego każdy, kto nie pełnił służby rycerskiej zobowiązany był do świadczeń gospodarczych oraz określonych obowiązków wobec władcy. Ludność wolna miała obowiązek uiszczania danin w bydle i zbożu, ponoszenia kosztów goszczenia władcy oraz wykonywania posług transportowych i budowlanych. Ludność niewolna w tzw. wsiach służebnych dostarczała księciu rozmaitych produktów rzemieślniczych i roślinnych. Państwo polskie w okresie rządów pierwszych Piastów cechowało się słabym zaludnieniem ziem, a społeczeństwo zajmowało się głównie uprawą roli za pomocą tzw. dwupolówki Mieszka II wzrosło niezadowolenie społeczeństwa, głównie z powodu coraz większych świadczeń na rzecz państwa i Kościoła. Było to spowodowane nierozważną i mocarstwową polityką Bolesława Chrobrego, który za wszelka cenę dążył do poszerzenia granic kraju. Młode państwo było zbyt słabe, aby udźwignąć ciężar długotrwałych wojen, co wywarło wpływ na system skarbowy i siły zbrojne. Na mocy testamentu Krzywoustego kraj został podzielony na dzielnice. Senior otrzymał niepodzielną dzielnicę senioralną, prawo do prowadzenia polityki zagranicznej oraz nadawania inwestytury dostojnikom Kościoła. Testament Krzywoustego czynił z państwa własność dynastii, a nie jak do tej pory panującego księcia. W XIII wieku rozpoczął się również proces wyodrębniania stanów społecznych. Najwcześniej wyodrębnił się stan duchowny, co wiązało się z uzyskaniem przez Kościół immunitetów. Duchowieństwo stało się elitą umysłową narodu. Wyłącznie duchowni posiadali sztukę pisania i czytania, niejednokrotnie studiowali na zagranicznych uniwersytetach, kierowali szkolnictwem narodowym. Stan rycerski, również ukształtował się z chwilą pozyskania przez wielkich właścicieli ziemskich oraz rycerzy, podobnie jak w przypadku duchowieństwa, immunitetów. Obowiązkiem rycerskim stała się służba wojskowa w zamian za posiadanie majątku ziemskiego. Rycerze zyskali prawo do swobodnego dziedziczenia majątku i podlegali sądom księcia. Istotną rolę zaczęły odgrywać rody rycerskie, grupujące rycerstwo wywodzące się ze wspólnego terytorium oraz posiadające własne godła. Z czasem rycerstwo przekształciło się w szlachtę, która znaczną rolę odegrała w późniejszych wiekach. W tej grupie społecznej występowały ogromne różnice majątkowe i społeczno-polityczne. Po jednej stronie znajdowali się możni panowie, posiadający zamki, miasta i wsie. To oni często dzierżawili najwyższe urzędy dworskie i ziemskie, sięgali po dostojeństwa duchowne, politycznie wpływali na losy kraju. Na drugim miejscu skupiała się grupa tzw. włodyków, zajmujących pośrednią pozycję między drobnym rycerstwem a wolnych chłopstwem. Najsilniejszą wśród szlachty była warstwa średniego i drobnego rycerstwa. Lokacja na prawie niemieckim przyczyniła się do powstania stanu mieszczańskiego oraz chłopskiego. Wszyscy mieszkańcy miasta posiadali wolność osobistą. Ludność miejską można było podzielić na trzy warstwy: patrycjat (kupcy, najczęściej zasiadali w najważniejszych instytucjach samorządu miejskiego- ławie miejskiej, przechwytywali większość dochodów miasta), pospólstwo (samodzielni rzemieślnicy, drobni kupcy, handlarze posiadający obywatelstwo miejskie), plebs (większa część mieszkańców: czeladnicy, służba, robotnicy najemni, grupy marginesu społecznego). Mieszkańcy miast nie tworzyli jednak spójnej grupy, gdyż każde miasto posiadało inne przywileje oraz podlegało różnym sądom wyższym. Tylko część mieszkańców miast, z wyłączeniem plebsu posiadała prawa obywatelskie. Chłopi nie posiadali ziemi na własność, użytkowali dziedzicznie gospodarstwa, których właścicielem był pan feudalny. Chłopi posiadali wolność osobistą, prawo do dziedziczenia gospodarstw, a nawet ich sprzedaży pod określonymi warunkami. Kazimierz Wielki ujednolicił administrację państwową, wzmocnił pozycję starostów, kierujących w imieniu władcy poszczególnymi dzielnicami. Reorganizacji poddano także sądownictwo. Sprawy dotyczące rycerzy rozstrzygali sędziowie królewscy, a chłopi z wsi lokacyjnych podlegali sądowi ławy wiejskiej. Każdy mieszkaniec królestwa mógł odwołać się od wyroków sądów stanowych do sądu królewskiego. Polska za czasów Kazimierza Wielkiego liczyła około 2 milionów mieszkańców, na co wpłynęło popieranie przez króla akcji osadniczej. Za jego panowania ulokowano ponad 100 miast i kilkaset wsi. Nic, więc dziwnego, że potomni mówili o królu, iż „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. Społeczeństwo od czasów Mieszka I przechodziło szereg transformacji. Ukształtowały się klasy, rycerstwo przekształciło się w szlachtę.

Dostępne źródła nie informują dokładnie, jaki był ustrój wewnętrzny państwa pierwszych Piastów. Można jednak sądzić, że był podobny do monarchii patrymonialnej. Oznaczało to, że zarówno ziemia jak i ludność kraju były własnością księcia. Jednak władza panującego miała pewne ograniczenia. Musiał on liczyć się ze zdaniem możnowładców, wywodzących się prawdopodobnie z dawnej arystokracji plemiennej. Próby buntu ze strony możnowładców były surowo karane. Po śmierci panującego władze przejmował najstarszy syn, choć nie zawsze ta zasada była przestrzegana. Podstawą władzy księcia była zbrojna drużyna. Część wojowników przebywała u boku władcy, pozostali stanowili załogę grodów obronnych. Podczas dużego zagrożenia powoływano pod broń pospolite ruszenie złożone z ogółu mieszkańców. Mianem pancernych określano wojowników konnych, okrytych kolczugą, czyli zbroją z metalowych ogniwek. Tarczownicy stanowili piechotę. Zadaniem drużyny była walka z wrogami zewnętrznymi, jak również utrzymywanie porządku wewnętrznego. Pełniła ona zatem funkcję dzisiejszego wojska i policji. W zamian za służbę książę zapewniał swoim wojownikom odzież, konie, broń i wszystko, czego potrzebowali. Wojownicy prawdopodobnie wywodzili się nie tylko z ludności miejscowej, ale także z innych krajów. Wielu władców europejskich chętnie wynajmowało skandynawskich wikingów, być może Piastowie również korzystali z ich usług. Po wyodrębnieniu się stanów w Polsce w XIII wieku transformacje przeszedł również ustrój kraju. Kościół jako właściciel wielkich majątków ziemskich stał się liczącą się potęgą gospodarczą. Biskupi zasiadający w radzie królewskiej mieli znaczący wpływ na sprawy polityczne. Współpracowali na ogół ściśle z monarchą, gdyż w praktyce to on miał decydujący wpływ na nadawanie wyższych godności kościelnych i z reguły obsadzał je ludźmi sobie oddanymi. Rola stanu szlacheckiego w ustroju Polski rozwinęła się znacznie podczas rządów Jagiellonów w Rzeczpospolitej. W ciągu XIV wieku dobiegł końca proces przekształcania się patrymonialnego państwa Piastów w monarchię stanową. Zewnętrznym tego wyrazem było powstanie pojęcia Korony Królestwa Polskiego - Corona Regni Poloniae. Symbolizować miała zjednoczone i suwerenne państwo polskie, nie będące już własnością monarchy, lecz rządzące się własnymi prawami i wymagające od władcy ich respektowania. Obejmowała ona wszystkie ziemie nawet te, które nie wchodziły aktualnie w granice Rzeczpospolitej. Jednym z organów władzy była Rada Królewska, która wykształciła się w XIV w. W jej skład wchodzili: arcybiskup gnieźnieński, biskupi - krakowski, włocławski i poznański, urzędnicy centralni – kanclerz, podkanclerz, podskarbi, marszałek, a obok nich niektórzy przedstawiciele wyższych urzędników ziemskich. Rada później przekształciła się w sejm walny Królestwa. Zjazdy te nosiły nazwę zjazdów walnych. Zabierały one głos w sprawach administracji, ustawodawstwa i polityki zagranicznej. Uchwały ich miały charakter doradczy, pozostawiając królowi dużą swobodę w podejmowaniu ostatecznych rozstrzygnięć. Rada Królewska współdecydowała o obsadzie urzędów, biciu monety, wypowiadaniu wojny i zawieraniu pokoju. Za czasów Władysława II Jagiełły wykształciły się zgromadzenia szlachty noszone nazwę sejmików ziemskich. Upowszechniły się one ostatecznie na początku XV wieku. Wiązało się to ze wzrostem świadomości stanowej i terytorialnej średniej szlachty. Monarchia stanowa spowodowała osłabienie władzy królewskiej oraz wzmocnienie roli politycznej i gospodarczej stanu szlacheckiego.

W państwie pierwszych Piastów powstawały liczne grody. Były one jednocześnie magazynami żywności. Wokół nich tworzyły się podgrodzia zamieszkiwane m.in. przez wolnych rzemieślników. W pobliżu można było spotkać wsie służebne zamieszkiwane przez ludzi, którym przypisywano wykonywanie konkretnego świadczenia. Wszyscy mieszkańcy wsi utrzymywali się z rolnictwa. Gospodarkę tego okresu można więc określić jako gospodarkę naturalną. Na zaoranych polach siano pszenicę, proso, żyto, owies, i jęczmień w zależności od jakości gleby. W ogrodach sadzono drzewa owocowe, a na łagodnych i nasłonecznionych stokach wzgórz zakładano winnice, ponieważ klimat był cieplejszy i bardziej wilgotny. Hodowano także bydło, konie, świnie, owce i kozy. W gospodarstwach wiejskich starano się wytwarzać jak najwięcej potrzebnych przedmiotów. Mężczyźni wykonywali narzędzia, kobiety przygotowywały jedzenie i szyły ubrania. Wiele jednak niezbędnych artykułów jak sól czy żelazo, trzeba było kupować, a ponieważ pieniądz nie miał jeszcze szerokiego zastosowania, prowadzono handel wymienny. Sytuacja taka rozwijała się, aż do czasów Bolesława Szczodrego kiedy to gospodarka towarowo-pieniężna zaczęła odgrywać coraz większą rolę. Do szerszego obiegu weszła polska moneta srebrna, a regale mennicze czyli wyłączność na jej bicie, przysługiwało władcy. Skarb królewski się bogacił. Szczodry nakładał cła i myta na artykuły przewożone przez kupców, w tym także obcych, licznie przejeżdżających przez Polskę w kierunku Kijowa i Morza Czarnego. Udzielał również licznych pozwoleń na zakładanie targów i pobierał od nich opłaty. Odbywały się one przy grodach, w osadach położonych na szlakach handlowych oraz klasztorach. Były zarówno miejscem wymiany towarów, jak i przepływu informacji który w tamtych czasach nie był tak łatwy jak dziś, umożliwiały także rozwój życia towarzyskiego. Po wejściu w życie testamentu Krzywoustego widoczne były negatywne następstwa gospodarcze. Poszczególni władcy, chcąc pomnożyć swoje dochody, bili własne monety i ściągali cła oraz myta od kupców przejeżdżających przez Polskę. To zahamowało ogólnokrajową wymianę handlową i przyczyniło się do rozwoju rynków lokalnych. Zanikały wsie służebne, a cała ludność wiejska zajmowała się rolnictwem i hodowlą. Pod koniec XII w. panujący rozszerzali powierzchnię uprawną przez zagospodarowanie pustych terenów, na które sprowadzali ludzi zarówno z kraju, jak i z zagranicy. Na początek udzielali im często pożyczki w postaci inwentarza i nasion oraz zwalniali od świadczeń. Po upływie „wolnizny” pobierali daniny, których rozmiar został z góry określony. To zachęcało do bardziej intensywnej pracy, pozwalało bowiem osadnikom zatrzymywać nadwyżki zbiorów i wymieniać je na pobliskim targu na inne towary. Działalność osadnicza wiązała się także z udoskonaleniem metod uprawy ziemi i wprowadzaniem w miejsce dwupolówki jej modyfikacji, a mianowicie trójpolówki Stosowano już ulepszone narzędzia do uprawy roli jak pługi czy brony. Wszystko to spowodowało, że rolnictwo zaczęło przynosić coraz większe korzyści. W okresie rozbicia dzielnicowego rozkwitała gospodarka — rolnictwo i handel, powodując bogacenie się mieszkańców. Za panowania Kazimierza Wielkiego, państwo wyczerpane licznymi wojnami i słabo zaludnione zmieniło się na lepsze. Na niezamieszkane obszary kraju, szczególnie w Małopolsce, Puszczy Świętokrzyskiej i na Podkarpaciu, sprowadzał osadników z innych części Polski, Śląska, Czech oraz Niemiec. W miejscach po wykarczowanych lasach pozwalał im zakładać wsie na prawie niemieckim. To samo robili w swoich majątkach zachęcani przez króla rycerze i duchowni. Tak rozwinęła się akcja kolonizacyjna, powodując znaczne powiększenie obszaru pól uprawnych. Kazimierz szczególnie interesował się handlem. Nadawał miastom przywileje pozwalające czerpać korzyści z wymiany międzynarodowej. Na ich mocy zagraniczni kupcy musieli poruszać się po Polsce jedynie wyznaczonymi szlakami, był to przymus drożny. W określonych zaś miastach mieli obowiązek zatrzymania się i wystawienia swoich towarów na sprzedaż, było to prawo składu. W ten sposób powstawały duże ośrodki handlowe, przyciągające polskich kupców i rzemieślników. Mogli oni tu nabyć atrakcyjne i gdzie indziej niedostępne surowce oraz artykuły: tkaniny, korzenie, wyroby metalowe czy ryby. Ożywiona wymiana handlowa przynosiła państwu spore zyski z ceł i myt. Poważnym źródłem dochodów było również górnictwo, a zwłaszcza kopalnie soli. Największymi, znajdującymi się w Bochni i Wieliczce zarządzali urzędnicy nazywani żupnikami. Dla wzmocnienia skarbu państwa niezbędne stało się ujednolicenie pieniądza. Do tej pory posługiwano się w różnymi monetami pochodzącymi z różnych dzielnic, a także walutami innych państw. Kazimierz Wielki wprowadził do obiegu grosz srebrny.

Okres rządów Piastów był bardzo burzliwy ze względu na przemiany społeczne, gospodarcze i ustrojowe. Czasy państwowości Polskiej tego okresu miały swoje wzloty i upadki. Za czasów Kazimierza Wielkiego doszło do znacznego rozwoju państwa polskiego, dzięki czemu za czasów Jagiellonów mogło przeżyć swój złoty okres.