Wzorce osobowe epoki średniowiecza odbiciem idei epoki.
Epoka średniowiecza ukształtowała kilka poglądów, którym ludzie tej epoki podporządkowali swoje życie. Poglądy te związane były z wiarą i z Bogiem. Według teocentryzmu centrum zainteresowań i uwagi człowieka stanowił Bóg. Augustynizm ujmuje człowieka jako istotę, która rozważa obecność w świecie i czasie oraz umiejscowienie na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. Święty Tomasz a Akwinu rozważał miejsce człowieka na „drabinie bytów”. Uważał, że szczebel hierarchii jest celowo przewidziany i naturalny, a człowiek cnotliwy jest wartościową jednostką społeczną. Jednak dopiero franciszkanizm przynosi ideę radosnej wiary, płynącej z miłości do świata.
Cele życia człowieka średniowiecznego także związane były z religią, a nadrzędnym celem było zbawienie wieczne. Każda epoka literacka ukształtowała pewne wzorce osobowe i tak dzieje się także w średniowieczu. Powstały ideały: doskonałego władcy, chrześcijańskiego rycerza oraz świętego ascety.
Wzorce osobowe służyły zazwyczaj celom dydaktycznym i pouczającym. Były także przykładami do naśladowania. Wzorzec świętego - ascety związany jest z bezwzględną dominacją kościoła we wszystkich płaszczyznach działania tamtejszego społeczeństwa: w życiu politycznym i kulturalnym oraz stanowiła o więzi społeczeństwa europejskiego. Postawa ascezy wypływa ze średniowiecznego przekonania, iż ciało jest siedliskiem szatana, więc umartwianie się i zadawanie mu bólu jest jedyna drogą na wypędzenie go. Często więc widywano procesje ludzi biczujących się i stosujących różne inne techniki wypędzania szatana.
Czasem przybierało to formy skrajne, tak jak w przypadku Szymona Słupnika, który 27 lat przeżył w małej klatce na wysokim słupie, przeważnie stojąc, co wymagało nie lada samozaparcia i siły woli. Znamienne jest, że potem wielu ludzi, w tym artystów fascynowało się taką postawą, co widać wyraźnie w literaturze, nawet polskiej: Szymon Grochowiak "Święty Szymon Słupnik". Bez żadnych skrajności przedstawiona jest postawa ascety w „Legendzie o św. Aleksym”, która opowiada o człowieku pochodzącym z zamożnej rodziny rzymskiej, który postanowił w dniu swojego ślubu resztę życia oddać Bogu. wędrował po świecie jako żebrak i zmarł pod domem swojego ojca, przeżywszy tam ostatnie 16 lat swego życia. Dopiero po śmierci, udało ustalić się, kim był naprawdę.
Asceza ta polegała więc na dobrowolnym wyrzeczeniu się dóbr i wygód jakie oferowało mu życia w zamian za poszukiwanie poniżenia, umartwianie się. Parenetyczne opisy mają zwykle pewną schematyczność: wskazanie na heroizm i świętość opisywanej postaci, potem zaczyna się biografia: pochodzenia ze szlachetnego rodu, potem pojawia się opis zalet i cnót, następnie jest wyrzeczenie się dóbr, jakimi obdarowało go życie, opis ascetycznego życia i śmierć połączona z szeregiem cudów. Jednak jest jeszcze drugi przykład ascezy – asceza radosna.
Właśnie taka idea wiary radosnej płynącej z miłości do świata została przedstawiona w utworze pt.: „Kwiatki św. Franciszka”. Jest to zbiór opowiadań o życiu i działalności Franciszka z Asyżu. Początkowo wiódł on wesołe i beztroskie życie, aż do czasu kiedy to przeżył objawienie. Wtedy to, rozdał swoje pieniądze biedakom, a ojcu zwrócił wszystkie podarowane dobra i zaczął wieść życie „biedaka bożego”.
Drugim propagowanym wzorcem osobowym średniowiecza jest doskonały rycerz. Kierował się on następującymi zasadami - hasłami: Bóg, Honor i Ojczyzna. Utworami prezentującymi postawę rycerza były "Chansons de geste", a w śród nich najbardziej znana "Pieśń o Rolandzie". Opowiada ona o wyprawie wojennej króla Franków Karola Wielkiego do Hiszpanii, aby pomóc w walce z saracenami. W czasie powrotu ze zwycięskiej walki, tylna straż dowodzona przez hrabiego Rolanda, siostrzeńca króla, została zaatakowana i rozbita. Jednak zanim się to stało, Roland miał możliwość przywołania pomocy z użyciem rogu, ale uważał to za hańbiący czyn i postanowił bronić się bez pomocy. Gdy okazuje się, że siły wroga wiele razy przewyższają siłę jego wojska, intensywnie zastanawia się nad wezwaniem pomocy, aby zabici zostali pomszczeni. Jednak gdy broniących zostaje mała garstka, postanawia bronić się do ostatka, dokonując nadludzkich czynów i według wszelkich zasad rycerskich – umiera.
Cechami rycerza są: konsekwentność w realizacji czynów i idei, takich jak obrona ojczyzny, nawet w obliczu śmierci. Roland jest wzorem wszelkich cnót rycerza średniowiecznego, choć nie wzywanie pomocy można nazwać głupotą: odwagi, męstwa, wierności wobec króla i ojczyzny, dbałości o honor. Każdy rycerz walczy w imię i na chwałę Boga. Roland bierze udział w wyprawach krzyżowych przeciwko innowiercom. Ma on swój piękny miecz, w rękojeści, którego trzyma święte relikwie. Jednak najbardziej zaskakujące zdaje się zachowanie Rolanda w czasie śmierci, kiedy to resztkami sił dociera na wzgórze pod drzewo. Tam dopada go jeszcze silny saracen, któremu Roland resztkami sił rozwala czaszkę. Bardzo ważnym elementem życia rycerza jest postawa wobec ojczyzny. Roland walczy w imię ojczyzny, a w chwili śmierci odwraca głowę w stronę Francji i żegna się z nią.
Ostatnim wzorcem osobowym średniowiecza jest ideał doskonałego władcy, który jest następcą Boga na ziemi, a każde jego działanie ma na celu dobro ojczyzny i poddanych. W „Kronice” G. Anonima zostały przedstawione dwa wzorce doskonałego władcy. Pierwszym jest Bolesław Chrobry, ukazany jako dobry, sprawiedliwy i kochany przez poddanych władca. Drugim idealnym władcą jest Bolesław Krzywousty, którego Gall przedstawia jako wzorzec króla – rycerza. Krzywousty jest doskonałym dowódcą, budzącym panikę w szeregach wroga. Innym doskonałym królem był król Artur. Uznawał on głosy swoich rycerzy, stąd tradycja okrągłego stołu – bez kantów. Są to władcy feudalni, naznaczeni przez Boga. W przypadku króla Artura pojawia się także symbol złotego grala – kielich, w którym przechowywano krew Chrystusa.
Wzorce osobowe stworzone w tej epoce były odzwierciedleniem trendów filozoficznych i ideologii całego średniowiecza, w którym kościół i religia odgrywały nadrzędną rolę. Z punktu widzenia czasów współczesnych wiele z tych cech, a nawet i większość jest warta przeniesienia do naszych czasów. Jak widać w średniowieczu ukształtowały się trzy wzorce osobowe: świętego ascety, rycerza chrześcijańskiego oraz doskonałego władcy.
Według twórców średniowiecza tym bohaterom nie da się nic zarzucić. Jednak po przeniesieniu ich cech do czasów współczesnych duma Rolanda mogłaby się stać przyczyną klęski narodu, także ideał władcy, który posiada cechy rycerza chrześcijańskiego mógłby doprowadzić do klęski, ponieważ władcy epoki średniowiecza zbyt często wysyłali swoje wojska do walki, przez co ginęło wielu niewinnych ludzi. Doskonałym przykładem jest tutaj przykład bohatera z epoki dwudziestolecia międzywojennego, a mianowicie Cezarego Baryki, który stwierdził, iż wszelkie rewolucje i wojny niosą za sobą jedynie grabieże, mordy oraz niszczenie wszelkich wartości. Jedynie asceta jest przykładem bohatera, któremu jedyne co można zarzucić to oddanie wszelkich dóbr w wyniku których stał się tak strasznym biedakiem. Jednak ta postawa najbardziej godna jest postępowania, ponieważ człowiek powinien poświęcać się dla dobra bliźniego.