Nauka, oświata i kultura w II Rzeczpospolitej

Nauka.
Głównymi ośrodkami nauki polskiej przed rokiem 1914 były Uniwersytet Jagielloński i Akademia Umiejętności w Krakowie oraz Uniwersytet Jana Kazimierza i Politechnika we Lwowie. W czasie I wojny światowej (1915) spolszczeniu uległ również Uniwersytet i Politechnika Warszawska. W 1919 r. powstały dwa dalsze uniwersytety w Wilnie i Poznaniu. W XII 1918 r. utworzono Katolicki Uniwersytet Lubelski. Z chwilą odzyskania niepodległości powołano do życia dwie uczelnie typu specjalistycznego, mające doniosłe znaczenie dla gospodarki narodowej: Akademię Górniczą w Krakowie i Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. W roku 1922/23 było w Polsce 17 szkół wyższych na których studiowało ok. 38 tys. osób. W roku 1937/38 łączna liczba studiujących na 32 uczelniach akademickich i nieakademickich wynosiła niecałe 50 tys. (4403 pracowników naukowych). Wyższe uczelnie stanowiły w tym okresie główne ośrodki rozwoju nauki. Instytucje naukowe nieuniwerstyteckie, jak Polska Akademia Umiejętności czy szereg towarzystw naukowych m.in. Towaerzystwo Naukowe Warszawskie, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, ograniczały się do koordynowania niektórych prac o charakterze kompleksowym oraz do działalności edytorskiej, dokumentacyjnej itd.
Sławę międzynarodową zdobyła polska nauka głównie dzięki ośrodkom w Warszawie, Lwowie i Krakowie. Dzięki pracom matematyków warszawskich osiągnięto sukcesy w teorii mnogości, topologii i teorii funkcji rzeczywistych (m.in. Z. Janiszewski, W. Sierpiński), lwowskich w analizie funkcjonalnej (S. Banach, H. Steinhaus) oraz krakowskich (S. Zaremba, F. Leja). Poważne osiągnięcia miała warszawska szkoła logiczna, przyczyniając się do rozwoju logiki matematycznej (J. Łukasiewicz, S. Leśniewski).
Poczesna miejsce zajmowała fizyka doświadczalna i teoretyczna: zakład UW s. Pieńkowskiego - badania liminescencji gazów i cieczy; S. Ziemecki i M. Mięsowicz - badania nad promieniowaniem kosmicznym; Cz. Białobrzeski - astrofizyka; W. Rubinowicz - teoria kwantów i promieniowania. Nauki o ziemi (geologia, geografia) skoncentrowały swe badania wokół opracowań kartograficznych, geomorfologicznych i klimatologicznych różnych regionów kraju. Największym osiągnięciem geologii było odkrycie Nadbużańskiego Zagłębia Węglowego przez J. Samsonowicza. Szeroko znana była w skali europejskiej szkoła geograficzna E. Romera.
Szczególnie wysoki, światowy poziom zdobyła botanika, zoologia, nauki rolnicze (J. Mikułowski - Pomorski). Do czołowych osiągnięć w dziedzinie nauk lekarskich należy zaliczyć prace L. Hirszfelda na polu mikrobiologii, współtwórcy nauki o grupach krwi oraz R. Weigla, odkrywcy szczepionki przeciwdurowej.
Z dziedziny nauk technicznych warto wspomnieć: T. Hubner - współtwórca energetycznej hipotezy wytrzymałości materiałów, S. Bryła - pionier spawalnictwa, A. Wasiutyński - teoretyk kolejnictwa oraz W. Budryk - światowy autorytet w dziedzinie bezpieczeństwa górniczego. Naukowe podstawy rozwoju polskich konstrukcji lotniczych stworzył C. Witoszyński.
W zakresie nauk humanistycznych nastąpiła intensyfikacja poczynań naukowych, wybitne osiągnięcia reprezentowała szczególnie historiografia (ustroju - S. Balzer, gospodarki - F. Bujak, J. Rutkowski) i archeologia (J. Kostrzewski - współodkrywca osady w Biskupinie). Duże postępy poczyniła socjologia polska - L. Krzywicki, F. Znaniecki stworzyli odrębne, znane w skali światowej szkoły socjologiczne. Filozofii tego okresu najsilniejszy ton nadawała szkoła lwowsko-warszawska z takimi przedstawicielami jak K. Twardowski, T. Kotarbiński, K. Ajdukiewicz. Z innych kierunków filozoficznych rozwijała się również fenomenologia reprezentowana przez R. Ingardena, neotomizm i badania historyczno - filozoficzne (K. Michalski, W. Tatarkiewicz).
W naukach ekonomicznych kierunek neoklasyczny reprezentowali wybitni jego reprezentanci - A. Krzyżanowski i E. Taylor. W latach 30 - stych grupa wysoce uzdolnionych ekonomistów polskich (m.in. L. Landau, O. Lange) dokonała szeregu cennych analiz gospodarki kapitalistycznej.
Poważną przeszkodą do jeszcze pełniejszego rozwinięcia badań naukowych w latach 1918 - 1939 były ustawiczne trudności natury finansowej, powodujące brak niezbędnego wyposażenia, co odnieść należy przede wszystkim do nauk matematyczno - przyrodniczych i technicznych. Tym większe znaczenie miała działalność instytucji naukowych, inspirujących i koordynujących badania naukowe, w czym przodowała Polska Akademia Umiejętności.

Oświata

Państwo polskie odziedziczyło po długotrwałej niewoli niezwykle niski stan szkolnictwa i oświaty. Wg spisu ludności z 1921 r. było w Polsce wśród mieszkańców powyżej 10 lat - 33,1 % analfabetów. Najgorzej pod tym względem przedstawiała się sytuacja w zaborze rosyjskim, gdzie przed wojną w ogóle nie obowiązywał przymus szkolny. Dodać należy, że jednym z zasadniczych celów ustroju szkolnego w zaborach rosyjskim i pruskim, było wynaradawianie młodzieży, natomiast w zaborze austriackim - wychowanie na lojalnych obywateli.
Kwestią zasadniczą dla podniesienia kulturalnego społeczeństwa było urzeczywistnienie powszechności nauczania na szczeblu podstawowym. Środkiem ustawodawczym był wydany w lutym 1919 r. dekret o powszechnym obowiązku szkolnym. Przystąpiono do rozbudowy sieci szkolnej, która wzrosła z 18 404 szkół i 3 222 900 uczniów przed 1914 r., do 27 515 szkół i 3 222 900 uczniów w 1922/23 r. Mimo tak wydatnego postępu realizacji obowiązku nauczania objęło ono w tym roku niespełna 69 % dzieci. W latach następnych rozwój ten postępował już wolniej, i bezpośrednio przed 1939 r. znajdowało się w szkołach 4 701 200 uczniów, stanowiących 90 % ogółu dzieci objętych obowiązkiem szkolnym, nadal z poważnymi dysproporcjami w regionach.
Poważnym problemem był również brak kadr nauczycielskich, dlatego we wspomnianym dekrecie przewidziano tworzenie 5 - letnich seminariów nauczycielskich (szkół średnich). Poziom nauczania był bardzo nierównomierny, poważny problem stanowił też brak odpowiednich budynków szkolnych. Liczba szkół wprawdzie rosła, lecz przy dużym przyroście naturalnym (lata 1926 - 1935 - od 13 % do 15,5%), był to rozwój tylko częściowo nadrabiający wielowiekowe zacofanie i nie pozwalający na osiągnięcie wysokiego szczebla kultury. Dochodziły do tego spory ideowe pomiędzy siłami politycznymi lewicy (szkolnictwo powszechne, bezpłatne i świeckie) i prawicy (elementy wyznaniowe i elitarne). Pierwszy polski program oświatowy przygotowany przez Ksawerego Praussa z 1918 r. wprowadzał zasadę szkoły tolerancyjnej, ze świeckim nauczycielstwem, w której duchowni prowadzą tylko naukę religii.
W przeciwieństwie do objętego ustawodawstwem polskim szkolnictwa podstawowego, szkolnictwo średnie przejęło zasady ustrojowe i programowe głównie z dawnego zaboru austriackiego. Dominującym typem szkoły średniej było ogólnokształcące 8 - klasowe gimnazjum różnych specjalizacji (klasyczne z łaciną i greką, humanistyczne z łaciną lub matematyczno - przyrodnicze), do którego prawo wstępu mieli kandydaci po ukończeniu 4 klas szkoły powszechnej. Sieć tych szkół była słabo rozbudowana, zaś spora ich część znajdowała się w rękach prywatnych. W roku szkolnym 1922/23 istniały 762 szkoły średnie ogólnokształcące, z czego tylko 260 państwowych. Miały one charakter dość ekskluzywny - w 1922/23 na ogólną liczbę 227 000 uczniów niecałe 4% było pochodzenia robotniczego, a 13% chłopskiego. Ukończenie gimnazjum i złożenie egzaminu dojrzałości było w ówczesnej Polsce ważnym kryterium awansu społecznego, dawało takie uprawnienia jak wstąpienie na wyższą uczelnię, do skróconej służby wojskowej lub wstąpienia do zawodowej szkoły oficerskiej.
Poważne zmiany ustroju szkolnictwa powszechnego i średniego przyniosła reforma wg ustawy z marca 1932 r., tzw. jędrzejowiczowska. Odnosiła się do całego poziomu nauczania, na szczeblu najniższym sankcjonowała stan faktyczny, do lat 18 wprowadziła formalny obowiązek nauki w szkołach lub na kursach ogólnokształcących lub zawodowych. Na miejsce 8 letniego gimnazjum wprowadzała dwustopniową szkołę średnią, której najniższym stopniem było 4 letnie gimnazjum (przyjmujące kandydatów po ukończeniu 6 klas szkoły powszechnej i złożeniu egzaminu wstępnego) oraz 2 letnie liceum. Odrębną rolę pełniły 3 letnie licea pedagogiczne, mające szkolić nauczycieli szkół podstawowych, zamiast zlikwidowanych seminariów nauczycielskich. Reforma ta przyniosła niewątpliwy postęp, ograniczając nadmiernie eksponowane przedmioty klasyczne i humanistyczne, a rozbudowując szerzej nauki ścisłe i przyrodnicze.

Kultura

Punkt wyjściowy dla kultury polskiej był niełatwy i opóźniony, gdyż wyrastała ona z kraju o przewadze struktury rolniczej, z nielicznymi ośrodkami cywilizacji przemysłowej. Przeobrażenia zmierzające do wytworzenia nowych wartości kulturalnych, właściwych społeczeństwu przemysłowemu, zurbanizowanemu i zdemokratyzowanemu były dość trudne. Odsetek ludności miejskiej wynosił w latach 1921 -1938 odpowiednio tylko 24,6% i 30%. Mimo wszystko oddziaływanie takich tradycyjnych czynników kulturowych jak szkoła i prasa, oraz nowych jak film i radio, ułatwiało przenikanie wzorców miejskiej kultury masowej do coraz szerszych kręgów ludności. W ślad za tym można zaobserwować powolny proces cofania się tradycyjnej kultury ludowej.
Ogólny poziom cywilizacyjny ziem polskich był spuścizną polityki państw zaborczych i I wojny światowej, i stąd zróżnicowany. O ile w Poznańskiem i na Pomorzu nie odbiegał wiele od poziomu środkowej i zachodniej Europy, to na terenach na wschód od Bugu i Sanu przypominał najbardziej zacofane regiony w skali całego kontynentu europejskiego. Słaba dynamika przeobrażeń struktury społecznej, zahamowana dodatkowo w latach „wielkiego kryzysu” gospodarczego, oddziaływała ujemnie na poziom materialnego bytu ludności, szczególnie wiejskiej. Małe były możliwości awansu społecznego, który najbardziej aktywne grupy pochodzenia robotniczego i chłopskiego zdobywały poprzez intensywne samokształcenie.
Fakt powstania własnej, suwerennej organizacji państwowej oddziałał znacznie na rozwój kultury naukowej poprzez rozbudowę sieci placówek naukowych i oświatowych. W ślad za rozwojem życia kulturalnego postępowała jego demokratyzacja i standaryzacja, czemu sprzyjał rozwój czytelnictwa książek i różnego rodzaju wydawnictw periodycznych, jak wreszcie pojawienie się nowego „środka masowego przekazu” - radia. Liczba czytelników prasy codziennej wynosiła w drugiej połowie lat 30-tych już kilka milionów (na 35 mln ogółu mieszkańców), zwiększając się od dwudziestoleci międzywojennego co najmniej dwukrotnie. Ogólnie mówiąc kultura II Rzeczpospolitej stanowiła w dziejach narodu nową, wyższego rzędu fazę rozwoju w zestawieniu z ogólnym poziomem życia kulturalnego przed rokiem 1919.